«Փրօ Արմենիա» - 8

Տաթեւ Սուլեան

1905 թուականին, երբ Կովկասի մէջ ծայր առին հայ-թաթարական բախումները, Դաշնակցութիւնը ընդհարումներու ժամանակ ինք ստանձնեց ժողովուրդի ինքնապաշտպանութեան կազմակերպումը: Այս ծանր պարտականութեան կողքին, Հայկական հարցի քարոզչութիւնը ընդգծեց նաեւ Արեւելահայաստանի իրավիճակը, որ մինչ այդ լուսանցքի վրայ մնացած էր:

Պաքուի կոտորածներու առիթով «Դրօշակ»-ի խմբագրութիւնը գրաւոր դիմումներ յղեց`

1. Պրիւքսէլի Միջազգային Ընկերվարական Բիւրոյին,
2. Փարիզի Մարդկային Իրաւունքներու Դաշնակցութեան,
3. Ռուս ժողովուրդի եւ Միացեալ ազգերու դաշնակցութեան, Փարիզ:

Այս միջազգային կազմակերպութիւններուն առաջարկուեցաւ, որ հրապարակեն ռուս կառավարութեան կատարած նորագոյն ոճիրները Կովկասի մէջ:

Մարտ 20-ին Փարիզի մէջ տեղի ունեցաւ Անատոլ Ֆրանսի նախագահութեամբ բազմամարդ ցոյց մը՝ կազմակերպութեամբ «Ռուսաստանի ժողովուրդներու բարեկամներու Դաշնակցութեան»: Այս ելոյթին գլխաւոր նիւթը Պաքուի աղէտները եղան: «Մարդկային իրաւունքներու դաշնակցութեան» որոշման մասին Փարիզի թերթերը հետեւեալը գրեցին.

«Մարդկային իրաւունքներու դաշնակցութեան» Կեդրոնական կոմիտէն իր՝ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան ուղղած նամակին մէջ կը հաստատէ, որ Պաքուի մէջ հայերու կոտորածը թուրքերու ձեռքով տեղի ունեցաւ ու ցարի անտարբերութիւնը այդ ընդհարումներու նկատմամբ պատճառ դարձաւ, որ ցարը նման եւ հաւասար նկատուի կարմիր սուլթանին՝ նկատի ունենալով, որ Կովկասի մէջ կիրարկուած ձեւերը բնաւ չեն տարբերիր այն ձեւերէն, զորս կը կիրարկուին Լեհաստանի, Ֆինլանտայի եւ Փեթերսպուրկի մէջ, կը նորոգէ իր պարսաւանքի արտայայտութիւնը քաղաքակիրթ կառավարութեան մը այդ անարժան ընթացքին դէմ»:

Եւրոպական հայ ուսանողական միութիւնը ապրիլ 5-10-ի խորհրդաժողովին իր համակրանքը յայտնեց.
1. Ցարիզմի եւ սուլթանութեան դէմ կռիւ մղող բոլոր ժողովուրդներու ազատագրական շարժումներուն:
2. Համակրանք մակեդոնական շարժման եւ այն համերաշխութեան, որ հաստատուած է հայ-մակեդոնական յեղափոխական կազմակերպութիւններու միջեւ:
3. Արտայայտել խորին վիշտ հայ-թրքական ընդհարումներու առիթով, կատարուած Պաքուի մէջ, եւ կոչ ընել երկու ժողովուրդներուն դէպի համերաշխութիւն, չխաբուելով ցարի կառավարութեան նենգամիտ դաւերէն:
4. Ջերմ յարգանք «Փրօ-Արմէնիա»-ի խմբագրական կոմիտէին՝ Հայ դատին ցոյց տուած գնահատելի ծառայութեան համար:

«The Contemporary Review» հանդէսին մէջ Ռուսիա մէջ ապրող Էմիլ Դիլօն ռուսական կայսրութեան ճգնաժամին ու աստիճանական քայքայումին անդրադարձող իր յօդուածին մէջ տեղ տուաւ նաեւ Կովկասեան տագնապին: Դիլօն դատապարտեց կալիցինեան քաղաքականութիւնը Կովկասի մէջ, որ յանգեցաւ հայ եկեղեցական գոյքերու գրաւման եւ հայ ժողովուրդի յեղափոխական ուժերու բռնկման:

«Այն ժամանակ եւ միայն այն ժամանակ, դրօշակեաններու գաղտնի ընկերութիւնը, որ կազմուած էր թուրքահայերուն աջակցելու համար, անհրաժեշտ սեպեց իր ուշադրութիւնը դարձնել իր ռուսահայ հայրենակիցներու վրայ: Ան իր գիրկը տեղաւորեց ուսուցիչները, որոնց կառավարութիւնը դուրս դրած էր դպրոցներէն, եւ զանոնք ղրկեց ժողովուրդը լուսաւորելու համար: Կոմիտէն ստեղծեց դատական ատեաններու ամբողջ ձեւ մը՝ գիւղացիներուն մէջ արդարութիւնը արագ եւ անաչառ կերպով առաջ տանելու եւ լուծելու համար այն բոլոր վէճերը, որոնք ծագած են թէ՛ գիւղացիներու, եւ թէ՛ ազգաբնակչութեան տարբեր հատուածներուն մէջ»:

Դաշնակցութեան նախաձեռնութեամբ Փարիզի մէջ նախկին նախարար Կամիլ Պելտոնի նախագահութեամբ եւ Պրեսսանսէի, Վիկտոր Բերարի եւ ուրիշներու ներկայութեամբ տեղի ունեցաւ մեծ ցոյց մը ի նպաստ Հայկական հարցին: Խօսուեցաւ արեւմտահայերու եւ ռուսահայերու կացութեան մասին եւ հետեւեալ որոշումները տրուեցան, «Hotel des Societes Savantes»-ի մէջ համախմբըւած քաղաքացիները կը շնորհաւորեն ռուս ժողովուրդը իր որոշումին համար, որ իր սեփական դատէն չþանջատեր հայ, լեհ, ֆինն ազգերու արդար դատերը: «Իրենց սոսկումը կը յայտնեն ջարդերու առիթով, որոնք տեղի ունեցան Պաքուի, Թիֆլիսի Երեւանի, Օտեսայի եւ Կիշնէի մէջ: Այդ ջարդերը (եւ բարբարոսական հակայեղափոխութիւնը) իշխանութիւններու գերագոյն ճիգերն են փրկելու համար միապետութիւնը: Կը հաւատանք, որ Եւրոպան պարտաւոր է իր եւ Օսմանեան կայսրութեան ճնշուած ազգութիւններու առջեւ չսահմանափակէ նաւային ցոյցը՝ պահանջելով արդար, բայց անբաւարար բարեկարգումներ Մակեդոնիոյ եւ Հայաստանի մէջ, իսկ եթէ անհրաժեշտ է ուժի դիմել՝ լիակատար կերպով գործադրելու համար դաշնագիրին այն կէտերը, որոնք կը վերաբերէին Հայաստանին ու Մակեդոնիոյ եւ վերջնականապէս ազատագրել ամբողջ Տաճկաստանն ու թուրք ժողովուրդը»:

Նոյն օրերուն «Դրօշակ»-ի խմբագրութեան կողմէ Դաշնակցութեան անունով հետեւեալ հեռագիրը յղուեցաւ եւրոպական դիւանագիտութեան եւ մամուլին. «Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը պարտք կը համարէ յիշեցնել մեծ պետութիւններու դիւանագիտութեան, որ Մակեդոնիոյ մէջ ֆինանսական հաւասարակշռութեան համար նաւային հաւաքական ցոյցը որքան կþուրախացնէ դաշնակցութիւնը, այնքան ալ իրաւացի յուզմունք կը պատճառէ իրեն՝ ի տես Օսմանեան կառավարութեան սպառնալիքներուն, որ թերեւս տրամադիր է իր պարտութեան համար վրէժխնդիր ըլլալ` Հայաստանի մէջ քրիստոնեաներուն նոր կոտորածներ կազմակերպելով: Կոտորածը արդէն իսկ սկսած է էրզըրումի եւ Պիթլիսի վիլայէթներուն մէջ:
Դաշնակցութիւնը ծայրայեղ կերպով կը բողոքէ Պերլինի դաշնագիրը ստորագրող դիւանագիտութեան ապշեցուցիչ անտարբերութեան դէմ հայ ժողովուրդի վերաբերմամբ, որուն դատը Մակեդոնիոյ դատէն անբաժան է, եւ որուն իրաւատէրը, այդ դիւանագիտութեամբ կը շարունակէ մատնել ամենավայրագ ճնշումներու՝ առանց կեանքի եւ ամենատարրական իրաւունքներու որեւէ երաշխաւորութեամբ»:

Ականաւոր անգլիացի գործիչ հայասէր Ճէյմս Պրայսը Balkan Comitte-ի ժողովի ընթացքին իր զեկոյցին մէջ անդրադարձաւ, թէ ինք իբրեւ նախարար պիտի առաջարկէ իր աջակցութիւնը հայկական եւ մակեդոնական դատին լուծման աշխատանքներուն: «Դուք չէք կրնար չխոստովանիլ, որ հայերուն տառապանքները աւելի սարսափելի են, քան՝ մակեդոնացիներունը: Վստահ եմ, որ ձեր կոմիտէն, իր կարողութիւններուն համաձայն, պիտի աջակցի Հայաստանի բարեկամներուն: Երկու կազմակերպութիւնները կը ձգտին իրագործել վեհ նպատակ մը, մէկը ամենաբարձր նպատակներէն, որուն կրնան հետամուտ ըլլալ մեծ եւ ազատ երկրի մը քաղաքացիները: Դուք միայն պիտի չզբաղիք օրուան մոլութիւններով, այն բռնակալութեամբ ու այն անկարգութիւններով, որոնք այսօր մեր ցասումը կը յարուցեն, ձեր գործը կը գերազանցէ զանոնք, որովհետեւ դուք հանդիսատես էք նոր ազգերու ծննդեան, ազգեր, որոնք հիմա փոքրիկ են եւ թոյլ, բայց անոնք թերեւս օր մը կþըլլան հզօր ուժեր, քաղաքակրթութեան ու ազատութեան համար աշխատող»:

«Արեւելեան հարցի միջազգային միութիւն»-ը 23 փետրուարին՝ Լոնտոնի մէջ գումարեց միջազգային ժողով մը, որուն նախագահն էր Տþէստուբնել տը Կոնստանի: Հայկական հարցի համակրող եւ պաշտպան տը Կոնստանի իր խօսքին մէջ կþըսէ «...Մենք իրաւունք ունինք մեր անձնական տառապանքով չշահագրգռուիլ, բայց իրաւունք չունինք չշահագրգռուիլ տառապող մարդկութեամբ... Չդադարեցնենք նշաւակելէ սուլթանի կառավարութիւնը՝ իբրեւ ոճիր եւ իբրեւ ամօթ մեր քաղաքակըրթութեան, բայց միանգամայն հրաւիրենք բոլոր քաղաքակիրթ ժողովուրդները, որ մեզի միանան վերջ դնելու համար այս խայտառակութեանց, որոնց պատասխանատուն իրենք են: Այս հարցին համար կոչ պիտի ուղղենք ո՛չ միայն պետական մարդոց, խորհրդարաններուն, փիլիսոփաներուն, բանաստեղծներուն եւ մարդասէրներուն, որոնք թերեւս Անգլիոյ մէջ աւելի բազմաթիւ են, քան ուրիշ տեղ, այլեւ բոլոր այն մարդոց, որոնք կþարտադրեն, այսինքն՝ աշխատող մարդիկ»:

Շարունակելի 8

«Փրօ Արմենիա» - 8

Տաթեւ Սուլեան

1905 թուականին, երբ Կովկասի մէջ ծայր առին հայ-թաթարական բախումները, Դաշնակցութիւնը ընդհարումներու ժամանակ ինք ստանձնեց ժողովուրդի ինքնապաշտպանութեան կազմակերպումը: Այս ծանր պարտականութեան կողքին, Հայկական հարցի քարոզչութիւնը ընդգծեց նաեւ Արեւելահայաստանի իրավիճակը, որ մինչ այդ լուսանցքի վրայ մնացած էր:

Պաքուի կոտորածներու առիթով «Դրօշակ»-ի խմբագրութիւնը գրաւոր դիմումներ յղեց`

1. Պրիւքսէլի Միջազգային Ընկերվարական Բիւրոյին,
2. Փարիզի Մարդկային Իրաւունքներու Դաշնակցութեան,
3. Ռուս ժողովուրդի եւ Միացեալ ազգերու դաշնակցութեան, Փարիզ:

Այս միջազգային կազմակերպութիւններուն առաջարկուեցաւ, որ հրապարակեն ռուս կառավարութեան կատարած նորագոյն ոճիրները Կովկասի մէջ:

Մարտ 20-ին Փարիզի մէջ տեղի ունեցաւ Անատոլ Ֆրանսի նախագահութեամբ բազմամարդ ցոյց մը՝ կազմակերպութեամբ «Ռուսաստանի ժողովուրդներու բարեկամներու Դաշնակցութեան»: Այս ելոյթին գլխաւոր նիւթը Պաքուի աղէտները եղան: «Մարդկային իրաւունքներու դաշնակցութեան» որոշման մասին Փարիզի թերթերը հետեւեալը գրեցին.

«Մարդկային իրաւունքներու դաշնակցութեան» Կեդրոնական կոմիտէն իր՝ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան ուղղած նամակին մէջ կը հաստատէ, որ Պաքուի մէջ հայերու կոտորածը թուրքերու ձեռքով տեղի ունեցաւ ու ցարի անտարբերութիւնը այդ ընդհարումներու նկատմամբ պատճառ դարձաւ, որ ցարը նման եւ հաւասար նկատուի կարմիր սուլթանին՝ նկատի ունենալով, որ Կովկասի մէջ կիրարկուած ձեւերը բնաւ չեն տարբերիր այն ձեւերէն, զորս կը կիրարկուին Լեհաստանի, Ֆինլանտայի եւ Փեթերսպուրկի մէջ, կը նորոգէ իր պարսաւանքի արտայայտութիւնը քաղաքակիրթ կառավարութեան մը այդ անարժան ընթացքին դէմ»:

Եւրոպական հայ ուսանողական միութիւնը ապրիլ 5-10-ի խորհրդաժողովին իր համակրանքը յայտնեց.
1. Ցարիզմի եւ սուլթանութեան դէմ կռիւ մղող բոլոր ժողովուրդներու ազատագրական շարժումներուն:
2. Համակրանք մակեդոնական շարժման եւ այն համերաշխութեան, որ հաստատուած է հայ-մակեդոնական յեղափոխական կազմակերպութիւններու միջեւ:
3. Արտայայտել խորին վիշտ հայ-թրքական ընդհարումներու առիթով, կատարուած Պաքուի մէջ, եւ կոչ ընել երկու ժողովուրդներուն դէպի համերաշխութիւն, չխաբուելով ցարի կառավարութեան նենգամիտ դաւերէն:
4. Ջերմ յարգանք «Փրօ-Արմէնիա»-ի խմբագրական կոմիտէին՝ Հայ դատին ցոյց տուած գնահատելի ծառայութեան համար:

«The Contemporary Review» հանդէսին մէջ Ռուսիա մէջ ապրող Էմիլ Դիլօն ռուսական կայսրութեան ճգնաժամին ու աստիճանական քայքայումին անդրադարձող իր յօդուածին մէջ տեղ տուաւ նաեւ Կովկասեան տագնապին: Դիլօն դատապարտեց կալիցինեան քաղաքականութիւնը Կովկասի մէջ, որ յանգեցաւ հայ եկեղեցական գոյքերու գրաւման եւ հայ ժողովուրդի յեղափոխական ուժերու բռնկման:

«Այն ժամանակ եւ միայն այն ժամանակ, դրօշակեաններու գաղտնի ընկերութիւնը, որ կազմուած էր թուրքահայերուն աջակցելու համար, անհրաժեշտ սեպեց իր ուշադրութիւնը դարձնել իր ռուսահայ հայրենակիցներու վրայ: Ան իր գիրկը տեղաւորեց ուսուցիչները, որոնց կառավարութիւնը դուրս դրած էր դպրոցներէն, եւ զանոնք ղրկեց ժողովուրդը լուսաւորելու համար: Կոմիտէն ստեղծեց դատական ատեաններու ամբողջ ձեւ մը՝ գիւղացիներուն մէջ արդարութիւնը արագ եւ անաչառ կերպով առաջ տանելու եւ լուծելու համար այն բոլոր վէճերը, որոնք ծագած են թէ՛ գիւղացիներու, եւ թէ՛ ազգաբնակչութեան տարբեր հատուածներուն մէջ»:

Դաշնակցութեան նախաձեռնութեամբ Փարիզի մէջ նախկին նախարար Կամիլ Պելտոնի նախագահութեամբ եւ Պրեսսանսէի, Վիկտոր Բերարի եւ ուրիշներու ներկայութեամբ տեղի ունեցաւ մեծ ցոյց մը ի նպաստ Հայկական հարցին: Խօսուեցաւ արեւմտահայերու եւ ռուսահայերու կացութեան մասին եւ հետեւեալ որոշումները տրուեցան, «Hotel des Societes Savantes»-ի մէջ համախմբըւած քաղաքացիները կը շնորհաւորեն ռուս ժողովուրդը իր որոշումին համար, որ իր սեփական դատէն չþանջատեր հայ, լեհ, ֆինն ազգերու արդար դատերը: «Իրենց սոսկումը կը յայտնեն ջարդերու առիթով, որոնք տեղի ունեցան Պաքուի, Թիֆլիսի Երեւանի, Օտեսայի եւ Կիշնէի մէջ: Այդ ջարդերը (եւ բարբարոսական հակայեղափոխութիւնը) իշխանութիւններու գերագոյն ճիգերն են փրկելու համար միապետութիւնը: Կը հաւատանք, որ Եւրոպան պարտաւոր է իր եւ Օսմանեան կայսրութեան ճնշուած ազգութիւններու առջեւ չսահմանափակէ նաւային ցոյցը՝ պահանջելով արդար, բայց անբաւարար բարեկարգումներ Մակեդոնիոյ եւ Հայաստանի մէջ, իսկ եթէ անհրաժեշտ է ուժի դիմել՝ լիակատար կերպով գործադրելու համար դաշնագիրին այն կէտերը, որոնք կը վերաբերէին Հայաստանին ու Մակեդոնիոյ եւ վերջնականապէս ազատագրել ամբողջ Տաճկաստանն ու թուրք ժողովուրդը»:

Նոյն օրերուն «Դրօշակ»-ի խմբագրութեան կողմէ Դաշնակցութեան անունով հետեւեալ հեռագիրը յղուեցաւ եւրոպական դիւանագիտութեան եւ մամուլին. «Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը պարտք կը համարէ յիշեցնել մեծ պետութիւններու դիւանագիտութեան, որ Մակեդոնիոյ մէջ ֆինանսական հաւասարակշռութեան համար նաւային հաւաքական ցոյցը որքան կþուրախացնէ դաշնակցութիւնը, այնքան ալ իրաւացի յուզմունք կը պատճառէ իրեն՝ ի տես Օսմանեան կառավարութեան սպառնալիքներուն, որ թերեւս տրամադիր է իր պարտութեան համար վրէժխնդիր ըլլալ` Հայաստանի մէջ քրիստոնեաներուն նոր կոտորածներ կազմակերպելով: Կոտորածը արդէն իսկ սկսած է էրզըրումի եւ Պիթլիսի վիլայէթներուն մէջ:
Դաշնակցութիւնը ծայրայեղ կերպով կը բողոքէ Պերլինի դաշնագիրը ստորագրող դիւանագիտութեան ապշեցուցիչ անտարբերութեան դէմ հայ ժողովուրդի վերաբերմամբ, որուն դատը Մակեդոնիոյ դատէն անբաժան է, եւ որուն իրաւատէրը, այդ դիւանագիտութեամբ կը շարունակէ մատնել ամենավայրագ ճնշումներու՝ առանց կեանքի եւ ամենատարրական իրաւունքներու որեւէ երաշխաւորութեամբ»:

