Սիրելի Ընթերցող,
Խոստացած էինք ՄԵԾ ՀԱՅՈՒ մը վկայութիւնները հրապարակել ՀԱՅ ՄԵԾԵՐՈՒ մասին: Ստորև, ամենօրեայ դրութեամբ, «Նշանակ» պիտի հրապարակէ մաս մը Մուշեղ Իշխանի հետաքրքրական վկայութիւններէն հայերու, որոնք անկիւնադարձեր ապահոված են ու նոր էջեր բացած հայոց գրականութեան, թէ քաղաքական պատմութեանց մէջ: Մուշեղ Իշխան, ինչպէս ինք կ՜ըսէ, եղաւ այն քիչերէն որոնք բաղդը ունեցան աշակերտելու հինգ ՄԵԾ ՀԱՅԵՐՈՒ յանձինս Յակոբ Օշականի, Լևոն Շանթի,Նիկոլ Աղբալեանի,Նիկողայոս Ադոնցի, Կոստան Զարեանի և գործակցելու երկու ՄԵԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒ հետ՝ յանձինս Սիմոն Վրացեանի և Վահան Թէքէեանի: Յուսամ ես ալ կարենամ օր մը իմ սրտիս պարտքը տալ գրելով ՄԵԾՆ Մուշեղ Իշխանի մասին որուն բաղդը ունեցած եմ աշակերտելու չորս տարի :
«Իմ Ուսուցիչներս» հրատարակուած է 1984 ին, Պէյրութ:
Նշան Պասմաճեան ____________________________________________________________
«ԻՄ ՈՒՍՈՒՑԻՉՆԵՐՍ» - 3
ՅԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆ
*
**
Հակառակ բոլոր այս դժուարութեանց, Օշականի դասերը դարձան վայելք, տեսակ մը հոգեկան խնճոյք ինծի համար։ Հաւանաբար ինծի պէս, նոյն անհամբերութեամբ Օշականի դասարան մուտքին սպասող երկու-երեք հոգի եւս կային, բայց մեծ մասը, ինչպէս յաճախ կը պատահի, առ ի պարտականութիւն կը հետեւէին, շատ հեղ առանց հասկնալու կամ առանց մասնաւոր հետաքրքրութեան։
Յ. Օշականի կարծիքները ծանօթ են ներկայիս՝ արեւմտահայ գրեթէ բոլոր հեղինակներու մասին, իր տասը մեծադիր հատորով լոյս տեսած «Համապատկեր»ին շնորհիւ։ Աւելորդ է, հետեւաբար, անդրադառնալ իր տեսակէտներուն, որոնք երբեմն ցնցում յառաջ կը բերէին դասարանին մէջ։ Մասնաւոր տկարութիւն ունէր Վ. Թէքէեանի հանդէպ եւ գաղտնիք չէ իր խաղացած կարեւոր դերը Թէքէեանի բանաստեղծութիւններու արժէքաւորման եւ ժողովրդականացման մէջ։
Զարմանալիօրէն սակայն Օշական կը սիրէր դասարան բերել յաճախ այնպիսի քերթուածներ, որոնք անպայման հռչակուած չէին ըլլար իբրեւ հեղինակի լաւագոյն գրուածքներէն։ Այսպէս օրինակ՝ Դ. Վարուժանի «Դիակին սայլը», Վ. Թէքէեանի «Մանկութեան պարտէզին մէջ», եւայլն։
Օր մը, կը յիշեմ, վերլուծելու վրայ էր Վ. Թէքէեանի վերոյիշեալ քերթուածը իւրայատուկ զեղումներով եւ տարածումով, երբ յանկարծ զայրոյթի անսովոր պոռթկում մը ունեցաւ, աչքերը աւելի եւս կարմրեցան, «արիւնի լիճ դարձան» պիտի ըսէր Ա. Չօպանեան եւ մատը ուղղելով աշակերտի մը վրայ պոռաց.
– Դո՛ւրս, շուտ դո՛ւրս դասարանէն...
