ԿՈՄԻՏԱՍԻ ՀԵՏ - 11

«Քսան տարի Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբան եմ, մտել եմ այս հաստատութեանը ծառայելու նպատակով։ Քսան տարուայ ընթացքում շրջապատն ինձ թոյլ չի տուել ա՛յն անելու, ինչ կարող էի, որովհետեւ տեսայ միայն որոգայթ եւ ոչ արդարութիւն։ Նեարդներս թուլացել են, այլեւս տոկալու ճար ու հնար չունեմ։ Որոնում եմ հանգիստ, չեմ գտնում. ծարաւի եմ ազնիւ աշխատանքի, խանդավառւում եմ, փափաքում եմ հեռու մնալ, խցել ականջներս չլսելու համար, գոցել աչքերս չտեսնելու համար, կապել ոտքերս չգայթակղելու համար, սանձել զգացումներս չվրդովուելու համար, բայց, զի մարդ եմ, չեմ կարողանում։ Խիղճս մեռնում է, եռանդս պաղում է, կեանքս մաշւում է, եւ միայն վարանումն է բոյն դնում իմ ոգում եւ սրտիս խորքում։

«Եթէ հաճոյ է Վեհին ինձ չկորցնել, այլ եւ գտնել, արտասուելով աղերսում եմ արձակեցէք ինձ Ս. Էջմիածնի միաբանութեան ուխտից եւ նշանակեցէք Սեւանայ մենաստանի մենակեաց։ Քսան տարին կորցրի, գուցէ մնացած տարիներս շահեցնեմ եւ անդորրութեամբ գրի առնեմ ուսումնասիրութիւններիս պտուղները, իբրեւ առաւել կարեւոր ծառայութիւն հայ տառապեալ սուրբ եկեղեցւոյ եւ գիտութեան։

«Վեհափառութեանդ ծառայ եւ որդի
ԿՈՄԻՏԱՍ վԱՐԴԱՊԵՏ
Միաբան Ս. Էջմիածնի»։

«Սեւանայ մենաստանի մենակեաց»ը, ի հարկէ, խօսք էր։ Հազիւ թէ Կոմիտասը ինքն էլ լուրջ կերպով հաւատում էր իր ասածին։ Նրան, անկասկած, ուրիշ ապրումներ էին յուզում եւ ուրիշ ձգտումներ։

Սեւանի մենաստանում պարտկուող մարդը չէր նա, ոչ էլ մենակեցութեան ընդունակ։ Կասկածից դուրս է, որ նրան հրապուրում էին ազատ աշխարհը եւ ազատ արուեստի ասպարէզը, «Հին Աստուածները»։ Այդտեղ նա կարող էր աւելի մեծ յաջողութեամբ շահեցնել իր «ուսումնասիրութիւնների պտուղները», ի փառս հայ ազգի եւ «տառապեալ սուրբ եկեղեցւոյ»։

Ինչպէս եւ բնական էր սպասել, Իզմիրլեանը մերժեց Կոմիտասի խնդրանքը։ Յաջորդ տարի, 1910ի աշնան, Կոմիտասը թողեց Էջմիածինը իր ծննդավայրը այցելելու պատրուակով։ Այնտեղից անցաւ Պոլիս, ուր ընկաւ իր փնտռած տարերքի մէջ։ Իր «Գուսան» համբաւաւոր երգչախմբով գերեց պոլսահայութեան սրտերը։ Համերգներ տուեց նաեւ Իզմիրում եւ Եգիպտոսում, նոյնպէս արտասովոր փայլով։

Կոմիտասը Պոլսում էլ ունեցաւ հակառակորդներ։ Ի միջի այլոց, նրա համերգների դէմ ելաւ այն օրերի պատրիարքական փոխանորդ տխրահռչակ Ղեւոնդ Եպս. Դուրեանը, բայց ժողովրդական խանդավառ ոգեւորութեան մէջ խեղդուեցին այդ թշուառականների ոտնձգութիւնները. Կոմիտասը իր փառքի գագաթնակէտին էր։

