Այժմ Գարօն պատմում էր իր տպաւորութիւնները Թալէաթից: Լսում էինք նրան հետաքրքրութեամբ. գոնէ ինձ համար նրա պատմած ամէն մի դէպք բնութագծում էր դաւադիր ոճրագործին ու նաև ներկայացնում արժէք:
– Վերջին անգամ ե՞րբ հանդիպեցիք նրան,– հարցրի ես:
– Վերջին անգամ 1914 Յունիսի 4ին էր, երբ Վռամեանը և ես լուրջ խօսակցութիւն ունեցանք Խալիլ պէյի տանը այդ հրէշի հետ՝ ծրագրուած հայկական բարենորոգմանց շուրջ,– ասաց Գարօն կարծես ինքն իրեն՝ թաղուելով դեռ թարմ յուշերի մէջ: – Թալէաթը սկսաւ խօսակցութիւնը երկար յառաջաբանով մը, որով կ'աշխատէր մեզ համոզել, թէ ի՛նչպէս իրենց կամքին հակառակ, չկարողացան մինչև այսօր մեր արդարացի պահանջներուն գոհացում տալ, այսինքն հողային հարցի, դպրոցական խնդրի, հայ պաշտօնեաներու յաւելման և այլ խնդիրներու վերաբերմամբ: Եւ յետոյ, անդրադառնալով բարենորոգմանց խնդրին, Թալէաթը մեզ մեղադրեց, որ մենք արտաքին միջամտութեան դիմած էինք, փոխանակ ուղղակի իրենց հետ հասկացողութեան մը գալու: Վռամեանը շուտ-շուտ կ'ընդհատէր անոր խօսքը և փաստերով կ'ապացուցանէր անոր ըսածներուն անլրջութիւնը: Իսկ Խալիլ բէյը կ'աշխատէր Վռամեանը համոզել, ի մասնաւորի պաշտօնեաներու կէս առ կէսի անկարելիութեան մասին: Այս առթիւ Թալէաթը ակնարկեց Հոֆֆին հետ իր բանակցութեան և ըսաւ, թէ ինքը մերժեց իմ թեկնածութիւնը այն պարզ պատճառով, որ համոզուած է, որ եթէ ես երթայի Հոֆֆին հետ իբրև անոր օգնականներէն մէկը, իրական ընդհանուր քննիչը ես պիտի ըլլայի և ոչ թէ Հոֆֆը: Անոր այս ակնարկութիւնը ջրելու համար Վռամեանը յայտնեց, որ իմ թեկնածութեան մասին խօսիլն անգամ աւելորդ էր, քանի որ ես ինքս արդէն խնդրեր էի Հոֆֆէն՝ իմ անունս դուրս հանել ցանկէն: Բայց կէս առ կէսի սկզբունքը չգործադրելը ամենալաւ ապացոյցն էր մեզ համար, որ իրենք դարձեալ հին աչքակապութեանց ճամբան էին բռնած և առաջին քայլին իսկ կ'ուզէին վիժեցնել իրենց ստորագրած բարենորոգումները: Ժամը 8էն սկսած մինչև 11ը երեքով կը վիճէին: Ես ոչ մէկ խօսք արտասանեցի. ուշադրութեամբ կը դիտէի Թալէաթին դէմքը, որ այդ երեկոյ անասելի կերպով անհամակրելի կ'երեւար աչքիս: Ամէն անգամ, երբ Վռամեանը կը տաքնար և իրեն անախորժ բաներ կ'ըսէր, Թալէաթի դէմքին վրայ սատանայական ժպիտ մը կ'երեւար, ինքնագոհ մարդու մը յատուկ, որ դիմացինին վրայ կը խնդայ: Ի վերջոյ, երկուքն ալ նկատեցին, որ ես բնաւ խօսքի չխառնուեցայ: Թալէաթը դառնալով ինծի ըսաւ.