Չհասկցանք թէ ի՞նչ էր պատահածը։ Դասարանը լուռ էր. ոչ մէկ անկարգութիւն։ Տղան գլուխը կախ դուրս ելաւ. Օշականի զայրոյթը չէր հանդարտած։ Իր արդէն իսկ թոթով լեզուին վրայ բառերը ծուատ-ծուատ եղան եւ վերածուեցան պոռչտուքի։ Երբեք Օշականը նման բարկացած վիճակի մէջ չէինք տեսած։ Երբ քիչ մը հանդարտեցաւ եւ սկսաւ խօսիլ հասկնալի բառերով, նոր միայն գիտցանք եղելութիւնը. յանցաւոր տղան գրասեղանին ետեւը մաքսանենգութեամբ թուաբանութեան խնդիր լուծելու վրայ էր եղած Օշականի դասապահին։
– Սատկելիքներ, կը գոչէր Օշական, ես հոս Թէքէեան վերլուծեմ, հայ լեզուի եւ բանաստեղծութեան արժէքներու մասին խօսիմ եւ դուք դիմացս նստած ծռտի-մռտի բաներով զբաղիք։ Գետնին տակը անցնին աշխարհիս բոլոր գիտելիքները։ Ասիկա հայ գրականութիւն է, հայ հոգի, հայ շունչ. եւ խօսողը Օշականն է, դուք պէտք է ականջ կտրիք։
Օշական չկրցաւ շարունակել դասը եւ ձեռքէն նետեց տետրակը։ Մենք շշմած՝ սպասեցինք զանգակին՝ կախ գլուխներով։ Կարծես բոլորս ալ յանցաւոր ըլլայինք։
Օշական խօսի հայ հոգիէն եւ հայ տղան մտիկ չընէ՜, ուրիշ դասով զբաղի... Է՜հ, տղայութիւն։ Աշակերտ ըսածդ ե՞րբ լրիւ ըմբռնած է ազգային եւ հոգեկան բուն արժէքները։
Պէտք է ըսել որ Օշականի մէջ չափազանց զօրաւոր էր ագզային ջիղը։ Բաւական ատեն միջազգային արժէքի կանգունով չափելէ ետք հայ գրողները, այդ օրերուն արդէն իսկ ճամբայ էր ելած «իր ժողովուրդը գտնելու»։
– Իմ փառասիրութիւնս գիւտն է իմ ժողովուրդիս։
– Գրագէտը պէտք է արժէքներ յայտնաբերէ ցեղային զգայութեան աւազանէն։
– Այս գրողին մէջ ի՞նչ կայ իմ ժողովուրդէս։
Ասոնք Օշականի սիրած խօսքերն էին, որոնցմէ հոսող ջերմութիւնը կը թափանցէր մեր հոգիէն ներս։ Օշական կ՚ուզէր որ մեր բոլորիս հոգիներու դռները միշտ բաց մնան հայութեան անցեալէն ու ներկայէն եկող զարկերուն առջեւ։
Գրականութիւնը մանաւանդ, այդ իրագործումներու շարքին, Օշականի համար ամէնէն սուրբն էր, ամէնէն թանկարժէքը, ամէնէն կարեւոր ժառանգութիւնը։
Կրկնուած տարազ է զինք եւ ուրիշներ կոչել «գրականութեան տաճարին քուրմը»։ Բայց Օշական իսկապէս այդպէս էր։ Գրականութիւնը իր կեանքն էր, իր կրօնը, իր հանապազօրեայ հացը եւ սրբազան նշխարը։
– Ես գրիչովս կ՚ապրիմ,– ըսաւ օր մը դասարանին մէջ։
– Ո՛չ, պարոն, հայ գրողը իր գրչով չի կրնար ապրիլ. ատոր համար ուսուցչութիւն կ՚ընէք,– փորձեց կատակել դասընկեր մը։
– Չէք հասկնար զիս, ապրիլը սնանիլ չի նշանակեր, ապրելու համար նախ հոգին պէտք է կերակրել։ Իմ հոգիիս սնունդը գրականութիւնն է. առէք գրիչը ձեռքէս՝ ես կը մեռնիմ։
– Պարոն, շատ գրած էք,– շարունակեց տղան,– գիւղը եւ գիւղացիները տուած էք աւելիով. ասկէ վերջ ինչի՞ մասին պիտի գրէք։ Գիւղի սահմանները նեղ են։
– Գիւղը, տղաս, չի սպառիր. եթէ յիսուն տարի եւս գրեմ առանց կանգ առնելու, իմ գիւղիս կեանքն ու մարդիկը չեմ կրնար սպառել։ Միայն մէկ անձի հոգին անդունդ մըն է, որուն մակերեսը միայն կրնաս պեղել... ինչպէ՞ս հասնիլ մարդու կուրծքին տակ խաւ խաւ թաքնուած անհուն գանձերուն...