Եթէ չեմ սխալւում, նա մի անգամ էլ վերադարձաւ Էջմիածին՝ չեմ իմանում ինչ ակնկալութիւններով, բայց այս անգամ էլ այնտեղ չգտաւ իր որոնածը։ Եւ այնուհետեւ, թօթափելով իր ոտքերի փոշին, ընդմիշտ հեռացաւ Էջմիածնից։

1914 թ. Յունիսին, Ամերիկայից դէպի Կարին անցնելիս, ես Կոմիտասին հանդիպեցի Փարիզում։ Փուլվառ Սէն Միշէլով բարձրանում էի վեր։ Մէկ էլ, Բուլվառ Մոնփառնասի մօտերը նա դիմացս ելաւ. աշխարհականի սեւ հագուստով, յարդէ գլխարկը գլխին, սիրուն գաւազանը ձեռքին։ Այնքան անակնկալ էր մեր հանդիպումը, որ մի պահ երկուսս շուարած ու լուռ մնացինք։ Ապա՝ բուռն թափով ողջագուրուեցինք։
– Վայ, մաթռաբազ, դու Փարիզո՞մ, ի՞նչ ես անում այստեղ։

Եւ թեւիցս բռնած՝ քաշեց դէպի մօտակայ սրճարանը – Քլոզրի դէ Լիլա – Սէն Միշէլի եւ Մոնփառնասի անկիւնում, ուր մի քանի ժամ անցկացրինք միասին։ Ես պատմեցի իմ մասին։ Շատ գոհ չմնաց իմ պատմութիւնից։ Նա ինձ ուրիշ ասպարէզ էր ցանկանում. դաշնակցական գործիչ դառնալու համար, նրա կարծիքով, պէտք չկար Ճեմարան աւարտելու եւ համալսարանական կրթութիւն ստանալու…։

Ինքը եկել էր Փարիզ երաժշտական ինչ որ համագումարի մասնակցելու։ Իր զեկուցումները մեծ հետաքրքրութիւն էին առաջ բերել համագումարում։ Ուրախ էր անչափ։ Կեանքով եւ աշխոյժով այս մա՞րդն էր, որ ուզում էր Սեւանի մենակեաց դառնալ…։

Ես յաջորդ օր պիտի մեկնէի Փարիզից եւ ուրիշ հանդիպում չէի կարող ունենալ հետը։ Բաժանուեցինք Պոլսում տեսնուելու խոստումով։ Եւ – էլ չտեսնուեցինք։

Բայց ոչ, ես մի անգամ էլ տեսայ Կոմիտասին, իսկ նա ինձ տեսա՞ւ – չեմ կարող ասել։ Մի օր այցելեցի նրա Վիլ Ժուիֆի հոգեբուժական հաստատութեան մէջ, բայց երանի թէ այցելած չլինէի, այնքան ճնշիչ եղաւ իմ տպաւորութիւնը։ Եւ մինչեւ այսօր էլ, ամէն անգամ, երբ յիշում եմ նրան, Ճեմարանի շէնշող ու լուսախինդ Կոմիտասի կողքին, առջեւս է գալիս Վիլ Ժուիֆի նրա քայքայուած ու կմախքացած ստուերը, եւ սարսուռ է գալիս վրաս։

Հոգեբուժարանի պաշտօնեան դժկամակութեամբ յանձն առաւ առաջնորդելու ինձ Կոմիտասի մօտ. նա, ասում էր, չի ուզում տեսնուել մարդկանց հետ. հանգիստ ձգեցէք նրան։ Բայց ես պնդեցի եւ հետեւեցի պաշտօնեային։ Ընդարձակ բակի մի ծայրում, ծառի տակ, կծկուած էր մի ուրուական՝ անշարժ‎, անորոշ հայեացքը յառած տարածութեան մէջ։ Ծերացած, նիհար, մազերը քունքերի վրայ ճերմկած, միայն աչքերը Կոմիտասի վառվռուն աչքերն էին յիշեցնում։

Յուզումով մօտեցայ ու կանգնեցի առջեւը։ Ոչ մէկ շարժում, ուշադրութեան ոչ մէկ նշոյլ։
– Աստուած օգնական, հայր սուրբ, ասացի յուզուած։