– «Գարօ, դուն ինչո՞ւ այս երեկոյ բնաւ չխօսեցար»:
– Ի՞նչ խօսիմ, երբ որոշակի կը տեսնեմ, թէ դուք այնքան գոռոզացեր էք ձեր վերջին յաջողութիւններով, որ մեզ հետ խաղալ կ'ուզէք,– պատասխանեցի ես:
– «Ես կը բողոքեմ քու այդ դարձուածքին համար և կը խնդրեմ, որ ապացուցանես ըսածդ»:
– Եթէ Վռամեանը չկրցաւ ձեզ համոզել, ես բնաւ պիտի չկրնամ ընել այդ: Միայն այսքանը պիտի ըսեմ, որ դուք սխալ ճամբու վրայ էք. ձեր բռնած այս ընթացքը Օսմանեան Կայսրութիւնը պիտի տանի դէպի խորխորատ: Դուք ձեր վերջին յաջողութիւններէն հարբած՝ տարուեր էք մեծամոլութենէ մը, երեւակայելով թէ Նափոլէոններ և Պիզմարքներ էք:
– «Պիզմարքը ե՞ս եմ»,– ընդհատեց Թալէաթը ժպտելով:
– Այո՛, դուն ես, բայց շատ կը սխալիս այդպէս կարծելով: Դուք բոլորդ դժբախտաբար տգէտ էք և անընդունակ հասկնալու, թէ ո՞ւր կ'առաջնորդէք այս պետութիւնը: Ապացո՞յց կ'ուզես ըսածիս: Քիչ մը առաջ դուն չէի՞ր, որ Վռամեանին կ'ըսէիր, թէ դուք քիւրտերը պիտի թրքացնէք: Ինչո՞վ, ձեր ո՞ր կուլտուրական շնորհովը. եթէ պատմութենէն լուր ունենայիր, այդպիսի՜ անհեթեթութիւններ պիտի չըսէիր: Կը մոռնաս, թէ հինգ-վեց հարիւր տարի է, որ դուք՝ թուրքերդ՝ եկաք մեր երկիրը, իսկ ձեզմէ առաջ շատ ուրիշ ազգեր են եկած ու գնացած մեր և քիւրտերուն գլխովը՝ պարսիկները, հռոմայեցիք, արաբները և բիւզանդացիք: Եթէ անոնցմէ և ոչ մէկը չկրցաւ քիւրտերը ձուլել, դուք ինչո՞վ էք ձուլելու: Անցեալ ամառ ճամբորդեցի մեր երեք վիլայէթները և միայն երեք հատ կամուրջ տեսայ այդ ահագին տարածութեան վրայ. անոնցմէ երկուքը հին հայկական շինութիւններ են, իսկ երրորդը՝ Լենկթիմուրի շինել տուածն է: Իսկ ձեր քաղաքակրթութեան հետքն անգամ չտեսայ: Չի կարելի այդպէս թեթեւ կերպով վերաբերուիլ պետական լուրջ հարցերուն: Գալով մեր հարցին,– ըսի անոր,– դուք անկեղծ չէք: Դուք կը կարծէք, թէ յաջողելու էք խոստումներով մեզ քնացնել այստեղ, և երկրին մէջ ալ այնպիսի տնտեսական-քաղաքական պայմաններ ստեղծել, որ Հայաստանը դատարկուի հայերէն և դուք միանգամ ընդմիշտ ազատիք հայկական հարցէն: Այս է ձեր տգիտութեան երկրորդ ապացոյցը: Կը սխալիք ձեր հաշիւներուն մէջ: Մենք ձեզ այդքան ժամանակ չենք տալու, որ ձեր ծրագիրները գործադրէք: Մեր ազգային գիտակցութիւնը այնքան զարգացած է, որ մենք պիտի նախընտրենք քարուքանդ ընել այս մեծ շէնքը, որուն անունն է Օսմանեան Կայսրութիւն և ձեզ թոյլ չտալ, որ տեսնէք Հայաստանը առանց հայու...»:
Անցեալի յուշերով տարուած Արմէն Գարօն յանկարծ կանգ առաւ. նրա դէմքը արտայայտում էր անորակելի թախիծ:
– Աւա՜ղ, մենք սխալեցանք մեր հաշիւներուն մէջ...
– Ինչո՞վ վերջացաւ,– հարցրեց Համօն:
– Երբ ես վերջացուցի, Թալէաթը բացագանչեց. «Այդ ինչե՜ր կը խօսիս, Գարօ. դուն բոլորովին փոխուած կ'երեւիս»: «Մէջերնիս եթէ փոխուած մը կայ՝ դուք էք, որ ձեզ մեծ մարդիկ կը կարծէք,– պատասխանեցի ես: Մենք առաջուայ հայ յեղափոխականներն ենք և ձեզի կ'ըսենք այն, ինչ միշտ ըսեր ենք»: Թալէաթը կաս կարմիր դարձաւ և սկսաւ թևին վրայի ժամացոյցին նայիլ շուտ-շուտ: Յանկարծ ոտքի ելաւ ու ըսաւ, թէ ժամը 11ին ժամադրութիւն ունի, կը ցաւի որ այս խօսակցութիւնը կիսատ կը մնայ և մեկնեցաւ, խնդրելով, որ ուրիշ օր մը նորէն հանդիպինք զիրար համոզելու համար: Քիչ յետոյ պատերազմը սկսաւ և այլևս Թալէաթը չտեսայ...
Կարծես խոստովանանքի պէս մի բան էր այդ զրոյցը Արմէն Գարոյի համար, կարծես ինքն իրեն դատաստան էր անում. ա՜յնքան ընկճուած էր: Ես մտածում էի, թէ պէ՞տք էր արդեօք նա խօսէր յեղափոխականին վայել, բայց այդպիսի պարզութեամբ և անկեղծութեամբ՝ դահճապետի հետ...
– Ինչ որ է,– ասաց մտքերից սթափուելով,– անցեալը թողնենք, նայինք գալիքին: Ես հիմա պիտի մեկնիմ: Բարի ճանապարհ և յաջողութիւն ձեզ: Շատ պիտի ուզէի աչքս ետեւս չմեռնել, յարեց նա ելնելով, մեր այս ծանր օրերուն այդ ճիւաղի մահը մեծագոյն մխիթարութիւն պիտի ըլլար հայութեան համար...
0 comments:
Հայտնեք Ձեր կարծիքը՝