Ականաւոր անգլիացի գործիչ հայասէր Ճէյմս Պրայսը Balkan Comitte-ի ժողովի ընթացքին իր զեկոյցին մէջ անդրադարձաւ, թէ ինք իբրեւ նախարար պիտի առաջարկէ իր աջակցութիւնը հայկական եւ մակեդոնական դատին լուծման աշխատանքներուն: «Դուք չէք կրնար չխոստովանիլ, որ հայերուն տառապանքները աւելի սարսափելի են, քան՝ մակեդոնացիներունը: Վստահ եմ, որ ձեր կոմիտէն, իր կարողութիւններուն համաձայն, պիտի աջակցի Հայաստանի բարեկամներուն: Երկու կազմակերպութիւնները կը ձգտին իրագործել վեհ նպատակ մը, մէկը ամենաբարձր նպատակներէն, որուն կրնան հետամուտ ըլլալ մեծ եւ ազատ երկրի մը քաղաքացիները: Դուք միայն պիտի չզբաղիք օրուան մոլութիւններով, այն բռնակալութեամբ ու այն անկարգութիւններով, որոնք այսօր մեր ցասումը կը յարուցեն, ձեր գործը կը գերազանցէ զանոնք, որովհետեւ դուք հանդիսատես էք նոր ազգերու ծննդեան, ազգեր, որոնք հիմա փոքրիկ են եւ թոյլ, բայց անոնք թերեւս օր մը կþըլլան հզօր ուժեր, քաղաքակրթութեան ու ազատութեան համար աշխատող»:

«Արեւելեան հարցի միջազգային միութիւն»-ը 23 փետրուարին՝ Լոնտոնի մէջ գումարեց միջազգային ժողով մը, որուն նախագահն էր Տþէստուբնել տը Կոնստանի: Հայկական հարցի համակրող եւ պաշտպան տը Կոնստանի իր խօսքին մէջ կþըսէ «...Մենք իրաւունք ունինք մեր անձնական տառապանքով չշահագրգռուիլ, բայց իրաւունք չունինք չշահագրգռուիլ տառապող մարդկութեամբ... Չդադարեցնենք նշաւակելէ սուլթանի կառավարութիւնը՝ իբրեւ ոճիր եւ իբրեւ ամօթ մեր քաղաքակըրթութեան, բայց միանգամայն հրաւիրենք բոլոր քաղաքակիրթ ժողովուրդները, որ մեզի միանան վերջ դնելու համար այս խայտառակութեանց, որոնց պատասխանատուն իրենք են: Այս հարցին համար կոչ պիտի ուղղենք ո՛չ միայն պետական մարդոց, խորհրդարաններուն, փիլիսոփաներուն, բանաստեղծներուն եւ մարդասէրներուն, որոնք թերեւս Անգլիոյ մէջ աւելի բազմաթիւ են, քան ուրիշ տեղ, այլեւ բոլոր այն մարդոց, որոնք կþարտադրեն, այսինքն՝ աշխատող մարդիկ»:

Շարունակելի 8

«Արին Արմէնեան՝ Վաղամեռիկ Բանաստեղծուհին» յօդուածի առթիւ

«Արին Արմէնեան՝ Վաղամեռիկ Բանաստեղծուհին» յօդուածի առթիւ Արինի հօրեղբայրը Կարօ Արմէնեան հետևեալ շնորհակալական և երախտագիտական երկտողը ուղարկած է «Նշանակ»ին անգլիատառ Հայերէնով, որ «հայացնել» է ետք կը հրապարակենք նոյնութեամբ: «Նշանակ» իր խորին շնորհակալութիւնը կը յայտնէ անաչառ և նուիրուած ազգային գործիչ Կարօ Արմէնեանին և կը մաղթէ առողջութիւն և ծրագիրներու իրականացում:


«Նշանակ»


______________________________________________________


Սիրելի Նշան,

Երէկ իրիկուն, եղբօրս Յարութիւնին հետ կապուելու նպատակով հեռաձայնեց բարեկամդ՝ Հրաչ Արզումանեանը(Ֆիլատէլֆիայէն) և այդ առիթով միայն տեղեկացայ քու ստեղծած կայքէջիդ գոյութեան մասին: Անշուշտ անմիջապէս տեղեակ պահեցի Յարութը, որ ներկայիս Երևան կը գտնուի, և անշուշտ անմիջապէս բացի «Նշանակ»ը: Բնականաբար,ինծի և կնոջս Վրէժուհիին համար շատ յուզիչ պահ մըն էր կարդալ Արինին մասին գրած տողերդ, բայց նաև յուզիչ էր այս շատ հարազատ և ընտանի կայքէջը ստեղծելու քու նախաձեռնութիւնդ: Սրտանց կը շնորհաւորեմ: Յայտնեմ, որ շատ տպաւորիչ կը գտնեմ էջադրութիւնը, տառանմուշներու ընտրութիւնը և կայքէջին ընդհանուր տրամադրութիւնը (եթէ կարելի է այդպիսի բնորոշում տալ): Ապրի՜ս: Շատ կարևոր ներդրում մըն է Սփիւռքի տարածքը կազմակերպելու պահանջկոտ ճակատին վրայ:

Յաջողութին
Կարօ Արմէնեան

«Արին Արմէնեան՝ Վաղամեռիկ Բանաստեղծուհին» յօդուածի առթիւ

«Արին Արմէնեան՝ Վաղամեռիկ Բանաստեղծուհին» յօդուածի առթիւ Արինի հօրեղբայրը Կարօ Արմէնեան հետևեալ շնորհակալական և երախտագիտական երկտողը ուղարկած է «Նշանակ»ին անգլիատառ Հայերէնով, որ «հայացնել» է ետք կը հրապարակենք նոյնութեամբ: «Նշանակ» իր խորին շնորհակալութիւնը կը յայտնէ անաչառ և նուիրուած ազգային գործիչ Կարօ Արմէնեանին և կը մաղթէ առողջութիւն և ծրագիրներու իրականացում:


«Նշանակ»


______________________________________________________


Սիրելի Նշան,

Երէկ իրիկուն, եղբօրս Յարութիւնին հետ կապուելու նպատակով հեռաձայնեց բարեկամդ՝ Հրաչ Արզումանեանը(Ֆիլատէլֆիայէն) և այդ առիթով միայն տեղեկացայ քու ստեղծած կայքէջիդ գոյութեան մասին: Անշուշտ անմիջապէս տեղեակ պահեցի Յարութը, որ ներկայիս Երևան կը գտնուի, և անշուշտ անմիջապէս բացի «Նշանակ»ը: Բնականաբար,ինծի և կնոջս Վրէժուհիին համար շատ յուզիչ պահ մըն էր կարդալ Արինին մասին գրած տողերդ, բայց նաև յուզիչ էր այս շատ հարազատ և ընտանի կայքէջը ստեղծելու քու նախաձեռնութիւնդ: Սրտանց կը շնորհաւորեմ: Յայտնեմ, որ շատ տպաւորիչ կը գտնեմ էջադրութիւնը, տառանմուշներու ընտրութիւնը և կայքէջին ընդհանուր տրամադրութիւնը (եթէ կարելի է այդպիսի բնորոշում տալ): Ապրի՜ս: Շատ կարևոր ներդրում մըն է Սփիւռքի տարածքը կազմակերպելու պահանջկոտ ճակատին վրայ:

Յաջողութին
Կարօ Արմէնեան

Սփիւռքահայ Գրականութիւն - 2

1- Արաբական Երկիրներ գլխաւորաբար Իրաք, Սուրիա, Լիբանան, Յորդանան, Պաղեստին եւ Եգիպտոս: Սկիզբը ամենէն կարեւոր կեդրոններէն մէկը այս շրջանակին մէջ եղան Եգիպտոսի Գահիրէ եւ Աղեքսանդրիա քաղաքները, բայց յետագային եւ մինչեւ այսօր մշակութային եւ մտաւորական կեդրոն դարձան յատկապէս Լիբանանը,(Պէյրութ) եւ Սուրիան (Հալէպ): Հոս լոյս տեսան բազմաթիւ օրաթերթեր, հրատարակուեցան մեծ թուով գիրքեր եւ արաբահայ գրականութիւն մը իր ուրոյն դիմագիծը պարտադրեց հայ գրականութեան վրայ:Յիշենք անունները կարգ մը գրագէտներու ՝ Վահան Թէքէեան, Ժագ Յակոբեան, Արսէն Երկաթ/Եգիպտոս/, Յակոբ Օշական, Եղիվարդ/Երուսաղէմ/, Լեւոն Շանթ, Մուշեղ Իշխան, Վահէ Վահեան, Լեւոն Վարդան, Նիկոլ Աղբալեան, Եդուարդ Պոյաճեան, Պողոս Սնապեան, Գեորգ Աչեմեան եւ շատ ուրիշներ /Լիբանան/ Անդրանիկ Ծառուկեան, Սիմոն Սիմոնեան, Արմէն Անոյշ, Սմբատ Փանոսեան/Սուրիա, Լիբանան/ եւայլն.
Լիբանանի եւ Սուրիոյ մէջ լոյս տեսած կարեւոր գրական հանդէսներէն եղան «Նայիրի» եւ «Սփիւռք» շաբաթաթերթերը եւ «Բագին», «Շիրակ» ամսագիրները:
Արաբական գաղութները արտագաղթի պատճառով համալրեցին եւ զօրացուցին յատկապէս Եւրոպայի եւ Ամերիկայի հայ գաղութները, իսկ 60-ական թուականներուն այս երկիրներէն դէպի Արաբական ծոցի երկիրներ եւ Աւստրալիա գաղթող Հայերը կազմաւորեցին բոլորովին նոր գաղութներ` Աւստրալիոյ գաղութը եւ Արաբական ծոցի երկիրներուն հայկական մանր գաղութները / Քուէյթ, Շարժա, Տուպէյ եւայլն/: Ասոնք ազգովին կազմակերպուած վիճակի մէջ են արդէն, հոն հայ գրողներ կ'ապրին, բայց տակաւին կարելի թէ զանոնք որակել որպէս անկախ գրական շրջանակներ:

2-Պոլիս: Պոլիսը Արեւմտահայ գրականութեան համար սկիզբէն մինչեւ 1915, ապա 1919-էն 1922 եղաւ մեծագոյն կեդրոնը: Հանրապետական Թուրքիոյ մէջ հոս ու հոն ցրուած հայկական փոքրամասնութիւնները բոլորովին կորսնցուցին իրենց ինքնուրոյնութիւնը , ձուլուեցան կամ գաղթեցին դէպի Պոլիս եւ Պոլիսը դարձաւ մեր մեծագոյն գաղութներէն մէկը որ մշակութային եւ նիւթական ահագին ազգային հարստութիւն ժառանգած էր: Արեւմտահայ գրականութեան աւանդները հոն տակաւին կենդանի կերպով կը շնչէին: Հոն էր Պոլսոյ Պատրիարքարանը, բազմաթիւ նախակրթարաններ եւ երկրորդականներ, օրաթերթեր եւ հանդէսներ ,մեծ թիւով գիրքեր կը շարունակուէին լոյս տեսնել Պոլսահայ տպարաններէն: Հակառակ տիրող հակահայ քաղաքականութեան եւ մանաւանդ ազգովին կազմակերպելու հնարաւորութեանց բացակայութեան, Պոլիսը սփիւռքահայ գրականութեան տուաւ բամաթիւ անուններ: Հին սերունդէն հայ գիւղագրութեան ամենամեծ դէմքն է Համաստեղի հետ Յակոբ Մնձուրի/Տէմիրճեան/, իսկ 1945-էն վերջ եւ մինչեւ այսօր բովանդակ հայ գրականութեան մէջ մեծարժէք անուններ եւ բանաստեղծներ Զահրատը, Զարեհ Խրախունին եւ Ինքնքասար Ասլանը եւ արձակագիր ու Մարմարայի խմբագիր՝ Ռոպեռ Հատէճեան.

3-Եւրոպա-Փարիզ հայկական փոքր կամ մեծ գաղութներ կամաւորուած էին Լոնտոն, Լիզպոն, Սպանիա, Վենետիկ եւ Հռոմ քաղաքներուն մէջ: Պերլինի մէջ ՝ հայութիւնը ցրուած պատկեր կը ներկայացնէր . Սքանտինաւեան երկիրներու մէջ վերջին տասնամեակներուն բաւական թիւով Պարսկահայեր գաղթեցին . Պալքանեան երկիրներու մէջ խիտ Հայութիւն կ’ապրէր մինչև Բ. Աշխարհամարտ : Սակայն աւելի կազմակերպուած ու մշակութային աւանդներ ստեղծող գաղութներ մնացին Յունաստան եւ Ֆրանսա: Մանաւանդ Փարիզը , մինչեւ Բ. Աշխարհամարտ ,դարձաւ մեր ամենէն կենսունակ , յախուռն և յանդուգն մտաւորականներով հարուստ մշակութային գրական կեդրոններէն մէկը: Բազմաթիւ դէմքեր նկարչութեան, թատրոնի, երաժշտութեան եւ մանաւանդ գրականութեան ասպարէզներու մէջ համաշխարհային ճանաչման արժանացան:

Ֆրանսհայ գրողներէն ոմանք գրեցին միայն ֆրանսերէն լեզուով , ոմանք ֆրանսերէնով եւ Հայերէնով իսկ ուրիշներ միայն Հայերէնու:

Այս սերունդը ունէր Պոլսոյ Հայկական կրթութիւն եւ ֆրանսական բարձր գրականութեան մօտէն ծանօթութիւն:

Ֆրանսահայ գրողներու գործերը մեզի կը հնչեցնեն ահազանգը Սփիւռքի մէջ մեր գոյութեան սպառնացող վտանգներուն:Սփիւռքի ճակատագիրը կը դառնայ առանցքը այդ գրականութեան: Ֆրանսահայ գրականութեան հաստատման և զարգացման մէջ շատ կարեւոր դեր խաղաց Շաւարշ Միսաքեանի «Յառաջ»թերթը եւ «Մենք» պարբերաթերթը որոնց շուրջ խմբուեցան ամենէն տաղանդաւոր եւ ամենայանդուգն գրողները: Ֆրանսահայ արձակագիրներէն յիշենք Հրաչ Զարդարեանը, Կարապետ Փօլատեանը, Շաւարշ Նարդունին, Նշան Պէշիկթաշլեանը, Վազգէն Շուշանեանը, Շահան Շահնուրը, Զարեհ Որբունին եւայլն, բանաստեղծներէն՝ Նիկողոս Սարաֆեանը, Բիւզանդ Թօփալեանը, Յարութիւն Կոստանեանը եւայլն: Դժբախտաբար ֆրանսահայ գաղութը չկրցաւ ստեղծել կրթական եւ մշակութային առողջ ենթահող մը եւ այս գրողները չունեցան իրենց յաջորդները: Սակայն , Բ. Աշխարհամարտէն ետք, Ֆրանսահայ գրականութիւն մը կը շարունակուի գոյութիւն ունենալ արաբական երկիրներէն հոն գաղթած եւ հաստատուած գրողներու շնորհիւ ինչպէս Վահէ Քաչա, Վազգօ Վարուժան/Ֆրանսա/, Գրիգոր Պլտեան/Պէյրութ/, Մովսէս Փչաքճեան/Հալէպ/, Զուլալ գազանճեան/Հալէպ/, Յակոբ Պալեան եւայլն:

Սփիւռքի իրականութեան մէջ միայն ֆրանսահայ գրողներուն առաջին սերունդը կրցաւ իրականացնել Ֆրանսահայ Գրողներու Միութիւնը որ տարաւ հրատարակչական լուրջ աշխատանք :

4-Ամերիկաներ եւ Գանատա: Սփիւռքահայ գրականութեան առաջին վաւերական գրողները եղան Միացեալ Նահանգներ ապաստանած, բայց հայրենիքէն հայեցի ուսում եւ հայեցի դաստիարակութիւն ստացած անձեր: Ասոնք գոնէ մինչեւ 60-ական թուականները , ընդհանրապէս Պոսթըն մասամբ նաեւ Նիւ Եորք եւ Տիթրոիթ քաղաքներու մէջ կ'ապրէին:
Ամերիկահայ վաւերական գրողները գրեթէ բոլորն ալ արձակագիրներ են: Իրենց գրականութեան աշխարհը գլխաւորաբար. կորսուած հայ գիւղն է կամ Ամերիկեան քաղաքներու արուարձաններուն մէջ հայ գիւղի յիշատակներով ապրող տիպարներ . այդպէս է Հմաստեղի, Բենիամին Նուրիկեանի, Արամ Հայկազի, Վահէ Հայկի, Անդրանիկ Անդրէասեանի եւ Մալխասի ստեղծած գրականութիւնը: Մալխաս վիպականացուցած է մեր ազգային ազատագրական պայքարի վերջին շրջանը :Ամերիկան մեզի բանաստեղծներ չտուաւ: Այս սերունդին մէջ կարելի չէ չյիշել անգլիագիր Ուիլիըմ Սարոյեան, Մայքըլ Արլէնը ,կրտսեր Մայքըլ Արլէնը, Լեւոն Զաւէն Սիւրմէլեան եւ ուրիշներ: Այս սերունդը խամրեցաւ 60-ական թուականներէն ետք եւ նման Ֆրանսհայ գրականութեան նոր գրողներու ծնունդ չկրցաւ տալ : Ամերիկայի միջին եւ անմիջական սերունդի գրողները Պարսկաստանէն , Արաբական աշխարհէն եւ Հայաստանէն գաղթած են :Միջին սերունդէն յիշենք հրաշալի արձակագիր Յակոբ Կարապենցը:

Միացեալ Նահանգներուն մէջ մշակութային եւ գրական նոր կեդրոն դարձաւ Գալիֆորնիան մանաւանդ Լոս Անճլոս քաղաքը որ Սփիւռքի ամենէն հայահոծ եւ ուժեղ հայ գաղութն է ներկայիս , ուր կը գործեն բազմաթիւ տպարաններ հրատարակչատուներ , կը հրատարակուին թերթեր ու գիրքեր կը բացուին դպրոցներ , ակումբներ , գրական ու մշակութային ընկերութիւններ:

Լոս Անճլոսը Սփիւռքի բաբախող սիրտն է ներկայիս սակայն չմոռնանք որ այդ դերին մէջ հիմնական գործը կատարողը Սուրիայէն, Լիբանանէն, Եգիպտոսէն, Թուրքիայէն եւ Հայաստանէն նոր գաղթածներն են :

Հարաւային Ամերիկան շատ աննշան դեր ունեցաւ սփիւռքահայ գրականութեան զարգացման մէջ:

1960-ական թուականներուն Հայ գաղութ կազմաւորուեցաւ Գանատայի Մոնրէալ քաղաքին մէջ : Մոնրէալի մէջ ունինք ամէնօրեայ դպրոցներ եւ հրատարակութիւններ: Մոնրէալի «Հորիզոն» թերթը , իր շաբաթական յաւելուածով , գրական շրջանակի մը մօտ յաջողեցաւ հետաքրքրութիւն ստեղծել:

Իրան կամ Պարսկաստան: պարսկահայերը իրենց Արեւելահայ գրական լեզուով նախապէս մաս կը կազմէին Արեւելահայ զանգուածներուն: Օրինակ Ռաֆֆի մեծ վիպասանը, Պարսկահայ էր իր սկզբնական կարգ մը գործերը գրած էր Պարսկաստանի մէջ և կը նկատուի Արեւելահայ գրող: Հայսատանի պետականացումէն ետք Պարսկաստանը իր կարգ մը կեդրոններով /Նոր Ջուղա, Թաւրիզ, Թեհրան/ դարձաւ սփիւռքահայ ինքնուրոյն կեդրոններէն մէկը, որուն արմատները դարերու խորութիւն ունէին , հետեւաբար կրթական ,մշակութային եւ գրական աւանդութիւններ ունեցող գաղութ մըն էր:

Պարսկաստանի կարգ մը շրջաններու մէջ արտահոսք տեղի ունեցաւ դէպի մեծ քաղաքներ ՝ Թաւրիզ,Թեհրան , բոլորովին հայութենէ պարպելով այդ քաղաքները :Վերջին տասնամեակներուն Իրանի մէջ տիրող քաղաքական ծանր պայմանները իրենց ժխտական անդրադարձը ունեցան նաեւ հայ կեանքի վրայ: Այսուհանդերձ Իրանահայութիւնը ,յատկապէս գրականութեան մէջ , շարունակեց զարգացնել հինէն ժառանգած գրական աւանդները:
Բազմաթիւ գրողներէն յիշենք բանաստեղծներ «Դեր» Մարգար Ղարաբէկեան եւ Արամ Գարոնէ:

Բ. Համաշխարհային պատերազմէն ետք զանազան երկիրներէ տարբեր ուղղութիւններով մտաւորական տեղաշարժ տեղի ունեցաւ . այդ պատճառով ալ կարելի չէ յաճախ գաղութային պատկանելիութիւնը որոշել կարգ մը գրագէտներու , օրինակ՝ արձակագիր Վահրամ Մավեանի , բանաստեղծ Վահէ Օշականի , բանաստեղծուհիներ՝ Ալիսիա Կիրակոսեանի եւ Վեհանուշ Թէքէեանի եւ շատ ուրիշ գրագէտներու:


ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ 2

Սփիւռքահայ Գրականութիւն - 2

1- Արաբական Երկիրներ գլխաւորաբար Իրաք, Սուրիա, Լիբանան, Յորդանան, Պաղեստին եւ Եգիպտոս: Սկիզբը ամենէն կարեւոր կեդրոններէն մէկը այս շրջանակին մէջ եղան Եգիպտոսի Գահիրէ եւ Աղեքսանդրիա քաղաքները, բայց յետագային եւ մինչեւ այսօր մշակութային եւ մտաւորական կեդրոն դարձան յատկապէս Լիբանանը,(Պէյրութ) եւ Սուրիան (Հալէպ): Հոս լոյս տեսան բազմաթիւ օրաթերթեր, հրատարակուեցան մեծ թուով գիրքեր եւ արաբահայ գրականութիւն մը իր ուրոյն դիմագիծը պարտադրեց հայ գրականութեան վրայ:Յիշենք անունները կարգ մը գրագէտներու ՝ Վահան Թէքէեան, Ժագ Յակոբեան, Արսէն Երկաթ/Եգիպտոս/, Յակոբ Օշական, Եղիվարդ/Երուսաղէմ/, Լեւոն Շանթ, Մուշեղ Իշխան, Վահէ Վահեան, Լեւոն Վարդան, Նիկոլ Աղբալեան, Եդուարդ Պոյաճեան, Պողոս Սնապեան, Գեորգ Աչեմեան եւ շատ ուրիշներ /Լիբանան/ Անդրանիկ Ծառուկեան, Սիմոն Սիմոնեան, Արմէն Անոյշ, Սմբատ Փանոսեան/Սուրիա, Լիբանան/ եւայլն.
Լիբանանի եւ Սուրիոյ մէջ լոյս տեսած կարեւոր գրական հանդէսներէն եղան «Նայիրի» եւ «Սփիւռք» շաբաթաթերթերը եւ «Բագին», «Շիրակ» ամսագիրները:
Արաբական գաղութները արտագաղթի պատճառով համալրեցին եւ զօրացուցին յատկապէս Եւրոպայի եւ Ամերիկայի հայ գաղութները, իսկ 60-ական թուականներուն այս երկիրներէն դէպի Արաբական ծոցի երկիրներ եւ Աւստրալիա գաղթող Հայերը կազմաւորեցին բոլորովին նոր գաղութներ` Աւստրալիոյ գաղութը եւ Արաբական ծոցի երկիրներուն հայկական մանր գաղութները / Քուէյթ, Շարժա, Տուպէյ եւայլն/: Ասոնք ազգովին կազմակերպուած վիճակի մէջ են արդէն, հոն հայ գրողներ կ'ապրին, բայց տակաւին կարելի թէ զանոնք որակել որպէս անկախ գրական շրջանակներ:

2-Պոլիս: Պոլիսը Արեւմտահայ գրականութեան համար սկիզբէն մինչեւ 1915, ապա 1919-էն 1922 եղաւ մեծագոյն կեդրոնը: Հանրապետական Թուրքիոյ մէջ հոս ու հոն ցրուած հայկական փոքրամասնութիւնները բոլորովին կորսնցուցին իրենց ինքնուրոյնութիւնը , ձուլուեցան կամ գաղթեցին դէպի Պոլիս եւ Պոլիսը դարձաւ մեր մեծագոյն գաղութներէն մէկը որ մշակութային եւ նիւթական ահագին ազգային հարստութիւն ժառանգած էր: Արեւմտահայ գրականութեան աւանդները հոն տակաւին կենդանի կերպով կը շնչէին: Հոն էր Պոլսոյ Պատրիարքարանը, բազմաթիւ նախակրթարաններ եւ երկրորդականներ, օրաթերթեր եւ հանդէսներ ,մեծ թիւով գիրքեր կը շարունակուէին լոյս տեսնել Պոլսահայ տպարաններէն: Հակառակ տիրող հակահայ քաղաքականութեան եւ մանաւանդ ազգովին կազմակերպելու հնարաւորութեանց բացակայութեան, Պոլիսը սփիւռքահայ գրականութեան տուաւ բամաթիւ անուններ: Հին սերունդէն հայ գիւղագրութեան ամենամեծ դէմքն է Համաստեղի հետ Յակոբ Մնձուրի/Տէմիրճեան/, իսկ 1945-էն վերջ եւ մինչեւ այսօր բովանդակ հայ գրականութեան մէջ մեծարժէք անուններ եւ բանաստեղծներ Զահրատը, Զարեհ Խրախունին եւ Ինքնքասար Ասլանը եւ արձակագիր ու Մարմարայի խմբագիր՝ Ռոպեռ Հատէճեան.

3-Եւրոպա-Փարիզ հայկական փոքր կամ մեծ գաղութներ կամաւորուած էին Լոնտոն, Լիզպոն, Սպանիա, Վենետիկ եւ Հռոմ քաղաքներուն մէջ: Պերլինի մէջ ՝ հայութիւնը ցրուած պատկեր կը ներկայացնէր . Սքանտինաւեան երկիրներու մէջ վերջին տասնամեակներուն բաւական թիւով Պարսկահայեր գաղթեցին . Պալքանեան երկիրներու մէջ խիտ Հայութիւն կ’ապրէր մինչև Բ. Աշխարհամարտ : Սակայն աւելի կազմակերպուած ու մշակութային աւանդներ ստեղծող գաղութներ մնացին Յունաստան եւ Ֆրանսա: Մանաւանդ Փարիզը , մինչեւ Բ. Աշխարհամարտ ,դարձաւ մեր ամենէն կենսունակ , յախուռն և յանդուգն մտաւորականներով հարուստ մշակութային գրական կեդրոններէն մէկը: Բազմաթիւ դէմքեր նկարչութեան, թատրոնի, երաժշտութեան եւ մանաւանդ գրականութեան ասպարէզներու մէջ համաշխարհային ճանաչման արժանացան:

Ֆրանսհայ գրողներէն ոմանք գրեցին միայն ֆրանսերէն լեզուով , ոմանք ֆրանսերէնով եւ Հայերէնով իսկ ուրիշներ միայն Հայերէնու:

Այս սերունդը ունէր Պոլսոյ Հայկական կրթութիւն եւ ֆրանսական բարձր գրականութեան մօտէն ծանօթութիւն:

Ֆրանսահայ գրողներու գործերը մեզի կը հնչեցնեն ահազանգը Սփիւռքի մէջ մեր գոյութեան սպառնացող վտանգներուն:Սփիւռքի ճակատագիրը կը դառնայ առանցքը այդ գրականութեան: Ֆրանսահայ գրականութեան հաստատման և զարգացման մէջ շատ կարեւոր դեր խաղաց Շաւարշ Միսաքեանի «Յառաջ»թերթը եւ «Մենք» պարբերաթերթը որոնց շուրջ խմբուեցան ամենէն տաղանդաւոր եւ ամենայանդուգն գրողները: Ֆրանսահայ արձակագիրներէն յիշենք Հրաչ Զարդարեանը, Կարապետ Փօլատեանը, Շաւարշ Նարդունին, Նշան Պէշիկթաշլեանը, Վազգէն Շուշանեանը, Շահան Շահնուրը, Զարեհ Որբունին եւայլն, բանաստեղծներէն՝ Նիկողոս Սարաֆեանը, Բիւզանդ Թօփալեանը, Յարութիւն Կոստանեանը եւայլն: Դժբախտաբար ֆրանսահայ գաղութը չկրցաւ ստեղծել կրթական եւ մշակութային առողջ ենթահող մը եւ այս գրողները չունեցան իրենց յաջորդները: Սակայն , Բ. Աշխարհամարտէն ետք, Ֆրանսահայ գրականութիւն մը կը շարունակուի գոյութիւն ունենալ արաբական երկիրներէն հոն գաղթած եւ հաստատուած գրողներու շնորհիւ ինչպէս Վահէ Քաչա, Վազգօ Վարուժան/Ֆրանսա/, Գրիգոր Պլտեան/Պէյրութ/, Մովսէս Փչաքճեան/Հալէպ/, Զուլալ գազանճեան/Հալէպ/, Յակոբ Պալեան եւայլն:

Սփիւռքի իրականութեան մէջ միայն ֆրանսահայ գրողներուն առաջին սերունդը կրցաւ իրականացնել Ֆրանսահայ Գրողներու Միութիւնը որ տարաւ հրատարակչական լուրջ աշխատանք :

4-Ամերիկաներ եւ Գանատա: Սփիւռքահայ գրականութեան առաջին վաւերական գրողները եղան Միացեալ Նահանգներ ապաստանած, բայց հայրենիքէն հայեցի ուսում եւ հայեցի դաստիարակութիւն ստացած անձեր: Ասոնք գոնէ մինչեւ 60-ական թուականները , ընդհանրապէս Պոսթըն մասամբ նաեւ Նիւ Եորք եւ Տիթրոիթ քաղաքներու մէջ կ'ապրէին:
Ամերիկահայ վաւերական գրողները գրեթէ բոլորն ալ արձակագիրներ են: Իրենց գրականութեան աշխարհը գլխաւորաբար. կորսուած հայ գիւղն է կամ Ամերիկեան քաղաքներու արուարձաններուն մէջ հայ գիւղի յիշատակներով ապրող տիպարներ . այդպէս է Հմաստեղի, Բենիամին Նուրիկեանի, Արամ Հայկազի, Վահէ Հայկի, Անդրանիկ Անդրէասեանի եւ Մալխասի ստեղծած գրականութիւնը: Մալխաս վիպականացուցած է մեր ազգային ազատագրական պայքարի վերջին շրջանը :Ամերիկան մեզի բանաստեղծներ չտուաւ: Այս սերունդին մէջ կարելի չէ չյիշել անգլիագիր Ուիլիըմ Սարոյեան, Մայքըլ Արլէնը ,կրտսեր Մայքըլ Արլէնը, Լեւոն Զաւէն Սիւրմէլեան եւ ուրիշներ: Այս սերունդը խամրեցաւ 60-ական թուականներէն ետք եւ նման Ֆրանսհայ գրականութեան նոր գրողներու ծնունդ չկրցաւ տալ : Ամերիկայի միջին եւ անմիջական սերունդի գրողները Պարսկաստանէն , Արաբական աշխարհէն եւ Հայաստանէն գաղթած են :Միջին սերունդէն յիշենք հրաշալի արձակագիր Յակոբ Կարապենցը:

Միացեալ Նահանգներուն մէջ մշակութային եւ գրական նոր կեդրոն դարձաւ Գալիֆորնիան մանաւանդ Լոս Անճլոս քաղաքը որ Սփիւռքի ամենէն հայահոծ եւ ուժեղ հայ գաղութն է ներկայիս , ուր կը գործեն բազմաթիւ տպարաններ հրատարակչատուներ , կը հրատարակուին թերթեր ու գիրքեր կը բացուին դպրոցներ , ակումբներ , գրական ու մշակութային ընկերութիւններ:

Լոս Անճլոսը Սփիւռքի բաբախող սիրտն է ներկայիս սակայն չմոռնանք որ այդ դերին մէջ հիմնական գործը կատարողը Սուրիայէն, Լիբանանէն, Եգիպտոսէն, Թուրքիայէն եւ Հայաստանէն նոր գաղթածներն են :

Հարաւային Ամերիկան շատ աննշան դեր ունեցաւ սփիւռքահայ գրականութեան զարգացման մէջ:

1960-ական թուականներուն Հայ գաղութ կազմաւորուեցաւ Գանատայի Մոնրէալ քաղաքին մէջ : Մոնրէալի մէջ ունինք ամէնօրեայ դպրոցներ եւ հրատարակութիւններ: Մոնրէալի «Հորիզոն» թերթը , իր շաբաթական յաւելուածով , գրական շրջանակի մը մօտ յաջողեցաւ հետաքրքրութիւն ստեղծել:

Իրան կամ Պարսկաստան: պարսկահայերը իրենց Արեւելահայ գրական լեզուով նախապէս մաս կը կազմէին Արեւելահայ զանգուածներուն: Օրինակ Ռաֆֆի մեծ վիպասանը, Պարսկահայ էր իր սկզբնական կարգ մը գործերը գրած էր Պարսկաստանի մէջ և կը նկատուի Արեւելահայ գրող: Հայսատանի պետականացումէն ետք Պարսկաստանը իր կարգ մը կեդրոններով /Նոր Ջուղա, Թաւրիզ, Թեհրան/ դարձաւ սփիւռքահայ ինքնուրոյն կեդրոններէն մէկը, որուն արմատները դարերու խորութիւն ունէին , հետեւաբար կրթական ,մշակութային եւ գրական աւանդութիւններ ունեցող գաղութ մըն էր:

Պարսկաստանի կարգ մը շրջաններու մէջ արտահոսք տեղի ունեցաւ դէպի մեծ քաղաքներ ՝ Թաւրիզ,Թեհրան , բոլորովին հայութենէ պարպելով այդ քաղաքները :Վերջին տասնամեակներուն Իրանի մէջ տիրող քաղաքական ծանր պայմանները իրենց ժխտական անդրադարձը ունեցան նաեւ հայ կեանքի վրայ: Այսուհանդերձ Իրանահայութիւնը ,յատկապէս գրականութեան մէջ , շարունակեց զարգացնել հինէն ժառանգած գրական աւանդները:
Բազմաթիւ գրողներէն յիշենք բանաստեղծներ «Դեր» Մարգար Ղարաբէկեան եւ Արամ Գարոնէ:

Բ. Համաշխարհային պատերազմէն ետք զանազան երկիրներէ տարբեր ուղղութիւններով մտաւորական տեղաշարժ տեղի ունեցաւ . այդ պատճառով ալ կարելի չէ յաճախ գաղութային պատկանելիութիւնը որոշել կարգ մը գրագէտներու , օրինակ՝ արձակագիր Վահրամ Մավեանի , բանաստեղծ Վահէ Օշականի , բանաստեղծուհիներ՝ Ալիսիա Կիրակոսեանի եւ Վեհանուշ Թէքէեանի եւ շատ ուրիշ գրագէտներու:


ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ 2

«Փրօ Արմենիա» - 7

Տաթեւ Սուլեան

15 փետրուարին Փարիզի Chateau dþEau սրահին մէջ բազմութեան դիմաց խօսք առաւ տþԷդուրնել, որ իր կորովի ճառին մէջ մատնացոյց ընելով դիւանագիտական վրիպումները յիշեց Կլատըսթոնի յորդորը` «Զբաղեցէ՛ք Հայաստանով, պաշտպանել Հայաստանը կը նշանակէ պաշտպանել Եւրոպայի դատը»: Իսկ Տընի Կօշէն՝ Ֆրանսայի խորհրդարանի այդ օրուան պահպանողականներէն, այդ օր այսպէս անդրադարձաւ Հայաստանի եւ հայութեան մասին. «Պէտք է հանրային կարծիքը ստիպէ ու ճնշէ մեր պետական գործիչները միջամտելու առանց յապաղելու ու աւելորդ ժամանակ վատնելու՝ յատկապէս Ֆրանսայի հմայքը պահպանելու համար»: Այդ հանդիպման նախագահը իր նախագիծով դիտել տուաւ, որ Հայկական հարցը եւ Մակեդոնական հարցը պէտք չէ անջատուին, պէտք չէ մոռնալ այն ձեռքբերումները, որոնք խոստացուած են, այսինքն՝ «Մայիսեան ծրագիր»ը չվստահիլ սուլթանին, եւ պէտք է վերահսկել անոր գործողութիւններուն եւրոպական յանձնաժողով մը հաստատելով: Այդ համաժողովը իր աւարտին ընդունեց հետեւեալ որոշումները.

«Չորս հազար ֆրանսական քաղաքացիներ, տարբեր կարծիքներ ունեցողներ, որոնք հաւաքուած են Chateau dþEau-ի դահլիճին մէջ կը յայտարարեն. «Նկատի ունենալով Հայաստանի եւ Մակեդոնիայի ազգաբնակութեան ահռելի վիճակը եւ դէպքերու յարաճուն վտանգաւորութիւնը, նկատելով, որ այդ վիճակը գրգռիչ հանգամանք մըն է հանրային խղճմտանքի համար եւ վտանգ մը՝ ընդհանուր խաղաղութեան տեսակէտէն, «Նկատի ունենալով, որ միմիայն Պերլինի Դաշնագիրի գործադրութիւնը Հայաստանի եւ Մակեդոնիայի մէջ կրնայ վերջ դնել իրերու այդ անտանելի վիճակին, նկատելով այն հրամայական պարտքը, որ Պերլինի դաշնագիրը կը յանձնարարէ իր ստորագրողներուն, «Ցանկութիւն կը յայտնենք, որ ֆրանսական կառավարութիւնը գործէ կորովի կերպով, որպէսզի վերջ ի վերջոյ յաջողի իրագործել Պերլինի 23-րդ եւ 61-րդ յօդուածներուն բովանդակութիւնը՝ համաձայն 1882 թուականի օգոստոսին եւ 1895 թուականի մայիս 11-ին»:

1903 թուականի մարտի 20-ին գերմանական Ռայխստագի մէջ, Էդ. Պերնշտայնը իր զեկոյցին մէջ որոշ հարցադրումներ ըրաւ Հայկական հարցին եւ Պերլինի դաշնագիրի 61-րդ յօդուածին մասին:

Հայկական հարցը հետաքրքրեց նաեւ Իտալիոյ քաղաքացիներն ու հանրային կարծիքը: 1903 թուականի ապրիլ 26-ին Միլան քաղաքին մէջ տեղի ունեցաւ հրապարակային մեծ ցոյց մը՝ ի նպաստ հայերուն եւ մակեդոնացիներուն: Իտալացի Պինարդին այս հրապարակային ցոյցին ժամանակ այսպէս եզրակացուց իր խօսքը. «Անշուշտ մեր պարտքն է, մարդկութեան պարտքն է բողոքել ո՛չ միայն սուլթանի ոճիրներուն, այլեւ եւրոպական պետութիւններուն դէմ, որոնք չուզեցին իրագործել տալ խոստացած բարենորոգումները.... Նախքան ցրուիլը՝ մենք պիտի պահանջենք օրակարգով մը, որ վերջ տրուի այն զարհուրելի կոտորածներուն, որոնք տեղի կþունենան խենթ ու խայտառակ սուլթանի մը պատճառով»:

Նոյն տարուան սեպտեմբեր ամսուան 26-28-ին ֆրանսական Ռուան քաղաքին մէջ տեղի ունեցած խաղաղութեան համաժողովը Հայկական հարցին վերաբերեալ ընդունեց հետեւեալ բանաձեւը. «Խաղաղութեան 13-րդ միջազգային համաժողովը, կրկնելով 9-րդ, 10-րդ եւ 11-րդ համաժողովներուն յայտնած ցանկութիւնները, գոհունակութիւն արձանագրելով այն միջոցներուն, զորս Անգլիան, Ֆրանսան եւ Ռուսիա յաջողած են իրականացնել 11-րդ համաժողովի նախաձեռնութեամբ նախատեսած հիւպատոսական գործակալներու աւելացումը Հայաստանի մէջ, սակայն նկատելով, որ այդ միջոցը թէեւ կրնայ առժամանակ արգիլել մեծ կոտորածները, այնուամենայնիւ չի կրնար փրկել դանդաղ բնաջնջումէն ամբողջ ժողովուրդ մը, որ աստիճանաբար կոտորուելու մէջ է: Համոզուած ըլլալով, որ հայերու պահանջած բարենորոգումները ու երաշխաւորութիւնները կրնան իրագործուիլ առանց վնասելու Թուրքիոյ ամբողջականութեան, եւ հիմնուելով Պերլինի դաշնագիրի 61-րդ յօդուածին վրայ, որուն միջոցով Եւրոպան իրաւունք ստացած է եւ յանձնառու եղած է ապահովել հայ ազգաբնակչութեան կեանքը, երթեւեկութեան ազատութիւնը, իրենց գոյքի խաղաղ վայելումը եւ խղճի ազատութիւնը, կը յայտարարենք, որ այդ յօդուածը լիակատար եւ օրինական գործադրութիւն ստանայ: Կը հրաւիրենք քաղաքակրթուած կառավարութիւններն ու ժողովուրդները՝ աշխատելու անյապաղ ու համերաշխութեամբ վերջ դնելու այս իրավիճակի անտանելի կացութեան, որ վտանգաւոր է ընդհանուր խաղաղութեան համար: Նաեւ՝ իր շնորհակալութիւնները կը յայտնէ տիկիններ Կարլէին եւ Մէյրիէին, որոնք Հայաստանի համար քարոզչութիւն տարածեցին, նմանապէս շնորհակալութիւններ կþուղղէ «Փրօ-Արմէնիա»-ի խմբագրութեան եւ անոր խմբագիր Փ. Քիառին»:

1904 թուականին եւրոպական մամուլն ու կարծիքը յանգեցան այն եզրակացութեան, որ հակառակ 61-րդ յօդուածին, հակառակ «Մայիսեան ծրագիր»ին, զոր սկզբունքով սուլթանը պէտք է 1895-ին իրականացնէր, հայ ժողովուրդի վիճակը կը շարունակէր մնալ անմխիթար ու թշուառ: Եւրոպայի մէջ տեղի ունեցած հայանպաստ ելոյթներն ու ցոյցերը, շնորհիւ «Փրօ-Արմէնիա»-ի տարածած տեղեկութիւններուն ու վերլուծական յօդուածներուն, կը փորձէին եւրոպական մարդկային խիղճը եւ զգացումը արթնցնելու հայ ժողովուրդին հանդէպ:

Այս բոլորէն ետք՝ այս ցոյցերուն, կազմակերպըւած համաժողովներուն եւ կառավարութիւններուն օրակարգի նիւթ դառնալով Հայկական Հարցը, Ռուսիան, Անգլիան եւ Ֆրանսան իրենց հիւպատոսներուն թիւը աւելցուցին Թուրքիոյ արեւելեան նահանգներուն Արեւմտեան Հայաստանին մէջ: 1904-ի Սասունի Բ. ապստամբութիւնը ուժեղ արձագանգ գտաւ ֆրանսական խորհրդարանին մէջ: Յունիս 9-ին Ֆրանս Պրեսսանսէ ազդեցիկ ճառ մը խօսեցաւ, որ իր բովանդակութեամբ եւ ոճով ճնշելու չափ հմայեց դիւանագիտական ներկայացուցիչները:

Շարունակելի 7

«Փրօ Արմենիա» - 7

Տաթեւ Սուլեան

15 փետրուարին Փարիզի Chateau dþEau սրահին մէջ բազմութեան դիմաց խօսք առաւ տþԷդուրնել, որ իր կորովի ճառին մէջ մատնացոյց ընելով դիւանագիտական վրիպումները յիշեց Կլատըսթոնի յորդորը` «Զբաղեցէ՛ք Հայաստանով, պաշտպանել Հայաստանը կը նշանակէ պաշտպանել Եւրոպայի դատը»: Իսկ Տընի Կօշէն՝ Ֆրանսայի խորհրդարանի այդ օրուան պահպանողականներէն, այդ օր այսպէս անդրադարձաւ Հայաստանի եւ հայութեան մասին. «Պէտք է հանրային կարծիքը ստիպէ ու ճնշէ մեր պետական գործիչները միջամտելու առանց յապաղելու ու աւելորդ ժամանակ վատնելու՝ յատկապէս Ֆրանսայի հմայքը պահպանելու համար»: Այդ հանդիպման նախագահը իր նախագիծով դիտել տուաւ, որ Հայկական հարցը եւ Մակեդոնական հարցը պէտք չէ անջատուին, պէտք չէ մոռնալ այն ձեռքբերումները, որոնք խոստացուած են, այսինքն՝ «Մայիսեան ծրագիր»ը չվստահիլ սուլթանին, եւ պէտք է վերահսկել անոր գործողութիւններուն եւրոպական յանձնաժողով մը հաստատելով: Այդ համաժողովը իր աւարտին ընդունեց հետեւեալ որոշումները.