Ոչ մէկ շարժում եւ ոչ մէկ պատասխան։
– Հայր սուրբ, մաթռաբազն է։ Ես եմ, հայր սուրբ։

Կարծես մի կայծ ցոլաց աչքում, կարծես շրթունքները շարժուեցին, ժպտաց կարծես։ Կամ, թերեւս, ինձ այդպէս թուաց։

Եւ դարձեալ անտարբերութիւն։ Լուռ նստած էր հայեացքը անհունութեան մէջ։

Մի տարօրինակ դող անցաւ մարմնովս։ Հոգեկան անբացատրելի խռո՞վք արդեօք, թէ սարսուռ ու վախ սիրելի անձի սարսափելի ճակատագրի առջեւ։

Մէկ էլ, առանց ինձ հաշիւ տալու, ուզեցի բռնել ձեռքը եւ համբուրել այն քնքուշ մատները, որոնք երբեմն այնպիսի ճարտարութեամբ թռչկոտում էին դաշնամուրի ստեղնաշարի վրայով։
Բայց հազիւ էի շարժուել, Կոմիտասը ընդոստ վեր թռաւ տեղից՝ աչքերը կատաղութեամբ լեցուն, բռունցքը ճօճելով օդի մէջ։

– Հեռացիր, պոռաց նա երեսիս սպառնական, կորիր աչքիցս։ Ի՞նչ էք ուզում… Ես չկամ, չկամ, հասկանո՞ւմ էք։ Թուհ, թշուառականներ…

Եւ վազելով փախաւ - հեռացաւ։

Ես կեանքումս մղձաւանջային շատ ծանր վայրկեաններ եմ ապրել, շատ տագնապներ եմ անցկացրել, մահուան աչքերին եմ նայել, բայց ինչ որ տեսայ Վիլ Ժուիֆում, Կոմիտասի մօտ, ինչ որ զգացի այդ սարսափելի վայրկեանին – անպատմելի է…։

Ամբողջ այդ տեսարանին լուռ հանդիսատես ֆրանսացի պաշտօնեան կարեկցութեամբ բռնեց թեւս եւ առաջնորդեց դէպի հաստատութեան ելքը։

Ես ձեզ նախազգուշացուցի,– ասաց նա դրան մօտ։ Ուրիշների հետ աւելի վատ է վարւում։ Հանգիստ ձգեցէք նրան։

Հանգիստ ձգեցէք… Այդ օտարականը չգիտէր, չէր կարող ըմբռնել թէ ինչ էր Կոմիտասը մեզ համար։ Հայ ժողովրդի եւ հայ մշակոյթի համար…

1935 թ. ձմեռնամուտի մի անձրեւոտ օր էր։ Փարիզի եկեղեցում, Ժան Գուժոն փողոցի վրայ, ասեղի տեղ չկար։ Փողոցն էլ բերնէ բերան բռնուած էր ամէն սեռի, հասակի եւ դասակարգի հայերի բազմութեամբ. Կոմիտասի յուղարկաւորութիւնն էր։

Վերջապէս նրա տանջուած մարմինը հանգիստ էր գտել։ Հոգեւոր մեղեդիներ էին երգում նրա վրայ։ Ա՛հ, եթէ, յանկարծ, կարողանար գլուխը վերցնել դագաղից, լսել ինչ են երգում, ինչպէ՜ս են երգում։ Այդպէ՞ս կ՚երգէր ինքը։ Ով լսել էր նրա «Ի վերին Երուսաղէմ»ը, չէր կարող սարսուռ չզգալ Փարիզի հայոց եկեղեցում, Կոմիտասի դագաղի մօտ։

Մի բանում, սակայն, Կոմիտասը բախտաւոր եղաւ։ Նրա տառապած մարմինը չյանձնուեց օտար հողին։ Նա այսօր հանգիստ ննջում է հայրենի հողի ծոցում, Մասիսի հովանու ներքեւ, զրնգուն Զանգուի եզերքին։

Դարեր կը գան ու դարեր կ՚անցնեն, եւ քանի կանգուն է հայոց Մասիսը, քանի ապրում է հայութիւնը իր աննման հանճարով եւ պողպատէ կամքով, Կոմիտասի լուսապայծառ յիշատակը կը մնայ անթառամ Հայկի զաւակների բաբախուն սրտերում։


ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ ՏԱՍՆԸՄԷԿ և ՎԵՐՋ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»