«Չորս հազար ֆրանսական քաղաքացիներ, տարբեր կարծիքներ ունեցողներ, որոնք հաւաքուած են Chateau dþEau-ի դահլիճին մէջ կը յայտարարեն. «Նկատի ունենալով Հայաստանի եւ Մակեդոնիայի ազգաբնակութեան ահռելի վիճակը եւ դէպքերու յարաճուն վտանգաւորութիւնը, նկատելով, որ այդ վիճակը գրգռիչ հանգամանք մըն է հանրային խղճմտանքի համար եւ վտանգ մը՝ ընդհանուր խաղաղութեան տեսակէտէն, «Նկատի ունենալով, որ միմիայն Պերլինի Դաշնագիրի գործադրութիւնը Հայաստանի եւ Մակեդոնիայի մէջ կրնայ վերջ դնել իրերու այդ անտանելի վիճակին, նկատելով այն հրամայական պարտքը, որ Պերլինի դաշնագիրը կը յանձնարարէ իր ստորագրողներուն, «Ցանկութիւն կը յայտնենք, որ ֆրանսական կառավարութիւնը գործէ կորովի կերպով, որպէսզի վերջ ի վերջոյ յաջողի իրագործել Պերլինի 23-րդ եւ 61-րդ յօդուածներուն բովանդակութիւնը՝ համաձայն 1882 թուականի օգոստոսին եւ 1895 թուականի մայիս 11-ին»:

1903 թուականի մարտի 20-ին գերմանական Ռայխստագի մէջ, Էդ. Պերնշտայնը իր զեկոյցին մէջ որոշ հարցադրումներ ըրաւ Հայկական հարցին եւ Պերլինի դաշնագիրի 61-րդ յօդուածին մասին:

Հայկական հարցը հետաքրքրեց նաեւ Իտալիոյ քաղաքացիներն ու հանրային կարծիքը: 1903 թուականի ապրիլ 26-ին Միլան քաղաքին մէջ տեղի ունեցաւ հրապարակային մեծ ցոյց մը՝ ի նպաստ հայերուն եւ մակեդոնացիներուն: Իտալացի Պինարդին այս հրապարակային ցոյցին ժամանակ այսպէս եզրակացուց իր խօսքը. «Անշուշտ մեր պարտքն է, մարդկութեան պարտքն է բողոքել ո՛չ միայն սուլթանի ոճիրներուն, այլեւ եւրոպական պետութիւններուն դէմ, որոնք չուզեցին իրագործել տալ խոստացած բարենորոգումները.... Նախքան ցրուիլը՝ մենք պիտի պահանջենք օրակարգով մը, որ վերջ տրուի այն զարհուրելի կոտորածներուն, որոնք տեղի կþունենան խենթ ու խայտառակ սուլթանի մը պատճառով»:

Նոյն տարուան սեպտեմբեր ամսուան 26-28-ին ֆրանսական Ռուան քաղաքին մէջ տեղի ունեցած խաղաղութեան համաժողովը Հայկական հարցին վերաբերեալ ընդունեց հետեւեալ բանաձեւը. «Խաղաղութեան 13-րդ միջազգային համաժողովը, կրկնելով 9-րդ, 10-րդ եւ 11-րդ համաժողովներուն յայտնած ցանկութիւնները, գոհունակութիւն արձանագրելով այն միջոցներուն, զորս Անգլիան, Ֆրանսան եւ Ռուսիա յաջողած են իրականացնել 11-րդ համաժողովի նախաձեռնութեամբ նախատեսած հիւպատոսական գործակալներու աւելացումը Հայաստանի մէջ, սակայն նկատելով, որ այդ միջոցը թէեւ կրնայ առժամանակ արգիլել մեծ կոտորածները, այնուամենայնիւ չի կրնար փրկել դանդաղ բնաջնջումէն ամբողջ ժողովուրդ մը, որ աստիճանաբար կոտորուելու մէջ է: Համոզուած ըլլալով, որ հայերու պահանջած բարենորոգումները ու երաշխաւորութիւնները կրնան իրագործուիլ առանց վնասելու Թուրքիոյ ամբողջականութեան, եւ հիմնուելով Պերլինի դաշնագիրի 61-րդ յօդուածին վրայ, որուն միջոցով Եւրոպան իրաւունք ստացած է եւ յանձնառու եղած է ապահովել հայ ազգաբնակչութեան կեանքը, երթեւեկութեան ազատութիւնը, իրենց գոյքի խաղաղ վայելումը եւ խղճի ազատութիւնը, կը յայտարարենք, որ այդ յօդուածը լիակատար եւ օրինական գործադրութիւն ստանայ: Կը հրաւիրենք քաղաքակրթուած կառավարութիւններն ու ժողովուրդները՝ աշխատելու անյապաղ ու համերաշխութեամբ վերջ դնելու այս իրավիճակի անտանելի կացութեան, որ վտանգաւոր է ընդհանուր խաղաղութեան համար: Նաեւ՝ իր շնորհակալութիւնները կը յայտնէ տիկիններ Կարլէին եւ Մէյրիէին, որոնք Հայաստանի համար քարոզչութիւն տարածեցին, նմանապէս շնորհակալութիւններ կþուղղէ «Փրօ-Արմէնիա»-ի խմբագրութեան եւ անոր խմբագիր Փ. Քիառին»:

1904 թուականին եւրոպական մամուլն ու կարծիքը յանգեցան այն եզրակացութեան, որ հակառակ 61-րդ յօդուածին, հակառակ «Մայիսեան ծրագիր»ին, զոր սկզբունքով սուլթանը պէտք է 1895-ին իրականացնէր, հայ ժողովուրդի վիճակը կը շարունակէր մնալ անմխիթար ու թշուառ: Եւրոպայի մէջ տեղի ունեցած հայանպաստ ելոյթներն ու ցոյցերը, շնորհիւ «Փրօ-Արմէնիա»-ի տարածած տեղեկութիւններուն ու վերլուծական յօդուածներուն, կը փորձէին եւրոպական մարդկային խիղճը եւ զգացումը արթնցնելու հայ ժողովուրդին հանդէպ:

Այս բոլորէն ետք՝ այս ցոյցերուն, կազմակերպըւած համաժողովներուն եւ կառավարութիւններուն օրակարգի նիւթ դառնալով Հայկական Հարցը, Ռուսիան, Անգլիան եւ Ֆրանսան իրենց հիւպատոսներուն թիւը աւելցուցին Թուրքիոյ արեւելեան նահանգներուն Արեւմտեան Հայաստանին մէջ: 1904-ի Սասունի Բ. ապստամբութիւնը ուժեղ արձագանգ գտաւ ֆրանսական խորհրդարանին մէջ: Յունիս 9-ին Ֆրանս Պրեսսանսէ ազդեցիկ ճառ մը խօսեցաւ, որ իր բովանդակութեամբ եւ ոճով ճնշելու չափ հմայեց դիւանագիտական ներկայացուցիչները:

Շարունակելի 7

Սփիւռքահայ Գրականութիւն - 1

Տալիդա Գալըպճեանի Սփիւռքահայ Գրականութեան Մասին
Կատարած Ուսումնասիրութիւնը

Կ'ողջունենք Հալէպի հայագիտական կեդրոնէն շրջանաւարտ Տալիդա Գալըպճեանը , որպէս «Նշանակ»-ի աշխատակցուհի: Հինգ անգամով պիտի հրապարակենք Սփիւռքահայ գրականութեան մասին իր պատրաստած նիւթը:Տալիդա եղած է ուսանողը Հալէպաբնակ Հայագէտ Պարոն Յակոբ Չոլաքեանի, որուն դասախօսութեանց և մատուցած դասերուն մեծ բան կը պարտի ուսումնասիրութեան հեղինակը :Այս գեղեցիկ ուսումնասիրութիւնը ներկայացուած է ընթերցողին պարզ, մշակուած եւ մատչելի հայերէնով:

Պիտի փափաքէինք որ Տալիդա այլ ուսումնասիրութիւններով նաև հանդէս գար «Նշանակ»-ի մէջ, որուն նպատակներէն մին է երիտասարդ հայ գրողներն ու մտաւորականները քաջալերել` արտայայտելու իրենց մտքերը , ազատօրէն տալու իրենց գաղափարները , կատարելու իրենց քննադատութիւնները եւ թելադրանքները , որպէսզի չժանգոտին իրենց կարողութիւնները եւ չչորնայ մելանը իրենց գրիչներէն:

Մուտքդ «Նշանակ» կայքէջ՝ թող բարի ըլլայ, Տալիդա՜ :

«Նշանակ»


___________________________________________________________________


Սփիւռքահայ Գրականութիւն


1-Սփիւռքի Կազմաւորումը

1915-1918 բովանդակ Արեւմտեան Հայաստանի եւ թուրքիոյ միւս գաւառներու Հայութիւնը տեղահան եղաւ ու ենթարկուեցաւ ցեղասպանութեան :Զինադադարին , Արաբական անապատներու մէջ վերապրող Հայերը վերադարձան Դաշնակից ոյժերու կողմէ գրաւուած կարգ մը շրջանները ինչպէս Ուրֆա, Այնթապ, Իզմիր ևայլն:

Քեմալական շարժումի հետեւանքով դաշնակիցները հեռացան գրաւուած հողերէն եւ Հայութիւնը երկրորդ գաղթականութեան մը ենթակայ եղաւ: Հայութենէ պարպուեցաւ ամբողջ Թուրքիան` բացի Պոլիսէն: Լոզանի դաշնագիրը տապանաքար մը դռաւ Հայկական Հարցին վրայ եւ հոս վերջ գտաւ Արեւմտահայոց պատմութիւնը, Արեւմտահայ գրականութեան հետ միատեղ:

Վերապրող հայերը գլխաւորաբար երեք ուղղութիւններով ցրուեցան:
Ա- Դէպի Կովկաս
Բ- Դէպի Արաբական աշխարհ
Գ- Դէպի Արեւմտեան աշխարհ ` Եւրոպա եւ Ամերիկաներ:
Գաղթականութիւնը շուտով կրցաւ իր ապրած երկիրներու քաղաքացիութիւնը ստանալ: Այսպիսով ստեղծուեցաւ Սփիւռքը , որ անշուշտ մեզի պարտադրուած իրավիճակ մըն էր եւ կը շարունակէ այդպէս մնալ:

2-Ի'նչ է Սփիւռքի Կազմը եւ Որոնք Են Անոր Կեդրոնները

Սփիւռքի կազմաւորման հիմքը Ցեղասպանութենէն վերապարած Արեւմտահայութիւնն է անկասկած, բայց չմոռնանաք որ Հայութեան այլ խաւերը եւս միցան այս մեծ զանգուածին եւ ամբողջացուցին Սփիւռքի կազմաւորումը: Այդ խաւերը կարելի է խմբաւորել հետեւեալ ձեւով.
Ա- Մինչեւ 1915 հայ պանդուխտներու հաւաքական զանգուածներ տարբեր երկիրներու եւ քաղաքներու մէջ. /Օրինակ Հալէպ/
Բ- 1920 Հայաստանի Հանրպետութեան անկու,էն ետք մեծ թիւով Հայերու արտագաղթը դէպի արտասահման./ Օրինակ Փարիզ/
Գ- խորհրդային Հայաստանի սահմանէն դուրս մնացած Արեւելահայ զնագուածներ որոնց կարգին Պարսկահայ մեծ գաղութը: Ներքին Սփիւռք կը կոչուէր Սովետական հանրապետութիւններու մէջ ցրուած Հայութիւնը որ գլխաւորաբար խիտ հաւաքականութիւններ կը կազմէր /Ատրպէյճանի- Վրաստանի- Աբխազիոյ ինքնավար հանրապետութեան եւ մանաւանդ Մոսկուայի ինթպէս նաեւ Ռուսիոյ հարաւային շրջաններուն մէջ:
Յիշեցնենք, որ 16-17րդ դարերուն իրենց զարգացման գագաթնակէտին հասած հայկական հին գաղութները ինչպէս` Հնդկահայ, Ռումանահայ եւ Լիբանանահայ գաղութները, ի սպառ ձուլուած ու ոչնչացած էին արդէն, երբ կազմաւորուեցաւ Սփիւռքը:
Նոր սփիւռքի մասին խօսելու ատեն մեր միտքը անմիջապէս կը բերենք հայկական քանի մը մեծ հաւաքականութիւններ հոս ու հոն, բայց ըսենք, որ Սփիւռքի այս գաղութները կայուն վիճակ մը չունեցան անցնող տարիներուն ընթացքին եւ գաղութէ գաղութ արտահոսքը, յատկապէս Արեւելքէն դէպի Արեւմուտք պարբերաբար փոխեց մեր կարգ մը գաղութներուն որակն ու ուժականութիւնը /օրինակ Եգիպտոս/ , կամ պատճառ դարձաւ քանի մը նոր գաղութներու կազմաւորման:
20-ական թուականներէն Սփիւռքը ունեցաւ իր հետեւեալ հիմնական կեդրոնները.

ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ 1

Սփիւռքահայ Գրականութիւն - 1

Տալիդա Գալըպճեանի Սփիւռքահայ Գրականութեան Մասին
Կատարած Ուսումնասիրութիւնը

Կ'ողջունենք Հալէպի հայագիտական կեդրոնէն շրջանաւարտ Տալիդա Գալըպճեանը , որպէս «Նշանակ»-ի աշխատակցուհի: Հինգ անգամով պիտի հրապարակենք Սփիւռքահայ գրականութեան մասին իր պատրաստած նիւթը:Տալիդա եղած է ուսանողը Հալէպաբնակ Հայագէտ Պարոն Յակոբ Չոլաքեանի, որուն դասախօսութեանց և մատուցած դասերուն մեծ բան կը պարտի ուսումնասիրութեան հեղինակը :Այս գեղեցիկ ուսումնասիրութիւնը ներկայացուած է ընթերցողին պարզ, մշակուած եւ մատչելի հայերէնով:

Պիտի փափաքէինք որ Տալիդա այլ ուսումնասիրութիւններով նաև հանդէս գար «Նշանակ»-ի մէջ, որուն նպատակներէն մին է երիտասարդ հայ գրողներն ու մտաւորականները քաջալերել` արտայայտելու իրենց մտքերը , ազատօրէն տալու իրենց գաղափարները , կատարելու իրենց քննադատութիւնները եւ թելադրանքները , որպէսզի չժանգոտին իրենց կարողութիւնները եւ չչորնայ մելանը իրենց գրիչներէն:

Մուտքդ «Նշանակ» կայքէջ՝ թող բարի ըլլայ, Տալիդա՜ :

«Նշանակ»


___________________________________________________________________


Սփիւռքահայ Գրականութիւն


1-Սփիւռքի Կազմաւորումը

1915-1918 բովանդակ Արեւմտեան Հայաստանի եւ թուրքիոյ միւս գաւառներու Հայութիւնը տեղահան եղաւ ու ենթարկուեցաւ ցեղասպանութեան :Զինադադարին , Արաբական անապատներու մէջ վերապրող Հայերը վերադարձան Դաշնակից ոյժերու կողմէ գրաւուած կարգ մը շրջանները ինչպէս Ուրֆա, Այնթապ, Իզմիր ևայլն:

Քեմալական շարժումի հետեւանքով դաշնակիցները հեռացան գրաւուած հողերէն եւ Հայութիւնը երկրորդ գաղթականութեան մը ենթակայ եղաւ: Հայութենէ պարպուեցաւ ամբողջ Թուրքիան` բացի Պոլիսէն: Լոզանի դաշնագիրը տապանաքար մը դռաւ Հայկական Հարցին վրայ եւ հոս վերջ գտաւ Արեւմտահայոց պատմութիւնը, Արեւմտահայ գրականութեան հետ միատեղ:

Վերապրող հայերը գլխաւորաբար երեք ուղղութիւններով ցրուեցան:
Ա- Դէպի Կովկաս
Բ- Դէպի Արաբական աշխարհ
Գ- Դէպի Արեւմտեան աշխարհ ` Եւրոպա եւ Ամերիկաներ:
Գաղթականութիւնը շուտով կրցաւ իր ապրած երկիրներու քաղաքացիութիւնը ստանալ: Այսպիսով ստեղծուեցաւ Սփիւռքը , որ անշուշտ մեզի պարտադրուած իրավիճակ մըն էր եւ կը շարունակէ այդպէս մնալ:

2-Ի'նչ է Սփիւռքի Կազմը եւ Որոնք Են Անոր Կեդրոնները

Սփիւռքի կազմաւորման հիմքը Ցեղասպանութենէն վերապարած Արեւմտահայութիւնն է անկասկած, բայց չմոռնանաք որ Հայութեան այլ խաւերը եւս միցան այս մեծ զանգուածին եւ ամբողջացուցին Սփիւռքի կազմաւորումը: Այդ խաւերը կարելի է խմբաւորել հետեւեալ ձեւով.
Ա- Մինչեւ 1915 հայ պանդուխտներու հաւաքական զանգուածներ տարբեր երկիրներու եւ քաղաքներու մէջ. /Օրինակ Հալէպ/
Բ- 1920 Հայաստանի Հանրպետութեան անկու,էն ետք մեծ թիւով Հայերու արտագաղթը դէպի արտասահման./ Օրինակ Փարիզ/
Գ- խորհրդային Հայաստանի սահմանէն դուրս մնացած Արեւելահայ զնագուածներ որոնց կարգին Պարսկահայ մեծ գաղութը: Ներքին Սփիւռք կը կոչուէր Սովետական հանրապետութիւններու մէջ ցրուած Հայութիւնը որ գլխաւորաբար խիտ հաւաքականութիւններ կը կազմէր /Ատրպէյճանի- Վրաստանի- Աբխազիոյ ինքնավար հանրապետութեան եւ մանաւանդ Մոսկուայի ինթպէս նաեւ Ռուսիոյ հարաւային շրջաններուն մէջ:
Յիշեցնենք, որ 16-17րդ դարերուն իրենց զարգացման գագաթնակէտին հասած հայկական հին գաղութները ինչպէս` Հնդկահայ, Ռումանահայ եւ Լիբանանահայ գաղութները, ի սպառ ձուլուած ու ոչնչացած էին արդէն, երբ կազմաւորուեցաւ Սփիւռքը:
Նոր սփիւռքի մասին խօսելու ատեն մեր միտքը անմիջապէս կը բերենք հայկական քանի մը մեծ հաւաքականութիւններ հոս ու հոն, բայց ըսենք, որ Սփիւռքի այս գաղութները կայուն վիճակ մը չունեցան անցնող տարիներուն ընթացքին եւ գաղութէ գաղութ արտահոսքը, յատկապէս Արեւելքէն դէպի Արեւմուտք պարբերաբար փոխեց մեր կարգ մը գաղութներուն որակն ու ուժականութիւնը /օրինակ Եգիպտոս/ , կամ պատճառ դարձաւ քանի մը նոր գաղութներու կազմաւորման:
20-ական թուականներէն Սփիւռքը ունեցաւ իր հետեւեալ հիմնական կեդրոնները.

ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ 1

ԱՐԻՆ ԱՐՄԷՆԵԱՆ՝ ՎԱՂԱՄԵՌԻԿ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒՀԻՆ

Արին Արմէնեան
Ապրիլ 13, 1978 - Հոկտեմբեր 11, 1993

Տասը և աւելի տարիներ առաջ , «ԾիրանիԳօտի» բանաստեղծական հատորը նուիրեց ինծի Արինին հայրը:

Միշտ փափաքած էի, որպէս սրտի պարտք ,գրել այս վաղամեռիկ բանաստեղծուհիին, հանճարեղ այս աղջնակին մասին, հակառակ անոր որ բնաւ չեմ ճանչցած զինք: Կը թուի թէ այսօր է պարտքս վճարելու օրս քեզի ` թանկագի´ն Արին:

Ստորեւ` վկայութիւններ Արինի մասին, ինչպէս նաև նմուշներ՝ Արինի ստեղծագործութիւններէն: Ինչպէ՞ս չսիրել զինք, ինչպէ՞ս չյուզուիլ իր կորուստէն:
Թող Աստուած, մեղք չհամարէ այս անհեթեթ հարցումը հարցնելուս.
«Ի'նչո՞ւ կեանքը առիր այս հանճարեղ, 15 գարունները հազիւ բոլորած էակին: Արդա՞ր էր, Տէր իմ...»:

Արին Արմէնեան դուստրն է Ճոնզ Հոփքինզ հիւանդանոցի մէջ գործող Տոքթ. Յարութիւն Արմէնեանի, որ հիմնադիրներէն մին է Երևանի Ամերիկեան Համալսարանին: Մայրը, Սոնա Թերզեանը, 70-ական թուականներու լիբանանահայ լաւագոյն պասքէթպոլիստներէն: Այս առողջ մօր եւ հօր զաւակը ինչո՞ւ քաղցկեղէ պիտի տառապէր 7 տարեկան հասակին , և , ինչո՞ւ հեռանար առ յաւէտ: Հօրեղբայրը` Կարօ Արմէնեան, ԱՄՆ-ի մէջ ազգային բազմավաստակ գործիչ, հետեւեալ վկայութիւնը կ'ընէ Արինին մասին.

«Արին Արմէնեան ծնած է Ապրիլ 13, 1978-ին, Պահրէյն, Պարսից Ծոց:,Յարութիւն եւ Սոնա Արմէնեաններու ընտանիքին մէջ: Եղբայրը` Սարոն, երկուքուկէս տարեկան էր: Յաճախած է Պէյրութի Նշան Փալանճեան ճեմարանը մինչեւ նախակրթարանի երրորդ դասարան, ապա` ընտանեօք տեղափոխուած Միացեալ Նահանգներ: Յաճախած է Պալթիմօրի տեղական վարժարանները եւ միջնակարգը աւարտած որպէս դպրոցին լաւագոյն աշակերտ:
Մահացած է Հոկտեմբեր 11, 1993-ին արեան քաղցկեղէ:

Արինը բանաստեղծ էր, եւ կեանքն ու իրականութիւնը զգաց բանաստեղծի մը յայտնատեսութեամբ: Իր կարճատեւ կեանքին վերջին հինգ տարիները եղան իսկական խաչելութիւն մը, եւ այդ տառապանքին մէջէն ան բիւրեղացուց կեանքի իր պատգամը: Շատ պարզ ու վճիտ պատգամ մըն էր որ արտայայտութիւն գտաւ իր ամէնօրեայ խօսքերով, արարքներով, ժպիտներով, տառապանքը դիմագրաւելու իր անսեթեւեթ եղանակով: Մինչ մենք կը տառապէինք իւրաքանչիւր քայլափոխին, ինք համարձակ կը քալէր դէպի պայքարի իր ասպարէզը: Երբեք չընկրկեցաւ, ան երբեք չյոգնեցաւ, երբեք տեղի չտուաւ. ընդհակառակը, իր ամենէն դժուարին ժամերուն ան ուզեց ստեղծագործել եւ այդպէս իմաստաւորել իր կեանքի այս նեղ միջոցը:

Իր պատգամը ապրելո՜ւ պատգամն էր, ապրելո՜ւ վճռակամութիւնը: Եւ ան յաղթեց ճակատագրին, եւ իր կեանքի օրինակով իր ետին թողուց այս մեծ ճշմարտութիւնը:»

Բժշկապետ Տոքթ. Կրէկըրի Ժ. Քաթոյի վկայութիւնը, բժիշկի տեսանկիւնէն ,մեզի կը ներկայացնէ Ստոյիկեան Արինը,սկզբունքենրու տէր Արինը, մեծոգի Արինը, մեծ աղջիկը, բժիշկին խօսքերով` «կանխահաս հասունութեամբ օժտուած պարմանուհին»:

Անկարելի է, որ արցունքի երկու կաթիլ չգլորին ընթերցողի աչքէն երբ ան կարդայ Արինին ուսուցիչ՝ Սթիվ Ամսթէտի վկայութիւնը,Արինին հեռակայ ընկերուհիին` Յասմիկին բանաստեղծութիւնները ինչպէս նաև մահուան առթիւ հօր` Յարութիւն Արմէնեանի յիշատակները իր դեռատի դուստրէն:

... Ներէ՜ ինծի Տէր իմ Աստուած :Բայց դարձեալ...
Ինչո՞ւ ...

«ՆՇԱՆ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆ»

_________________________________________________________________

Ստորեւ կը ներկայացնենք Արինը՝ Արինի մասին, գրուած ճիշտ տարի մը առաջ իր մահուընէ.


ԿԵԱՆՔՍ ՈՒ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Լիբանանի հայկական դպրոցիս ծրագրին հետ քայլ պահելու համար, հայրս տարիներով շարունակած է հայերէնի դասերս: Շաբաթօրեայ այս դասերուս ընթացքին, հայրս քաջալերած է որ հայերէն բանաստեղծութիւններ գրեմ: Անգլերէն գրել ու կարդալ սորվելէս ետք, բանաստեղծութիւններ գրած եմ անգլերէն ու հայերէն լեզուներով: Այս մէկը ըրած եմ քանի որ բանաստեղծութիւն գրելը ինծի կուտայ խաղաղութիւն ու հանդարտութեան զգացում: Պիտի ուզէի որ ամէն անհատ կարենար ունենալ այդ սքանչելի ապրումը: Բանաստեղծութիւն գրելը առիթ կուտայ որ կարենամ ինքզինքս արտայայտել եւ ուրիշներուն հետ բաժնել այն ինչ որ կը զգամ որոշակի նիւթերու մասին:
Այս տարիներու ընթացքին, երբ բանաստեղծութիւններ գրած եմ, ես սորված եմ գրել զանազան ոճերով: Սորված եմ մասնաւորաբար ուսուցիչներէս, ինչպէս նաեւ ընկերներէս, ընտանիքէս եւ գիրքերէն: Կեանքիս այս կարճ րոպէն գրի առնելով` կ'ուզեմ շնորհակալ ըլլալ այն բոլոր անձերուն եւ իրերուն, որոնք օժանդակեցին որ կարենամ պեղել բանաստեղծութեան այս հրաշալի աշխարհը:

«ԱՐԻՆ ԱՐՄԷՆԵԱՆ»
Հոկտեմբեր, 1992


_________________________________________________________________

Արինի հօր՝ Յարութիւն Արմէնեանի վկայութիւնը


ԽԱՂ ԵՒ ԴԱՍ

Սեղանիս վրայ դրուած աշակերտական տետրակներուն ամէնէն փոքրն ու վտիտն է այս մէկը, նաև ամէնէն հինը: Պիտակին՝ Արին Արմէնեան, Բ. դասարան, և մանկական ծաղրանկար մը: Վեց ոտանաւորներ և նոյնքան դատարկ էջեր:

Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի օրերուն՝ կարեւոր հարց է մեզի համար երեխաներուն ապահովել բնական մանկութիւն ապրելու կարելիութիւնը: Բայց ի՞նչ բան է բնական մանկութիւնը այդ պայմաններուն մէջ:

Ահազանգի, ռումբերու և աւերուող քաղաքներուն ու գիւղերուն մէջ դեռ կան ջերմութիւնն ու ապահովութիւնը մեծ մայրիկներու գիրկերուն և մեծ հայրիկներու հանդարտեցնող ու իմաստուն բառերուն: Կա՛յ Ճեմարանը, կա՛ն ընկերները, ակումբը, համալսարանի խաղավայրերը և արեւելքի հազարումէկ համերն ու հոտերը: Կա՛յ Միջերկրականը իր կապոյտով: Կարելի՞ է այս բոլորով մեծնալ և ունենալ անբնական մանկութիւն:

Եօթ տարեկան երեխայ է Արին: Ամառնային անհոգ օր մը: Գիւղ՝ մեծ հօրը տունը, խաղ, լեռ և ուրախութիւն:

Խաղեր են նաև այս վեց ոտանաւորները: Ջան Կիւլիւմներու փորձեր, գրուած մեծ մօրը՝ Ռոնեա Թերզեանի քաջալերանքով: Կատակներ՝ ուղղուած եղբօրը Սարոյին, մեծ հօրն ու մեծ մօրը:

Սարօ ճան Սարօ
երկնքի լուսինով թագ շինեմ քեզ
ու աստղերուն թագաւորն ընեմ քեզ:

Յիշատակը ամառնային արեւոտ այդ օրուան: Վարը քաղաքն է, կարճ զինադուլի մէջ:

Տարի մը ետք՝ Ամերիկա: Նո՛ր լեզու և նո՛ր մշակոյթ:

Ութ տարեկան և յարատեւող ճիգ: Քանի մը ամիս, և ան յաղթահարած է լեզուի դժուարութիւնները: Բանաստեղծութիւնը խաղ է: Ան կը խաղայ նաև անգլերէն ոտանաւորներով:
Լիբանանեան մանկութիւնը հեռուն մնացած է, բայց կենդանի է իր ջերմութեամբ ու հեռուէն հասնող բառերով:

Մեզի համար՝ դարաւոր մշակոյթի հարուստ ժառանգին փոխանցումը Ամերիկայի մէջ հիմնական հարց է: Շատ չեն միջոցները այդ մէկը կատարելու Պալթիմօրի պէս հայութենէ մեկուսացած շրջանի մը մէջ:

Ահաւասիկ, եօթ-ութ ուրիշ դպրոցական տետրակներ եւս սեղանիս վրայ: Անոնք Արինին եօթ տարուան հայերէն տնային դասերուն համար գործածած տետրակներն են: Հոս մէջընդմէջ հայերէն տնային պարտականութիւններ կան, հրահանգներ, նաև բանաստեղծութիւններ: Մեր հայերէնի դասապահերուն, շատ անգամ իրմէ պահանջուած շարադրութիւնները ան կը գրէ բանաստեղծութեան ձեւով: Ա՛յդ ձեւը աւելի դիւրին է իրեն համար:

Լուսնապարտէզ, դահոյկ, երկար պտոյտներ, գոյնզգոյն գիրքեր, բազմացեղ դասընկերներ, նո՛ր մանկութիւն մը Ամերիկայի մէջ: Բայց մեզի համար ամառները Լիբանան վերադարձը անհրաժեշտ վերանորոգում մըն է:

1988ի ամառն է. մեր վերջին գիշերը Պէյրութի մէջ միասին: Այդ օր նկատած ենք հիւանդութեան առաջին նախանշանները: Կարելի չէ քնանալ այդ գիշեր: Կը մտածես բոլոր կարելիութիւններուն մասին: Կ'ուզես հաւատալ որ քու աղջնակդ շատ առողջ է եւ՝ այս մէկը անցողակի վիճակ է...
Բայց վախը արդէն հաստատուած է մէջդ:

Կարելի չէ գրել Արինին վերջին հինգ տարիներուն ու լուռ տառապանքին մասին: Բայց կարելի է գրել ժպիտի՛ն մասին որ կը յամառէր մնալ շրթներուն, բազմատեսակ դարմանումներու և սրսկումներու իր առօրեային մէջ:

Այսօր այդ ժպիտը մեզի հետ է – դեղերն ու ասեղները կը լուծուին մեր յիշողութեան մէջ – գեղեցիկի գոյութիւնն է որ մեզ կը տաքցնէ:

Կը մտածես որ հիւանդութիւնը հաւանաբար կեանքի և բնութեան նկատմամբ տարբեր տեսլական մը տուաւ իրեն. տարիքէն առաջ հասունութեան ստիպեց զինք:

Կեանքի վերջին երկու տարիներուն, Արին կը գրէր բանաստեղծութիւններ նոյն դիւրութեամբ, ե՛ւ հայերէն, ե՛ւ անգլերէն: Մեծ է դերը դպրոցական իր ուսուցիչներու քաջալերանքին: Անոնցմէ մէկը Արինին կը նուիրէ գեղեցիկ կազմով տետր մը ուր ան կը մէկտեղէ իր բանաստեղծութիւնները:
Սակայն այս բանաստեղծութիւններուն մէջ շատ քիչ բան կայ հիւանդութենէն:

Մանուկ հոգի է այստեղ Արինը, տնային պարտականութիւններ կատարող պատանի: Այստեղ կը յայտնուի բնութեան իր պաշտամունքը, իր արմատներուն տոկունութիւնը, երկմշակութային պատկանելիութիւնը, հոս է իր անձնական զգացումներու արեւաշող ծովը:

Արինը իր մօր, եղբօր, ինծի և բոլոր հարազատներուն համար անգտանելի հարստութիւն մըն է: Հիւանդութեան հինգ տարիներու ընթացքին՝ ցաւերուն համար լալը մենք երբեք չենք տեսած, ի՛նքն էր ու մեզ կը մխիթարէր և ցոյց կու տար աշխարհի գեղեցկութիւնը:

Գարնանային անձրեւոտ օր է: Կարճ արձակուրդ է: Վըրճինիա՝ պատմական յուշարձաններ: Առանձին ենք ու կը խօսինք: Այլեւս երեխայ չէ: Շատ բան ունի քաղած իր փորձառութենէն: Շատ բան որ կ'ուզէ բաժնել: Ան իր կարծիքը ունի մեզ յուզող հարցերու մասին: Կեցուա՛ծք ունի:
Անցեալին մէջ պահեր կան որ յաւիտենականութիւն կ'արժեն:

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԱՐՄԷՆԵԱՆ
Փետրուար, 1996
Պալթիմօր


_________________________________________________________________

Նմուշներ Արինի բանաստեղծութիւններէն


ԱՆՁՐԵՒԻ ԿԱԹԻԼ

Կաթիլ մըն եմ անձրեւի
որ ի'իյնայ մեկուսի,
կաթիլ մըն եմ անձրեւի
որ անուն չունի:

Կաթիլ մըն եմ անձրեւի
գիշերը սահող,
կաթիլ մըն եմ անձրեւի
ցերեկը բեկուող:

Կաթիլ մըն եմ՝ երկինքի
ուլունքի նման,
կան լայն թեւեր թռիչքի
բայց ալ ոյժ չկայ:

Կաթիլ մըն եմ անձրեւի
առանձին կ'ապրի,
անձրեւի այն շիթն եմ որ
իր տունը չունի:

1991


Ի՞ՆՉ ԸՆԵԼ

Ի՞նչ պիտի ընես երբ ամառը գայ,
Ի՛նչ պիտի ընես երբ սկսի արեւը փողփողիլ,
պիտի լողա՞ս ովկիանոսի ջուրերուն մէջ
թէ ոչ պիտի վազվզես արեւուն տակ:

Քեզի ըսեմ թէ ի՛նչ պիտի ընեմ ես,
երբ ամառը գայ
պիտի պառկիմ զով ու կանաչ խոտին վրայ
և ծծեմ պիտի ամրան տաքուկ արեւը:

1992


ԱՄՐԱՆ ԼԻՃԸ

Տատանող հովը
կը շարժէ ձուկերը
լողացող ջուրին մէջ

ջրաշուշաններ
ալիքներու մէջ
կապոյտ ու խաղաղ

1991


ԾԵՐԸ

Կան ծերեր որ մօրուք ունին,
կան որ պեխ ունին,
և կան որ ո՛չ մօրուք ունին, ո՛չ ալ պեխ:
Մէկ բան տեսած եմ որ նոյնն է,
ան ալ՝ մազին գոյնն է:

Բայց կան որ ո՛չ մօրուք ունին,
ո՛չ պեխ,
ո՛չ ալ մազ:

1988


ԻՐԻԿՈՒՆ Է

Իրիկուն է
կատուն կը մլաւէ,
իրիկուն է
շունը կ'ոռնայ,
իրիկուն է
գայլը կ'որսայ:

Իրիկուն է
և աշխարհը լուռ է:

1989


ԽՈՍՏՈՒՄՆԵՐ

Կը խոստանամ ինքզինքիս
որ զօրաւոր պիտի ըլլամ,
պիտի յաղթահարեմ որևէ
հիւանդութիւն,
պիտի շարունակեմ
և սրտիս բոլոր ցանկութիւնները
պիտի կատարուին:

Կ'ըսեմ նաեւ ինքզինքիս
քրէք պիտի չգործածեմ,
ոչ ալ որևէ թմրեցուցիչ,
պիտի չստեմ
պիտի չխաբեմ
յաջողելու համար:

1990


ԱՐԵՒՈՒՆ ԱՌԱՋԻՆ ՃԱՌԱԳԱՅԹԸ

Ոսկեպայծառ ծովը ցորենի
փշփշալով կը պարէ
արշալոյսի առաջին եղանակին:

Աքլորը ձայնը բարձրացնելով
արեւը աշխարհին կը ծանօթացնէ,
և թռչուններուն երգը կ'արթնցնէ:

Արեւուն առաջին ճառագայթը
մեր աշխարհին մթութիւնը կը պատռէ:

1991


_________________________________________________________________

Արինի բժիշկին՝ Տոքթ. Կրեկըրի Ժ. Քաթօ ի վկայութիւնը


ՀՈԳԵՂԷՆ ԺԱՌԱՆԳ

Հոկտեմբեր 1993ին, աշխարհը կորսնցուց ուշագրաւ պարմանուհի մը, որ յուզած էր իր շրջապատի մարդոց կեանքը: Այդ օր, Արին Արմէնեան մահացաւ թոքի հիւանդութենէ – երկար ճամբայ մը՝ որ հինգ տարիներ առաջ ամբողջովին տարբեր ուղղութիւն ունէր:

1988ի Օգոստոսին, հեռաձայն ստացանք Ճանզ Հափքինզ Հիւանդանոցին մէջ. մեր անձնակազմէն, համաճարակաբան բժիշկի մը աղջնակը ախտաճանաչուած էր արեան
քաղցկեղով, Պէյրութ գտնուած միջոցին: Մինչեւ Հափքինզ երկօրեայ ճամբորդութիւն էր: Կացութիւնը աղիտալի կը թուէր, կար յոռեգոյնին վտանգը: Անմիջապէս անկողին մը պատրաստեցինք Մանկաբուժութեան Մասնագիտական Խնամքի բաժանմունքին մէջ:

Երբ հասաւ՝ բաւական լաւ կ'երեւէր: Յայտնի էր իր հօր անմնացորդ հոգածութիւնը՝ օդանաւի կամ պանդոկներու սենեակներու մէջ, դեղերը ներարկելու ժամը ժամուն: Եւ այս իրողութիւնը՝ իր ծնողներուն բացառիկ մասնակցութիւնը, պիտի հանդիսանար գլխաւոր թեման Արինի հիւանդութեան բովանդակ ընթացքին:

Արինի արեան քաղցկեղի տեսակը շատ դժուար էր բուժել աւանդական միջոցներով: Ինք ու իր ընտանիքը անմիջապէս համաձայնեցան աւելի նոր, արագ, փորձառական քիմիաբուժութեան և շողարձակման: Տաժանելի էր դարմանումը, սակայն կասեցաւ քաղցկեղը:

Յաջորդող երկու տարիներուն Արինին կեանքը դարձաւ քիմիաբուժութեան շուրջ: Կորսնցուց մազերը, արեան ներարկումներ, պատահական վարակումներ, այս բոլորը տարաւ առանց տրտունջի: Իր միակ բողոքը՝ դպրոցէն բացակայիլն էր, կամ զրկուիլը դպրոցական գործունէութիւններէ: Բայց միշտ ալ ժամանակ գտաւ դարմանումներու միջեւ՝ մասնակցելու դպրոցական ձեռնարկներու:

Դարմանումը վերջ գտաւ 1990ի աշնան: Արինի քաղցկեղը իրեն նման անընկճելի, վերադարձաւ երկու ամիսէն: Միակ յոյսը՝ շատ բարձր չափով քիմիաբուժութիւնն էր, որուն կը յաջորդէր ոսկրածուծի պատուաստումը իր եղբօրմէն: Իր յարատեւութիւնն ու դրական կեցուածքը շուտով զինք բժիշկներու և հիւանդապահուհիներու սիրելին դարձուցին: Ֆիզիքական և հոգեկան իր կորովին շնորհիւ արագ ապաքինեցաւ, միայն աննշան հետքեր թողած:

Բժշկական հրահանգ էր վեց ամիս դպրոց չերթալ. Արին իր տան մէջ հետեւելով աւարտեց տարեշրջանը: 1992ի Մայիսին, անգամ մը եւս յայտնուեցաւ քաղցկեղը: Առանց գանգատելու, Արին ենթարկուեցաւ քիմիաբուժութեան: Դարմանումի ընթացքի մէջ էր տակաւին, երբ ներկայ եղաւ իր միջնակարգ վարժարանի աւարտական հանդէսին, և հոն տեղեկացաւ թէ շահած է
Դպրոցին Լաւագոյն Աշակերտի տիտղոսը: Դասընկերները յոտընկայս կը ծափահարէին իրեն: Արին նաեւ ճանչցուած էր իբրեւ Հափքինզի միակ հիւանդը, որ դարմանումի ընթացքին իր մօր հետ «պանճի ճամբինկ»ի կ'երթար:

Նոյն տարուայ Յուլիսին, Սարօն անգամ մը եւս նուիրեց իր ոսկրածուծը, որ ազատէ քոյրը մահուան սպառնալիքէն: Այս պատուաստումի ընթացքին, Արին սկսաւ զարդեղէններ շինել և շուտով բոլոր հիւանդապահուհիները կը կրէին օղեր՝ գնուած Արինին ձեռային աշխատանքի զուարթ հաւաքածոյէն: Անոնց հասոյթը՝ իր գաղտնի նուիրատուութիւնը եղաւ Լիբանանի որբերուն օգնող Ճ. Սիսիփիոյի ջանքերուն:

Արինին արագ ապաքինումը անմիջապէս մթագնեցաւ երբ իր օրկանները մերժեցին պատուաստումը: Քաղցկեղը հակակշռուած էր, սակայն նոր հիւանդութիւնը սկսաւ անդառնալի վնաս հասցնել իր թոքերուն: Տոկուն էր Արին, հաստատակամ. չէր կրնար ընդունիլ որ այս վիճակը իրեն պիտի չթոյլատրէ ճամբորդելու Աւստրալիա իբրեւ Երիտասարդներու Դեսպան: Բազմալիւ դիմողներու մէջէն Արին ընտրուած էր այդ պատիւին, իր ուսումնական աշխատանքին, հաւասարակշռուած նկարագրին և ոգիին համար:

Ո՛չ, ան պիտի չզրկուէր դպրոցէն, հոգ չէ թէ թթուածինի շիշ մը կ'օգնէր իրեն շնչելու և անիւաւոր աթոռով մը կը հասնէր դասարանէ դասարան:

Արին բնաւ չդադրեցաւ ծրագրելէ, թէ ի՛նչ պիտի ընէ յաջորդ ապաքինումէն ետք, բայց այդ ապաքինումը երբեք չեկաւ. պարզ պաղառնութեան մը այլեւս չկրցան տոկալ իր տկար թոքերը:
Դպրոցի իր վերջին օրը դարձեալ նիւթ մը ներկայացուց, և ապա հազալով, հազիւ շնչելով հասաւ հիւանդանոց. բողոքեց որ այս բարդութեան պատճառով ժամանակ չունի իր դպրոցի ժողովին ներկայ գտնուելու: Գնաց տուն պատուիրուած դարմանումը շարունակելու: Չորս օր ետք, մահացաւ իր տան մէջ, հարազատներուն և հիւանդապահուհիներուն հոգածութեան ներքեւ:

Թէպէտ իր կարճ կեանքի մէկ երրորդը անցուց քաղցկեղի դարմանումի ենթարկուելով, Արին իր անջնջելի կնիքը դրաւ հարիւրաւոր մարդկային կեանքերու վրայ: Իր կեցուածքը, յարատեւութիւնը, կեանքի հանդէպ իր սէրը կը ներշնչեն մեզմէ ամէն մէկը որ կեանքի իւրաքանչիւր օրը նկատէ իբրեւ պարգեւ մը և փորձէ օգնել այն մանուկներուն, որոնք կը տառապին մահացու հիւանդութիւններէ:

Արին մեզի թողուցած է ժառանգ մը անգլերէն և հայերէն բանաստեղծութիւններու: Անոնք ցոյց կու տան հոգին՝ կանխահաս հասունութեամբ մը օժտուած այն պարմանուհիին, որուն մահը կը սպասէր ամէ՛ն անկիւնադարձի:

ՏՈՔԹ. ԿՐԵԿԸՐԻ Ժ. ՔԱԹՕ
Հոկտեմբեր 22, 1993


_________________________________________________________________

Արինի ուսուցիչ՝ Սթիվ Ամսթէտի վկայութիւնը


«ՀԻՆ ՀՈԳԻ»

Անցեալ շաբաթ ներկայ գտնուեցայ իմ հերոսիս յուղարկաւորութեան: Հերոսս – և այս բառը այդպէս թեթեւակի չեմ գործածեր – բանաստեղծ էր, պայքարող, կարեկից հոգի, արուեստագէտ և նախկին աշակերտ: Հերոսս Արին Արմէնեանն էր, տասնըհինգ տարեկան:

Այս տարի ուսուցչական ասպարէզիս քսանհինգամեակն է, քառորդ դար աշխատած եմ պատանիներու հետ – հազարաւոր աշակերտներ անցած են տարիներու ընթացքին – և շատ հազուադէպ են անոնք, որ Արինին նման կը գերազանցեն ուրիշները:

Մեր առաջին հանդիպումէն իսկ տպաւորուած էի իր ինքնազուսպ նկարագրով, իր անհաւատալի հասուն մտածողութեամբ և այն զօրութեամբ որ այդ վտիտ կազմուածքին մէջ կը գտնուէր: Որքան խօսէիր իր հետ, այնքան կ'անդրադառնայիր թէ իսկապէս եզակի է իր տեսակը: Երբ մտիկ ընէիր իր խօսակցութիւնը, կամ դիտէիր իր դէմքը, կը զգայիր թէ այս այն մանուկն է զոր միսթիքներ կը կոչեն «հին հոգի», այսինքն՝ պատանի մը որուն իմաստութիւնն ու զօրութիւնը շատ աւելի են քան՝ իր այս երկրագունդին վրայ ապրած հազիւ քանի մը տարիները:

Շուտով մասնաւոր «կապ» մը հաստատուեցաւ երկուքիս միջեւ: Ամէն մէկս տեսանք միւսին մէջ տեսակէտ ունեցող անհատը: Արին կը սիրէր իր կարծիքները արտայայտել. բայց ան աւելին էր քան ամրակարծիք չափահաս մը – այլազան տաղանդներու տէր էր – արուեստագէտ, բացառիկ գրող, զարդեղէն շինելու վարպետ, և հակառակ իր ֆիզիքական ցաւերուն՝ երգիծանքի յատուկ զգայարանքով մը օժտուած էր: Եւ ամէնէն կարեւորը՝ ան կը սիրէր բաժնել իր տաղանդները:
Երբ ութերորդ դասարան էր, ամբողջ օր մը ի՛նք ստանձնեց Համաշխարհային Մշակոյթներու դասընթացքը: Դասարանը վերածեց հայկական թանգարանի, և իր նախնիներուն տարազով, դասընկերներուն բացատրեց իր սիրելի մշակոյթին հարստութեան մանրամասնութիւնները, ամբողջ հինգ դասապահ, գրեթէ կախարդելով բոլորը:

Արին կը ներկայացնէր իր էթնիք համայնքի ապագան, անհաւատալի հպարտութիւն ունէր իր ցեղին նկատմամբ: Կը մտածեմ թէ իր մահը մեծ ողբերգականութիւն ունի ճիշդ այս պատճառով: Ոեւէ երիտասարդի մահը խոստումի մը յանկարծական ու անարդար աւարտը կը խորհրդանշէ – բայց երբ այդ մահացող պատանին այսքան յուռթի կարողութիւններու տէր է, երբ այդ պատանին իր ընտանիքին և իր ժողովուրդին ամենափայլուն ապագան կը ներկայացնէ – այդ կորուստը անսահմանօրէն աւելի աղիտալի կը թուի:

Ճաշի պահուն, մեր խօսակցութիւններու ընթացքին անդրադարձանք որ Արինն ու ես նոյնանման ձեւ մը ունէինք – երկուքս կը սիրէինք մեր ըսածը շեշտելու համար մեր ցուցամատը թափահարել միւսին դիմաց: Բայց փոքր «խաղ» մըն ալ զարգացուցինք. երբ մեզմէ մէկնումէկը շատ «կը ցուցամատէր» վիճարկութեան ընթացքին՝ միւսը կը մշտէր անոր մատնածայրը: Յաջորդող խնդուքը անխուսափելի կ'ըլլար: Արինէն ունեցած ամենաքաղցր յիշատակներէս մէկը այս է: Հակառակ իր ցաւերու ահաւորութեան, հակառակ հիւանդութեան սուր բնոյթին՝ ան կարողութիւն ունէր միշտ ինծի խնդալ տալու, ինչպէս նաեւ ուրիշներու հետ խնդալու: Իր տուած լաւագոյն դասը, ըստ իս, այս է: Մեզմէ անոնք որ սիրեցին Արինը հիմա միայն այս դասերը ունին որպէս մխիթարանք. և թերեւս ալ այսքանը բաւարար պիտի ըլլայ մեր մնացեալ կեանքին համար:
Մնաս բարով Արին: Երբ շատ տխրիմ՝ կը զգամ որ եկեր ես՝ ցուցամատս կը կսմռթես:

Բարեկամդ՝
ՍԹԻՎ ԱՄՍԹԷՏ
Հոկտեմբեր 23, 1993


_________________________________________________________________

Լենինականի երկրաշարժին, փլատակներու տակ մնաց նաև Յասմիկ Յակոբեանի տունը: Այն օրէն ի վեր նամակագրական կապ կար Յասմիկին և Արինին միջև: Զիրար չէին տեսած, տարեկից էին: Արինի մահուընէ ետք, Յասմիկ բանաստեղծութիւններու փունջով մը պատմած է իր կսկիծը: Ահաւասիկ զոյգ մը այս փունջէն:


ՏՐՏՄՈՒԹԻՒՆ

Երկինքը պատուեց մռայլ ամպերով
Օրն ամբողջովին մթնեց, խաւարեց,
Տխրութիւն իջաւ իմ տրտմած հոգում,
Եւ կարօտ սիրտս անձայն արտասուեց:

Ի՛նչ էր պատահել, ես էլ չիմացայ,
Միայն յիշում եմ այն պահը տխուր
Երբ հեռաձայնով ինձ հաղորդեցին
«Արինն էլ չկայ»:

Մռայլը տիրեց օրեր, ամիսներ,
Յոյսերս անհետ գնացին, կորան,
Ամպրոպը ճեղքեց մռայլը հոգուս,
Ու անձրեւները թափուեցին առատ:


ԱՂՕԹՔ ԱՐԻՆԻՆ ՀԱՄԱՐ

Ով Հայր երկնային, դու մեր Աստուած,
Դու ամենակարող, Դու մեր արարիչ,
Ընդունի՜ր հոգին քրոջ իմ անմահ
Քո եդեմական պարտէզը նորից:

Եւ թող միշտ ժպտան նրան ամէնուր
Բնութիւնն ուրախ ու զուարթագին,
Եւ զեփիւռը մեղմ շշնջայ նրան,
Եւ ծաղիկները թփրտան նորից:

ՅԱՍՄԻԿ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
Կումայրի, Հայաստան

ԱՐԻՆ ԱՐՄԷՆԵԱՆ՝ ՎԱՂԱՄԵՌԻԿ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒՀԻՆ

Արին Արմէնեան
Ապրիլ 13, 1978 - Հոկտեմբեր 11, 1993

Տասը և աւելի տարիներ առաջ , «ԾիրանիԳօտի» բանաստեղծական հատորը նուիրեց ինծի Արինին հայրը:

Միշտ փափաքած էի, որպէս սրտի պարտք ,գրել այս վաղամեռիկ բանաստեղծուհիին, հանճարեղ այս աղջնակին մասին, հակառակ անոր որ բնաւ չեմ ճանչցած զինք: Կը թուի թէ այսօր է պարտքս վճարելու օրս քեզի ` թանկագի´ն Արին:

Ստորեւ` վկայութիւններ Արինի մասին, ինչպէս նաև նմուշներ՝ Արինի ստեղծագործութիւններէն: Ինչպէ՞ս չսիրել զինք, ինչպէ՞ս չյուզուիլ իր կորուստէն:
Թող Աստուած, մեղք չհամարէ այս անհեթեթ հարցումը հարցնելուս.
«Ի'նչո՞ւ կեանքը առիր այս հանճարեղ, 15 գարունները հազիւ բոլորած էակին: Արդա՞ր էր, Տէր իմ...»:

Արին Արմէնեան դուստրն է Ճոնզ Հոփքինզ հիւանդանոցի մէջ գործող Տոքթ. Յարութիւն Արմէնեանի, որ հիմնադիրներէն մին է Երևանի Ամերիկեան Համալսարանին: Մայրը, Սոնա Թերզեանը, 70-ական թուականներու լիբանանահայ լաւագոյն պասքէթպոլիստներէն: Այս առողջ մօր եւ հօր զաւակը ինչո՞ւ քաղցկեղէ պիտի տառապէր 7 տարեկան հասակին , և , ինչո՞ւ հեռանար առ յաւէտ: Հօրեղբայրը` Կարօ Արմէնեան, ԱՄՆ-ի մէջ ազգային բազմավաստակ գործիչ, հետեւեալ վկայութիւնը կ'ընէ Արինին մասին.

«Արին Արմէնեան ծնած է Ապրիլ 13, 1978-ին, Պահրէյն, Պարսից Ծոց:,Յարութիւն եւ Սոնա Արմէնեաններու ընտանիքին մէջ: Եղբայրը` Սարոն, երկուքուկէս տարեկան էր: Յաճախած է Պէյրութի Նշան Փալանճեան ճեմարանը մինչեւ նախակրթարանի երրորդ դասարան, ապա` ընտանեօք տեղափոխուած Միացեալ Նահանգներ: Յաճախած է Պալթիմօրի տեղական վարժարանները եւ միջնակարգը աւարտած որպէս դպրոցին լաւագոյն աշակերտ:
Մահացած է Հոկտեմբեր 11, 1993-ին արեան քաղցկեղէ:

Արինը բանաստեղծ էր, եւ կեանքն ու իրականութիւնը զգաց բանաստեղծի մը յայտնատեսութեամբ: Իր կարճատեւ կեանքին վերջին հինգ տարիները եղան իսկական խաչելութիւն մը, եւ այդ տառապանքին մէջէն ան բիւրեղացուց կեանքի իր պատգամը: Շատ պարզ ու վճիտ պատգամ մըն էր որ արտայայտութիւն գտաւ իր ամէնօրեայ խօսքերով, արարքներով, ժպիտներով, տառապանքը դիմագրաւելու իր անսեթեւեթ եղանակով: Մինչ մենք կը տառապէինք իւրաքանչիւր քայլափոխին, ինք համարձակ կը քալէր դէպի պայքարի իր ասպարէզը: Երբեք չընկրկեցաւ, ան երբեք չյոգնեցաւ, երբեք տեղի չտուաւ. ընդհակառակը, իր ամենէն դժուարին ժամերուն ան ուզեց ստեղծագործել եւ այդպէս իմաստաւորել իր կեանքի այս նեղ միջոցը:

Իր պատգամը ապրելո՜ւ պատգամն էր, ապրելո՜ւ վճռակամութիւնը: Եւ ան յաղթեց ճակատագրին, եւ իր կեանքի օրինակով իր ետին թողուց այս մեծ ճշմարտութիւնը:»

Բժշկապետ Տոքթ. Կրէկըրի Ժ. Քաթոյի վկայութիւնը, բժիշկի տեսանկիւնէն ,մեզի կը ներկայացնէ Ստոյիկեան Արինը,սկզբունքենրու տէր Արինը, մեծոգի Արինը, մեծ աղջիկը, բժիշկին խօսքերով` «կանխահաս հասունութեամբ օժտուած պարմանուհին»:

Անկարելի է, որ արցունքի երկու կաթիլ չգլորին ընթերցողի աչքէն երբ ան կարդայ Արինին ուսուցիչ՝ Սթիվ Ամսթէտի վկայութիւնը,Արինին հեռակայ ընկերուհիին` Յասմիկին բանաստեղծութիւնները ինչպէս նաև մահուան առթիւ հօր` Յարութիւն Արմէնեանի յիշատակները իր դեռատի դուստրէն:

... Ներէ՜ ինծի Տէր իմ Աստուած :Բայց դարձեալ...
Ինչո՞ւ ...

«ՆՇԱՆ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆ»

_________________________________________________________________

Ստորեւ կը ներկայացնենք Արինը՝ Արինի մասին, գրուած ճիշտ տարի մը առաջ իր մահուընէ.


ԿԵԱՆՔՍ ՈՒ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Լիբանանի հայկական դպրոցիս ծրագրին հետ քայլ պահելու համար, հայրս տարիներով շարունակած է հայերէնի դասերս: Շաբաթօրեայ այս դասերուս ընթացքին, հայրս քաջալերած է որ հայերէն բանաստեղծութիւններ գրեմ: Անգլերէն գրել ու կարդալ սորվելէս ետք, բանաստեղծութիւններ գրած եմ անգլերէն ու հայերէն լեզուներով: Այս մէկը ըրած եմ քանի որ բանաստեղծութիւն գրելը ինծի կուտայ խաղաղութիւն ու հանդարտութեան զգացում: Պիտի ուզէի որ ամէն անհատ կարենար ունենալ այդ սքանչելի ապրումը: Բանաստեղծութիւն գրելը առիթ կուտայ որ կարենամ ինքզինքս արտայայտել եւ ուրիշներուն հետ բաժնել այն ինչ որ կը զգամ որոշակի նիւթերու մասին:
Այս տարիներու ընթացքին, երբ բանաստեղծութիւններ գրած եմ, ես սորված եմ գրել զանազան ոճերով: Սորված եմ մասնաւորաբար ուսուցիչներէս, ինչպէս նաեւ ընկերներէս, ընտանիքէս եւ գիրքերէն: Կեանքիս այս կարճ րոպէն գրի առնելով` կ'ուզեմ շնորհակալ ըլլալ այն բոլոր անձերուն եւ իրերուն, որոնք օժանդակեցին որ կարենամ պեղել բանաստեղծութեան այս հրաշալի աշխարհը:

«ԱՐԻՆ ԱՐՄԷՆԵԱՆ»
Հոկտեմբեր, 1992


_________________________________________________________________

Արինի հօր՝ Յարութիւն Արմէնեանի վկայութիւնը


ԽԱՂ ԵՒ ԴԱՍ

Սեղանիս վրայ դրուած աշակերտական տետրակներուն ամէնէն փոքրն ու վտիտն է այս մէկը, նաև ամէնէն հինը: Պիտակին՝ Արին Արմէնեան, Բ. դասարան, և մանկական ծաղրանկար մը: Վեց ոտանաւորներ և նոյնքան դատարկ էջեր:

Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի օրերուն՝ կարեւոր հարց է մեզի համար երեխաներուն ապահովել բնական մանկութիւն ապրելու կարելիութիւնը: Բայց ի՞նչ բան է բնական մանկութիւնը այդ պայմաններուն մէջ:

Ահազանգի, ռումբերու և աւերուող քաղաքներուն ու գիւղերուն մէջ դեռ կան ջերմութիւնն ու ապահովութիւնը մեծ մայրիկներու գիրկերուն և մեծ հայրիկներու հանդարտեցնող ու իմաստուն բառերուն: Կա՛յ Ճեմարանը, կա՛ն ընկերները, ակումբը, համալսարանի խաղավայրերը և արեւելքի հազարումէկ համերն ու հոտերը: Կա՛յ Միջերկրականը իր կապոյտով: Կարելի՞ է այս բոլորով մեծնալ և ունենալ անբնական մանկութիւն:

Եօթ տարեկան երեխայ է Արին: Ամառնային անհոգ օր մը: Գիւղ՝ մեծ հօրը տունը, խաղ, լեռ և ուրախութիւն:

Խաղեր են նաև այս վեց ոտանաւորները: Ջան Կիւլիւմներու փորձեր, գրուած մեծ մօրը՝ Ռոնեա Թերզեանի քաջալերանքով: Կատակներ՝ ուղղուած եղբօրը Սարոյին, մեծ հօրն ու մեծ մօրը:

Սարօ ճան Սարօ
երկնքի լուսինով թագ շինեմ քեզ
ու աստղերուն թագաւորն ընեմ քեզ:

Յիշատակը ամառնային արեւոտ այդ օրուան: Վարը քաղաքն է, կարճ զինադուլի մէջ:

Տարի մը ետք՝ Ամերիկա: Նո՛ր լեզու և նո՛ր մշակոյթ:

Ութ տարեկան և յարատեւող ճիգ: Քանի մը ամիս, և ան յաղթահարած է լեզուի դժուարութիւնները: Բանաստեղծութիւնը խաղ է: Ան կը խաղայ նաև անգլերէն ոտանաւորներով:
Լիբանանեան մանկութիւնը հեռուն մնացած է, բայց կենդանի է իր ջերմութեամբ ու հեռուէն հասնող բառերով:

Մեզի համար՝ դարաւոր մշակոյթի հարուստ ժառանգին փոխանցումը Ամերիկայի մէջ հիմնական հարց է: Շատ չեն միջոցները այդ մէկը կատարելու Պալթիմօրի պէս հայութենէ մեկուսացած շրջանի մը մէջ:

Ահաւասիկ, եօթ-ութ ուրիշ դպրոցական տետրակներ եւս սեղանիս վրայ: Անոնք Արինին եօթ տարուան հայերէն տնային դասերուն համար գործածած տետրակներն են: Հոս մէջընդմէջ հայերէն տնային պարտականութիւններ կան, հրահանգներ, նաև բանաստեղծութիւններ: Մեր հայերէնի դասապահերուն, շատ անգամ իրմէ պահանջուած շարադրութիւնները ան կը գրէ բանաստեղծութեան ձեւով: Ա՛յդ ձեւը աւելի դիւրին է իրեն համար:

Լուսնապարտէզ, դահոյկ, երկար պտոյտներ, գոյնզգոյն գիրքեր, բազմացեղ դասընկերներ, նո՛ր մանկութիւն մը Ամերիկայի մէջ: Բայց մեզի համար ամառները Լիբանան վերադարձը անհրաժեշտ վերանորոգում մըն է:

1988ի ամառն է. մեր վերջին գիշերը Պէյրութի մէջ միասին: Այդ օր նկատած ենք հիւանդութեան առաջին նախանշանները: Կարելի չէ քնանալ այդ գիշեր: Կը մտածես բոլոր կարելիութիւններուն մասին: Կ'ուզես հաւատալ որ քու աղջնակդ շատ առողջ է եւ՝ այս մէկը անցողակի վիճակ է...
Բայց վախը արդէն հաստատուած է մէջդ:

Կարելի չէ գրել Արինին վերջին հինգ տարիներուն ու լուռ տառապանքին մասին: Բայց կարելի է գրել ժպիտի՛ն մասին որ կը յամառէր մնալ շրթներուն, բազմատեսակ դարմանումներու և սրսկումներու իր առօրեային մէջ:

Այսօր այդ ժպիտը մեզի հետ է – դեղերն ու ասեղները կը լուծուին մեր յիշողութեան մէջ – գեղեցիկի գոյութիւնն է որ մեզ կը տաքցնէ:

Կը մտածես որ հիւանդութիւնը հաւանաբար կեանքի և բնութեան նկատմամբ տարբեր տեսլական մը տուաւ իրեն. տարիքէն առաջ հասունութեան ստիպեց զինք:

Կեանքի վերջին երկու տարիներուն, Արին կը գրէր բանաստեղծութիւններ նոյն դիւրութեամբ, ե՛ւ հայերէն, ե՛ւ անգլերէն: Մեծ է դերը դպրոցական իր ուսուցիչներու քաջալերանքին: Անոնցմէ մէկը Արինին կը նուիրէ գեղեցիկ կազմով տետր մը ուր ան կը մէկտեղէ իր բանաստեղծութիւնները:
Սակայն այս բանաստեղծութիւններուն մէջ շատ քիչ բան կայ հիւանդութենէն:

Մանուկ հոգի է այստեղ Արինը, տնային պարտականութիւններ կատարող պատանի: Այստեղ կը յայտնուի բնութեան իր պաշտամունքը, իր արմատներուն տոկունութիւնը, երկմշակութային պատկանելիութիւնը, հոս է իր անձնական զգացումներու արեւաշող ծովը:

Արինը իր մօր, եղբօր, ինծի և բոլոր հարազատներուն համար անգտանելի հարստութիւն մըն է: Հիւանդութեան հինգ տարիներու ընթացքին՝ ցաւերուն համար լալը մենք երբեք չենք տեսած, ի՛նքն էր ու մեզ կը մխիթարէր և ցոյց կու տար աշխարհի գեղեցկութիւնը:

Գարնանային անձրեւոտ օր է: Կարճ արձակուրդ է: Վըրճինիա՝ պատմական յուշարձաններ: Առանձին ենք ու կը խօսինք: Այլեւս երեխայ չէ: Շատ բան ունի քաղած իր փորձառութենէն: Շատ բան որ կ'ուզէ բաժնել: Ան իր կարծիքը ունի մեզ յուզող հարցերու մասին: Կեցուա՛ծք ունի:
Անցեալին մէջ պահեր կան որ յաւիտենականութիւն կ'արժեն:

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԱՐՄԷՆԵԱՆ
Փետրուար, 1996
Պալթիմօր


_________________________________________________________________

Նմուշներ Արինի բանաստեղծութիւններէն


ԱՆՁՐԵՒԻ ԿԱԹԻԼ

Կաթիլ մըն եմ անձրեւի
որ ի'իյնայ մեկուսի,
կաթիլ մըն եմ անձրեւի
որ անուն չունի:

Կաթիլ մըն եմ անձրեւի
գիշերը սահող,
կաթիլ մըն եմ անձրեւի
ցերեկը բեկուող:

Կաթիլ մըն եմ՝ երկինքի
ուլունքի նման,
կան լայն թեւեր թռիչքի
բայց ալ ոյժ չկայ:

Կաթիլ մըն եմ անձրեւի
առանձին կ'ապրի,
անձրեւի այն շիթն եմ որ
իր տունը չունի:

1991


Ի՞ՆՉ ԸՆԵԼ

Ի՞նչ պիտի ընես երբ ամառը գայ,
Ի՛նչ պիտի ընես երբ սկսի արեւը փողփողիլ,
պիտի լողա՞ս ովկիանոսի ջուրերուն մէջ
թէ ոչ պիտի վազվզես արեւուն տակ:

Քեզի ըսեմ թէ ի՛նչ պիտի ընեմ ես,
երբ ամառը գայ
պիտի պառկիմ զով ու կանաչ խոտին վրայ
և ծծեմ պիտի ամրան տաքուկ արեւը:

1992


ԱՄՐԱՆ ԼԻՃԸ

Տատանող հովը
կը շարժէ ձուկերը
լողացող ջուրին մէջ

ջրաշուշաններ
ալիքներու մէջ
կապոյտ ու խաղաղ

1991


ԾԵՐԸ

Կան ծերեր որ մօրուք ունին,
կան որ պեխ ունին,
և կան որ ո՛չ մօրուք ունին, ո՛չ ալ պեխ:
Մէկ բան տեսած եմ որ նոյնն է,
ան ալ՝ մազին գոյնն է:

Բայց կան որ ո՛չ մօրուք ունին,
ո՛չ պեխ,
ո՛չ ալ մազ:

1988


ԻՐԻԿՈՒՆ Է

Իրիկուն է
կատուն կը մլաւէ,
իրիկուն է
շունը կ'ոռնայ,
իրիկուն է
գայլը կ'որսայ:

Իրիկուն է
և աշխարհը լուռ է:

1989


ԽՈՍՏՈՒՄՆԵՐ

Կը խոստանամ ինքզինքիս
որ զօրաւոր պիտի ըլլամ,
պիտի յաղթահարեմ որևէ
հիւանդութիւն,
պիտի շարունակեմ
և սրտիս բոլոր ցանկութիւնները
պիտի կատարուին:

Կ'ըսեմ նաեւ ինքզինքիս
քրէք պիտի չգործածեմ,
ոչ ալ որևէ թմրեցուցիչ,
պիտի չստեմ
պիտի չխաբեմ
յաջողելու համար:

1990


ԱՐԵՒՈՒՆ ԱՌԱՋԻՆ ՃԱՌԱԳԱՅԹԸ

Ոսկեպայծառ ծովը ցորենի
փշփշալով կը պարէ
արշալոյսի առաջին եղանակին:

Աքլորը ձայնը բարձրացնելով
արեւը աշխարհին կը ծանօթացնէ,
և թռչուններուն երգը կ'արթնցնէ:

Արեւուն առաջին ճառագայթը
մեր աշխարհին մթութիւնը կը պատռէ:

1991


_________________________________________________________________

Արինի բժիշկին՝ Տոքթ. Կրեկըրի Ժ. Քաթօ ի վկայութիւնը


ՀՈԳԵՂԷՆ ԺԱՌԱՆԳ

Հոկտեմբեր 1993ին, աշխարհը կորսնցուց ուշագրաւ պարմանուհի մը, որ յուզած էր իր շրջապատի մարդոց կեանքը: Այդ օր, Արին Արմէնեան մահացաւ թոքի հիւանդութենէ – երկար ճամբայ մը՝ որ հինգ տարիներ առաջ ամբողջովին տարբեր ուղղութիւն ունէր:

1988ի Օգոստոսին, հեռաձայն ստացանք Ճանզ Հափքինզ Հիւանդանոցին մէջ. մեր անձնակազմէն, համաճարակաբան բժիշկի մը աղջնակը ախտաճանաչուած էր արեան
քաղցկեղով, Պէյրութ գտնուած միջոցին: Մինչեւ Հափքինզ երկօրեայ ճամբորդութիւն էր: Կացութիւնը աղիտալի կը թուէր, կար յոռեգոյնին վտանգը: Անմիջապէս անկողին մը պատրաստեցինք Մանկաբուժութեան Մասնագիտական Խնամքի բաժանմունքին մէջ:

Երբ հասաւ՝ բաւական լաւ կ'երեւէր: Յայտնի էր իր հօր անմնացորդ հոգածութիւնը՝ օդանաւի կամ պանդոկներու սենեակներու մէջ, դեղերը ներարկելու ժամը ժամուն: Եւ այս իրողութիւնը՝ իր ծնողներուն բացառիկ մասնակցութիւնը, պիտի հանդիսանար գլխաւոր թեման Արինի հիւանդութեան բովանդակ ընթացքին:

Արինի արեան քաղցկեղի տեսակը շատ դժուար էր բուժել աւանդական միջոցներով: Ինք ու իր ընտանիքը անմիջապէս համաձայնեցան աւելի նոր, արագ, փորձառական քիմիաբուժութեան և շողարձակման: Տաժանելի էր դարմանումը, սակայն կասեցաւ քաղցկեղը:

Յաջորդող երկու տարիներուն Արինին կեանքը դարձաւ քիմիաբուժութեան շուրջ: Կորսնցուց մազերը, արեան ներարկումներ, պատահական վարակումներ, այս բոլորը տարաւ առանց տրտունջի: Իր միակ բողոքը՝ դպրոցէն բացակայիլն էր, կամ զրկուիլը դպրոցական գործունէութիւններէ: Բայց միշտ ալ ժամանակ գտաւ դարմանումներու միջեւ՝ մասնակցելու դպրոցական ձեռնարկներու:

Դարմանումը վերջ գտաւ 1990ի աշնան: Արինի քաղցկեղը իրեն նման անընկճելի, վերադարձաւ երկու ամիսէն: Միակ յոյսը՝ շատ բարձր չափով քիմիաբուժութիւնն էր, որուն կը յաջորդէր ոսկրածուծի պատուաստումը իր եղբօրմէն: Իր յարատեւութիւնն ու դրական կեցուածքը շուտով զինք բժիշկներու և հիւանդապահուհիներու սիրելին դարձուցին: Ֆիզիքական և հոգեկան իր կորովին շնորհիւ արագ ապաքինեցաւ, միայն աննշան հետքեր թողած:

Բժշկական հրահանգ էր վեց ամիս դպրոց չերթալ. Արին իր տան մէջ հետեւելով աւարտեց տարեշրջանը: 1992ի Մայիսին, անգամ մը եւս յայտնուեցաւ քաղցկեղը: Առանց գանգատելու, Արին ենթարկուեցաւ քիմիաբուժութեան: Դարմանումի ընթացքի մէջ էր տակաւին, երբ ներկայ եղաւ իր միջնակարգ վարժարանի աւարտական հանդէսին, և հոն տեղեկացաւ թէ շահած է
Դպրոցին Լաւագոյն Աշակերտի տիտղոսը: Դասընկերները յոտընկայս կը ծափահարէին իրեն: Արին նաեւ ճանչցուած էր իբրեւ Հափքինզի միակ հիւանդը, որ դարմանումի ընթացքին իր մօր հետ «պանճի ճամբինկ»ի կ'երթար:

Նոյն տարուայ Յուլիսին, Սարօն անգամ մը եւս նուիրեց իր ոսկրածուծը, որ ազատէ քոյրը մահուան սպառնալիքէն: Այս պատուաստումի ընթացքին, Արին սկսաւ զարդեղէններ շինել և շուտով բոլոր հիւանդապահուհիները կը կրէին օղեր՝ գնուած Արինին ձեռային աշխատանքի զուարթ հաւաքածոյէն: Անոնց հասոյթը՝ իր գաղտնի նուիրատուութիւնը եղաւ Լիբանանի որբերուն օգնող Ճ. Սիսիփիոյի ջանքերուն:

Արինին արագ ապաքինումը անմիջապէս մթագնեցաւ երբ իր օրկանները մերժեցին պատուաստումը: Քաղցկեղը հակակշռուած էր, սակայն նոր հիւանդութիւնը սկսաւ անդառնալի վնաս հասցնել իր թոքերուն: Տոկուն էր Արին, հաստատակամ. չէր կրնար ընդունիլ որ այս վիճակը իրեն պիտի չթոյլատրէ ճամբորդելու Աւստրալիա իբրեւ Երիտասարդներու Դեսպան: Բազմալիւ դիմողներու մէջէն Արին ընտրուած էր այդ պատիւին, իր ուսումնական աշխատանքին, հաւասարակշռուած նկարագրին և ոգիին համար:

Ո՛չ, ան պիտի չզրկուէր դպրոցէն, հոգ չէ թէ թթուածինի շիշ մը կ'օգնէր իրեն շնչելու և անիւաւոր աթոռով մը կը հասնէր դասարանէ դասարան:

Արին բնաւ չդադրեցաւ ծրագրելէ, թէ ի՛նչ պիտի ընէ յաջորդ ապաքինումէն ետք, բայց այդ ապաքինումը երբեք չեկաւ. պարզ պաղառնութեան մը այլեւս չկրցան տոկալ իր տկար թոքերը:
Դպրոցի իր վերջին օրը դարձեալ նիւթ մը ներկայացուց, և ապա հազալով, հազիւ շնչելով հասաւ հիւանդանոց. բողոքեց որ այս բարդութեան պատճառով ժամանակ չունի իր դպրոցի ժողովին ներկայ գտնուելու: Գնաց տուն պատուիրուած դարմանումը շարունակելու: Չորս օր ետք, մահացաւ իր տան մէջ, հարազատներուն և հիւանդապահուհիներուն հոգածութեան ներքեւ:

Թէպէտ իր կարճ կեանքի մէկ երրորդը անցուց քաղցկեղի դարմանումի ենթարկուելով, Արին իր անջնջելի կնիքը դրաւ հարիւրաւոր մարդկային կեանքերու վրայ: Իր կեցուածքը, յարատեւութիւնը, կեանքի հանդէպ իր սէրը կը ներշնչեն մեզմէ ամէն մէկը որ կեանքի իւրաքանչիւր օրը նկատէ իբրեւ պարգեւ մը և փորձէ օգնել այն մանուկներուն, որոնք կը տառապին մահացու հիւանդութիւններէ:

Արին մեզի թողուցած է ժառանգ մը անգլերէն և հայերէն բանաստեղծութիւններու: Անոնք ցոյց կու տան հոգին՝ կանխահաս հասունութեամբ մը օժտուած այն պարմանուհիին, որուն մահը կը սպասէր ամէ՛ն անկիւնադարձի:

ՏՈՔԹ. ԿՐԵԿԸՐԻ Ժ. ՔԱԹՕ
Հոկտեմբեր 22, 1993


_________________________________________________________________

Արինի ուսուցիչ՝ Սթիվ Ամսթէտի վկայութիւնը


«ՀԻՆ ՀՈԳԻ»

Անցեալ շաբաթ ներկայ գտնուեցայ իմ հերոսիս յուղարկաւորութեան: Հերոսս – և այս բառը այդպէս թեթեւակի չեմ գործածեր – բանաստեղծ էր, պայքարող, կարեկից հոգի, արուեստագէտ և նախկին աշակերտ: Հերոսս Արին Արմէնեանն էր, տասնըհինգ տարեկան:

Այս տարի ուսուցչական ասպարէզիս քսանհինգամեակն է, քառորդ դար աշխատած եմ պատանիներու հետ – հազարաւոր աշակերտներ անցած են տարիներու ընթացքին – և շատ հազուադէպ են անոնք, որ Արինին նման կը գերազանցեն ուրիշները:

Մեր առաջին հանդիպումէն իսկ տպաւորուած էի իր ինքնազուսպ նկարագրով, իր անհաւատալի հասուն մտածողութեամբ և այն զօրութեամբ որ այդ վտիտ կազմուածքին մէջ կը գտնուէր: Որքան խօսէիր իր հետ, այնքան կ'անդրադառնայիր թէ իսկապէս եզակի է իր տեսակը: Երբ մտիկ ընէիր իր խօսակցութիւնը, կամ դիտէիր իր դէմքը, կը զգայիր թէ այս այն մանուկն է զոր միսթիքներ կը կոչեն «հին հոգի», այսինքն՝ պատանի մը որուն իմաստութիւնն ու զօրութիւնը շատ աւելի են քան՝ իր այս երկրագունդին վրայ ապրած հազիւ քանի մը տարիները:

Շուտով մասնաւոր «կապ» մը հաստատուեցաւ երկուքիս միջեւ: Ամէն մէկս տեսանք միւսին մէջ տեսակէտ ունեցող անհատը: Արին կը սիրէր իր կարծիքները արտայայտել. բայց ան աւելին էր քան ամրակարծիք չափահաս մը – այլազան տաղանդներու տէր էր – արուեստագէտ, բացառիկ գրող, զարդեղէն շինելու վարպետ, և հակառակ իր ֆիզիքական ցաւերուն՝ երգիծանքի յատուկ զգայարանքով մը օժտուած էր: Եւ ամէնէն կարեւորը՝ ան կը սիրէր բաժնել իր տաղանդները:
Երբ ութերորդ դասարան էր, ամբողջ օր մը ի՛նք ստանձնեց Համաշխարհային Մշակոյթներու դասընթացքը: Դասարանը վերածեց հայկական թանգարանի, և իր նախնիներուն տարազով, դասընկերներուն բացատրեց իր սիրելի մշակոյթին հարստութեան մանրամասնութիւնները, ամբողջ հինգ դասապահ, գրեթէ կախարդելով բոլորը:

Արին կը ներկայացնէր իր էթնիք համայնքի ապագան, անհաւատալի հպարտութիւն ունէր իր ցեղին նկատմամբ: Կը մտածեմ թէ իր մահը մեծ ողբերգականութիւն ունի ճիշդ այս պատճառով: Ոեւէ երիտասարդի մահը խոստումի մը յանկարծական ու անարդար աւարտը կը խորհրդանշէ – բայց երբ այդ մահացող պատանին այսքան յուռթի կարողութիւններու տէր է, երբ այդ պատանին իր ընտանիքին և իր ժողովուրդին ամենափայլուն ապագան կը ներկայացնէ – այդ կորուստը անսահմանօրէն աւելի աղիտալի կը թուի:

Ճաշի պահուն, մեր խօսակցութիւններու ընթացքին անդրադարձանք որ Արինն ու ես նոյնանման ձեւ մը ունէինք – երկուքս կը սիրէինք մեր ըսածը շեշտելու համար մեր ցուցամատը թափահարել միւսին դիմաց: Բայց փոքր «խաղ» մըն ալ զարգացուցինք. երբ մեզմէ մէկնումէկը շատ «կը ցուցամատէր» վիճարկութեան ընթացքին՝ միւսը կը մշտէր անոր մատնածայրը: Յաջորդող խնդուքը անխուսափելի կ'ըլլար: Արինէն ունեցած ամենաքաղցր յիշատակներէս մէկը այս է: Հակառակ իր ցաւերու ահաւորութեան, հակառակ հիւանդութեան սուր բնոյթին՝ ան կարողութիւն ունէր միշտ ինծի խնդալ տալու, ինչպէս նաեւ ուրիշներու հետ խնդալու: Իր տուած լաւագոյն դասը, ըստ իս, այս է: Մեզմէ անոնք որ սիրեցին Արինը հիմա միայն այս դասերը ունին որպէս մխիթարանք. և թերեւս ալ այսքանը բաւարար պիտի ըլլայ մեր մնացեալ կեանքին համար:
Մնաս բարով Արին: Երբ շատ տխրիմ՝ կը զգամ որ եկեր ես՝ ցուցամատս կը կսմռթես:

Բարեկամդ՝
ՍԹԻՎ ԱՄՍԹԷՏ
Հոկտեմբեր 23, 1993


_________________________________________________________________

Լենինականի երկրաշարժին, փլատակներու տակ մնաց նաև Յասմիկ Յակոբեանի տունը: Այն օրէն ի վեր նամակագրական կապ կար Յասմիկին և Արինին միջև: Զիրար չէին տեսած, տարեկից էին: Արինի մահուընէ ետք, Յասմիկ բանաստեղծութիւններու փունջով մը պատմած է իր կսկիծը: Ահաւասիկ զոյգ մը այս փունջէն:


ՏՐՏՄՈՒԹԻՒՆ

Երկինքը պատուեց մռայլ ամպերով
Օրն ամբողջովին մթնեց, խաւարեց,
Տխրութիւն իջաւ իմ տրտմած հոգում,
Եւ կարօտ սիրտս անձայն արտասուեց:

Ի՛նչ էր պատահել, ես էլ չիմացայ,
Միայն յիշում եմ այն պահը տխուր
Երբ հեռաձայնով ինձ հաղորդեցին
«Արինն էլ չկայ»:

Մռայլը տիրեց օրեր, ամիսներ,
Յոյսերս անհետ գնացին, կորան,
Ամպրոպը ճեղքեց մռայլը հոգուս,
Ու անձրեւները թափուեցին առատ:


ԱՂՕԹՔ ԱՐԻՆԻՆ ՀԱՄԱՐ

Ով Հայր երկնային, դու մեր Աստուած,
Դու ամենակարող, Դու մեր արարիչ,
Ընդունի՜ր հոգին քրոջ իմ անմահ
Քո եդեմական պարտէզը նորից:

Եւ թող միշտ ժպտան նրան ամէնուր
Բնութիւնն ուրախ ու զուարթագին,
Եւ զեփիւռը մեղմ շշնջայ նրան,
Եւ ծաղիկները թփրտան նորից:

ՅԱՍՄԻԿ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
Կումայրի, Հայաստան

«Փրօ Արմենիա» - 6

Տաթեւ Սուլեան

Շնորհիւ «Փրօ-Արմէնիա»-ի մէջ արձանագրուած թղթակցութիւններուն, որոնք կը ներկայացնէին Հայաստանի եւ հայերուն իրավիճակը Օսմանեան կայսրութեան իշխանութեան ներքեւ, Եւրոպայի հանրութիւնը «Փրօ-Արմէնիա» ընթերցելէ ետք աւելի մօտէն ծանօթացան հայերուն` իբրեւ հին քրիստոնեայ ժողովուրդի, եւ զանազան մակարդակներով տեղի ունեցած խորհրդաժողովներու ժամանակ եւ տարբեր բեմերէ սկսան արծարծել հայկական նահանգներու իրավիճակը եւ ասոր զուգահեռ՝ սկսան լուծումներ գտնելու տարբերակներ առաջարկել:

Հայկական հարցը արծարծուեցաւ նաեւ Խաղաղութեան նուիրուած 11-րդ համաժողովի ընթացքին, որ տեղի ունեցաւ Մոնաքոյի մէջ: Հայկական հարցը երրորդ անգամ ըլլալով արծարծուեցաւ խաղաղասէրներու կողմէ՝ իբրեւ հրատապ այժմէականութիւն ունեցող հարց: Հայկական հարցին պաշտպանութիւնը ստանձնած էր «Փրօ-Արմէնիա» երկշաբաթաթերթի խմբագիր Փ. Քիառը, որ Հայաստանի մասին պատրաստած էր ընդարձակ զեկոյց մը:

Համաշխարային Խաղաղութեան 11-րդ համաժողովը կրկնեց 9-րդ եւ 10-րդ համաժողովներուն հետեւեալ առաջադրանքները.

1. Թախանձանօք կը խնդրէ Պերլինի դաշնագիրը ստորագրող պետութիւններէն գումարել պաշտօնական խորհրդաժողով Հաագի մէջ եւ լուծում տալ Հայկական հարցին` գործադրելով 1895-ի «Մայիսեան բարենորոգումի ծրագիր»-ը:

2. Նկատելով, որ նոր կոտորածներ կը սպառնան Սասունի մէջ, կը խնդրէ միեւնոյն պետութիւններէն, որ իրենց հիւպատոսները առաքեն Մուշ եւ յարակից շրջանները, որովհետեւ միայն Եւրոպայի պաշտօնական վկաներու ներկայութիւնը բաւարար է՝ արգիլելու արիւնոտ դէպքերուն կրկնութիւնը. որոշուեցաւ Հայաստան անունը նաեւ ներառուի ազգերու ուղղուած հանդիսաւոր կոչին մէջ:

Անատոլ Ֆրանս, որ «Փրօ-Արմէնիա» երկշաբաթաթերթի աշխատակիցներէն էր եւ Հայկական հարցին նկատմամբ խոր համոզում ունեցող անձնաւորութիւն մը, նախքան Պրիւքսէլի ժողովի սկսիլը, «Փրօ-Արմէնիա»-ի 13-րդ թիւին մէջ կոչ մը ընելով, փորձեց համաժողովի մէջ ի նպաստ հայերուն տրուելիք որոշումները շուտ առնուին ու առանց մանրամասնութեան մէջ մտնելու՝ անմիջապէս գործադրութեան դրուին: Կոչը հետեւեալ ձեւով կþաւարտի. «Ժամանակը սուղ է: Զօրանոցներ կը բարձրանան Զէյթունի եւ Սասունի մէջ: Նոր գրգռութիւններուն մասին որոշ ազդարարութիւններ սկսան տրուիլ: Չարաշուք ամիսները կը մօտենան: Յուլիսէն մինչեւ հոկտեմբեր 2-ը հաւանաբար նոր ջարդեր տեղի ունենան: Մարտիրոս ժողովուրդի մնացողները կարելի է փրկել բոլոր կուսակցութիւններու պատկանող մարդոց միջազգային համաձայնութեամբ: Այդ համաձայնութիւնը ապահովուած է»:

Ֆրանսայի մէջ Տընք Կօշէն ու Ժօռէս, Հոլանտայի մէջ Տ. Կիւպեր եւ Վանկօլ միացած են՝ հայերը պաշտպանելու համար: «Մենք կը թափանցենք բոլոր մարդոց մէջ, որոնք իրենց սրտին մէջ ունին սէր մարդկային ցեղին հանդէպ՝ ցարին, Պրիւքսէլի հայասէր համաժողովին եւ բոլորին ձայներով պիտի հնչեցնենք Եւրոպայի կառավարութիւններուն ու աշխարհի քաղաքացիներուն ականջին ամէնէն արդար գանգատը, որ երբեւէ ժողովուրդ մը արձակած է երկրին վրայ»:

Պրիւքսէլի հայասէրներու համաժողովը կայացաւ յուլիսին: Համաժողովին մասնակցեցան մօտաւորապէս 150 մարդ՝ իգական թէ արական:

Վերոյիշեալ համաժողովը քուէարկեց եւ որդեգրեց հետեւեալ առաջարկները.

1. Համոզուած ըլլալով, որ հայերու պահանջած բարեփոխումներն ու երաշխիքները կրնան իրագործուիլ բռնանալու Թուրքիոյ հողային ամբողջականութեան վրայ:

2. Թուրք ազգաբնակչութեան շահը կը պահանջէ բարենորոգելու այդ գործը՝ յիշեցնելով Պերլինի դաշնագրի 61 յօդուածը, որ է՝ «Բարձր Դուռը պարտաւոր է անյապաղ իրագործել այն բարեկարգումներն ու բարենորոգումները, որոնք կը պահանջեն հայաբնակ գաւառներու տեղական պէտքերը եւ երաշխաւորել հայերուն ապահովութիւնը քիւրտերուն եւ չերքեզներուն դէմ»: Ան պարբերաբար կը հաղորդէ այն պետութիւններուն, որոնք կը հսկեն իր գործադրութեան ետեւէն ձեռք առնուած միջոցներու մասին: Կը հաստատէ, որ այդ յօդուածով Եւրոպան իրաւունք ստացաւ եւ ստանձնած է պարտաւորութիւն՝ ապահովելու հայ ազգաբնակչութիւններու կեանքը, շրջագայելու ազատութիւնը, անոնց գոյքի խաղաղ տիրապետումը եւ խղճի ազատութիւնը:

3. Կը յայտարարէ՝ ժամանակն է, յանուն Եւրոպայի պատիւին եւ մարդկութեան բարեկեցութեան, որ այդ յօդուածը ստանայ լիակատար եւ օրինաւոր գործադրութիւն:

4. Կը յանձնարարէ, որ միջազգային մնայուն յանձնաժողով կազմակերպել՝ գործուն քարոզչութիւն կատարելու խորհրդարաններուն մէջ, մամուլի մէջ եւ հանրային կարծիքին շուրջ:

5. Համաժողովը, գոհունակութեամբ արձանա- գրելով Ֆրանսայի եւ Ռուսիոյ ձեռք առած միջոցը Հայաստանի մէջ իրենց հիւպատոսական գործակալներու թիւը աւելցնելու համար, կը հրաւիրէ իր այն անդամները, որոնք մասնակցութիւն ունին օրէնսդիր ժողովներու մէջ, պահանջել իրենց կառավարութիւններէն ձեռք առնել նոյնանման միջոցներ:

6.Համաժողովը, յանձնելով քուէարկած որոշումներու բնագիրը եւրոպական մամուլին, յոյս ունի, որ «Եւրոպայի թերթերը արդարութեան ու մարդկայնութեան նկատումով ամենալայն եւ ամենասիրայօժար հրատարակութեան կու տան Հայաստանէն եկած լուրերը, որոնք կը հասնին նաեւ մնայուն յանձնաժողովին»:

Ֆրանսայի մէջ ծնունդ առաւ հայասիրական շարժումը, որ անմիջապէս տարածուեցաւ Ֆրանսայի սահմանակից երկիրներուն մէջ: Այսպիսով, տարբեր խորհրդարաններ զանազան առիթներով քննարկեցին Հայկական հարցը եւ Պերլինի 61-րդ յօդուածը:
Հայերու եւ Հայաստանի մասին բանախօսութիւններու շարքը շարունակուեցաւ. 1903 թուականի յունուար 20-ին Պերլինի մէջ տոքթ. Րօրբախը, յունուար 24-ին Հալլէի մէջ տոքթ. Ֆինկէն, փետըրւար 2-ին Պերլինի մէջ Գէորգ Բրանդէս:

Շարունակելի 6

«Փրօ Արմենիա» - 6

Տաթեւ Սուլեան

Շնորհիւ «Փրօ-Արմէնիա»-ի մէջ արձանագրուած թղթակցութիւններուն, որոնք կը ներկայացնէին Հայաստանի եւ հայերուն իրավիճակը Օսմանեան կայսրութեան իշխանութեան ներքեւ, Եւրոպայի հանրութիւնը «Փրօ-Արմէնիա» ընթերցելէ ետք աւելի մօտէն ծանօթացան հայերուն` իբրեւ հին քրիստոնեայ ժողովուրդի, եւ զանազան մակարդակներով տեղի ունեցած խորհրդաժողովներու ժամանակ եւ տարբեր բեմերէ սկսան արծարծել հայկական նահանգներու իրավիճակը եւ ասոր զուգահեռ՝ սկսան լուծումներ գտնելու տարբերակներ առաջարկել:

Հայկական հարցը արծարծուեցաւ նաեւ Խաղաղութեան նուիրուած 11-րդ համաժողովի ընթացքին, որ տեղի ունեցաւ Մոնաքոյի մէջ: Հայկական հարցը երրորդ անգամ ըլլալով արծարծուեցաւ խաղաղասէրներու կողմէ՝ իբրեւ հրատապ այժմէականութիւն ունեցող հարց: Հայկական հարցին պաշտպանութիւնը ստանձնած էր «Փրօ-Արմէնիա» երկշաբաթաթերթի խմբագիր Փ. Քիառը, որ Հայաստանի մասին պատրաստած էր ընդարձակ զեկոյց մը:

Համաշխարային Խաղաղութեան 11-րդ համաժողովը կրկնեց 9-րդ եւ 10-րդ համաժողովներուն հետեւեալ առաջադրանքները.

1. Թախանձանօք կը խնդրէ Պերլինի դաշնագիրը ստորագրող պետութիւններէն գումարել պաշտօնական խորհրդաժողով Հաագի մէջ եւ լուծում տալ Հայկական հարցին` գործադրելով 1895-ի «Մայիսեան բարենորոգումի ծրագիր»-ը:

2. Նկատելով, որ նոր կոտորածներ կը սպառնան Սասունի մէջ, կը խնդրէ միեւնոյն պետութիւններէն, որ իրենց հիւպատոսները առաքեն Մուշ եւ յարակից շրջանները, որովհետեւ միայն Եւրոպայի պաշտօնական վկաներու ներկայութիւնը բաւարար է՝ արգիլելու արիւնոտ դէպքերուն կրկնութիւնը. որոշուեցաւ Հայաստան անունը նաեւ ներառուի ազգերու ուղղուած հանդիսաւոր կոչին մէջ:

Անատոլ Ֆրանս, որ «Փրօ-Արմէնիա» երկշաբաթաթերթի աշխատակիցներէն էր եւ Հայկական հարցին նկատմամբ խոր համոզում ունեցող անձնաւորութիւն մը, նախքան Պրիւքսէլի ժողովի սկսիլը, «Փրօ-Արմէնիա»-ի 13-րդ թիւին մէջ կոչ մը ընելով, փորձեց համաժողովի մէջ ի նպաստ հայերուն տրուելիք որոշումները շուտ առնուին ու առանց մանրամասնութեան մէջ մտնելու՝ անմիջապէս գործադրութեան դրուին: Կոչը հետեւեալ ձեւով կþաւարտի. «Ժամանակը սուղ է: Զօրանոցներ կը բարձրանան Զէյթունի եւ Սասունի մէջ: Նոր գրգռութիւններուն մասին որոշ ազդարարութիւններ սկսան տրուիլ: Չարաշուք ամիսները կը մօտենան: Յուլիսէն մինչեւ հոկտեմբեր 2-ը հաւանաբար նոր ջարդեր տեղի ունենան: Մարտիրոս ժողովուրդի մնացողները կարելի է փրկել բոլոր կուսակցութիւններու պատկանող մարդոց միջազգային համաձայնութեամբ: Այդ համաձայնութիւնը ապահովուած է»:

Ֆրանսայի մէջ Տընք Կօշէն ու Ժօռէս, Հոլանտայի մէջ Տ. Կիւպեր եւ Վանկօլ միացած են՝ հայերը պաշտպանելու համար: «Մենք կը թափանցենք բոլոր մարդոց մէջ, որոնք իրենց սրտին մէջ ունին սէր մարդկային ցեղին հանդէպ՝ ցարին, Պրիւքսէլի հայասէր համաժողովին եւ բոլորին ձայներով պիտի հնչեցնենք Եւրոպայի կառավարութիւններուն ու աշխարհի քաղաքացիներուն ականջին ամէնէն արդար գանգատը, որ երբեւէ ժողովուրդ մը արձակած է երկրին վրայ»:

Պրիւքսէլի հայասէրներու համաժողովը կայացաւ յուլիսին: Համաժողովին մասնակցեցան մօտաւորապէս 150 մարդ՝ իգական թէ արական:

Վերոյիշեալ համաժողովը քուէարկեց եւ որդեգրեց հետեւեալ առաջարկները.

1. Համոզուած ըլլալով, որ հայերու պահանջած բարեփոխումներն ու երաշխիքները կրնան իրագործուիլ բռնանալու Թուրքիոյ հողային ամբողջականութեան վրայ:

2. Թուրք ազգաբնակչութեան շահը կը պահանջէ բարենորոգելու այդ գործը՝ յիշեցնելով Պերլինի դաշնագրի 61 յօդուածը, որ է՝ «Բարձր Դուռը պարտաւոր է անյապաղ իրագործել այն բարեկարգումներն ու բարենորոգումները, որոնք կը պահանջեն հայաբնակ գաւառներու տեղական պէտքերը եւ երաշխաւորել հայերուն ապահովութիւնը քիւրտերուն եւ չերքեզներուն դէմ»: Ան պարբերաբար կը հաղորդէ այն պետութիւններուն, որոնք կը հսկեն իր գործադրութեան ետեւէն ձեռք առնուած միջոցներու մասին: Կը հաստատէ, որ այդ յօդուածով Եւրոպան իրաւունք ստացաւ եւ ստանձնած է պարտաւորութիւն՝ ապահովելու հայ ազգաբնակչութիւններու կեանքը, շրջագայելու ազատութիւնը, անոնց գոյքի խաղաղ տիրապետումը եւ խղճի ազատութիւնը:

3. Կը յայտարարէ՝ ժամանակն է, յանուն Եւրոպայի պատիւին եւ մարդկութեան բարեկեցութեան, որ այդ յօդուածը ստանայ լիակատար եւ օրինաւոր գործադրութիւն:

4. Կը յանձնարարէ, որ միջազգային մնայուն յանձնաժողով կազմակերպել՝ գործուն քարոզչութիւն կատարելու խորհրդարաններուն մէջ, մամուլի մէջ եւ հանրային կարծիքին շուրջ:

5. Համաժողովը, գոհունակութեամբ արձանա- գրելով Ֆրանսայի եւ Ռուսիոյ ձեռք առած միջոցը Հայաստանի մէջ իրենց հիւպատոսական գործակալներու թիւը աւելցնելու համար, կը հրաւիրէ իր այն անդամները, որոնք մասնակցութիւն ունին օրէնսդիր ժողովներու մէջ, պահանջել իրենց կառավարութիւններէն ձեռք առնել նոյնանման միջոցներ:

6.Համաժողովը, յանձնելով քուէարկած որոշումներու բնագիրը եւրոպական մամուլին, յոյս ունի, որ «Եւրոպայի թերթերը արդարութեան ու մարդկայնութեան նկատումով ամենալայն եւ ամենասիրայօժար հրատարակութեան կու տան Հայաստանէն եկած լուրերը, որոնք կը հասնին նաեւ մնայուն յանձնաժողովին»:

Ֆրանսայի մէջ ծնունդ առաւ հայասիրական շարժումը, որ անմիջապէս տարածուեցաւ Ֆրանսայի սահմանակից երկիրներուն մէջ: Այսպիսով, տարբեր խորհրդարաններ զանազան առիթներով քննարկեցին Հայկական հարցը եւ Պերլինի 61-րդ յօդուածը:
Հայերու եւ Հայաստանի մասին բանախօսութիւններու շարքը շարունակուեցաւ. 1903 թուականի յունուար 20-ին Պերլինի մէջ տոքթ. Րօրբախը, յունուար 24-ին Հալլէի մէջ տոքթ. Ֆինկէն, փետըրւար 2-ին Պերլինի մէջ Գէորգ Բրանդէս:

Շարունակելի 6