*
* *
Ուսումնական տարեշրջանը լրանալու վրայ էր եւ ես տակաւին չէի յաջողած Օշականի ուշադրութիւնը գրաւել. կը մնայի դասարանի անշուք տղաներէն մէկը։ Ասիկա խորունկ ցաւ էր ինծի համար։ Ես ներքին զօրեղ հաւատքը ունէի բանաստեղծի կոչումիս եւ չէի յաջողեր զայն արժեցնել։ Ինչ որ կը գրէի՝ կը բախէր Օշականի ջլատող մերժումին։ Շարադրութիւններս կը գտնէր անարիւն եւ «ռոմանթիզմով վիրաւոր»։
Ճիշդ է որ ոտքերս հողին վրայ չէին. տարիքիս եւ խառնուածքիս բերումով կ՚ապրէի երազանքի մթնոլորտի մը մէջ։ Վազգէն Շուշանեան կը կարդայի մեծ յափշտակութեամբ։ Շրթունքներուս վրայ կու գային թափառիլ Դուրեանի, Մեծարենցի, Զարիֆեանի տողերը։ Մելգոնեանի շրջապատն ալ կը նպաստէր հոգիս լեցնող երազանքի աշխարհին, իր առանձնացած դիրքով, իր փոքրիկ ու նորահաս պուրակով եւ մասնաւորաբար փշաթելերէն անդին յածող աղջիկներու հեռանուշ ստուերով։ Սէրը կար մէջս, բայց ոչ ձեւ ունէր տակաւին, ոչ մարմին, ոչ անուն։ Մելգոնեանի աղջիկներն ու տղաքը իրար կը տեսնէին միայն հանդէսէ հանդէս, նոյն սրահին մէջ եւ երբեմն ալ, ձայն ու ականջ ունեցող բախտաւորները՝ Բ. Կանաչեանի երգչախումբի փորձերուն։ Ես այդ խումբին մէջ էի, առանց ձայն ունենալու։ Ես չէի երգեր. այլ հոգիս կը ձայնակցէր «Օրօր»ին, «Հոյնար»ին կամ «Տալիլոյ»ին, երբ աղջիկ-տղայ միասին, շաբաթը մէկ անգամ, միասնաբար կ՚ենթարկուէինք Կանաչեանի ճիպոտի հմայքին։
Այնուհետեւ երազը իրականութիւն կը դառնար կարծես, աւելի պինդ կը գրկէր զիս շղարշային իր թեւերուն մէջ ու կ՚օրօրէր, կ՚օրօրէր...
Ինչպէ՞ս արտայայտէի սակայն այս ամէնը, որպէսզի Օշական հաւնէր եւ ըսէր ի վերջոյ.
– Մենծ աղա, հիմա ոտքերդ ամուր դրիր հողին վրայ, հիմա պատառ մը կեանք բերիր մեր ընկալչութեան։
Երազ ու հող, երազ ու կեանք...
Կրնայի՞ն այս երկուքը նոյնանալ։ Բայց երազը կեանք չէ՞ր միթէ. ինչո՞ւ չգրէի այդ մասին։
Ես լծուեցայ, գաղտնաբար անշուշտ, երկարաշունչ բանաստեղծութիւն մը գրելու տքնաջան աշխատանքին, նիւթ ունենալով գլխագիր «Երազը»։ Ինձմէ մօտ 2-3 շաբաթ խլեց այս հրաշակերտին ստեղծագործութիւնը։ Որոշած էի նիւթը սպառել 24 տուներու մէջ եւ յաջողեցայ։ 24 տուն երազ, անոր թեւաւոր սլացքը, քաղցրամրմունջ ձայնը, երկնամերձ երանութիւնը, անբասիր մթնոլորտը, անսպառ հարստութիւնը եւ կեանքի շօշափելի իրականութեան վրայ տարած յաւերժական յաղթանակը... Գործածած էի քերթողական գանձարանէն փոխ առնուած ընտիր բառեր, ինչպէս նաեւ, իմ հաշուովս, պատկերներու գեղեցիկ գիւտեր։
Երբ վերջին տունին վերջին տողն ալ յաջողեցայ գրել ու աւարտել, լայն շունչ մը առի։ Այդ վերջին տունը բաւական չարչարեց զիս։ Յանգ մը կար որ չէր բռներ ու ես ժամերով փնտռած էի զայն, ի զո՜ւր։ Օր մըն ալ Էվրէքա՜, գտայ յանգը յաջողագոյն ձեւով եւ դրի վերջակէտը։ Այդ նշանակալից դէպքը պատահեցաւ վարժարանի հաւաքական պտոյտին, Ճիգգօ կոչուած դաշտավայրին մէջ։ Մինչ ընկերներս կը զուարճանային զանազան խաղերով, ես ծառի մը տակ նստած բառ ու յանգ կը փնտռէի... Գիւտս երջանկութեամբ լեցուց հոգիս եւ պտոյտէն վերադարձայ յաղթական քայլերով։ 24 տուննոց գանձ մը ունիմ այժմ դարակիս մէջ. այս գանձով պիտի չկարենայի՞ նուաճել Օշականը։
Սպասեցի առիթի մը, որ շատ չուշացաւ։
Օշական շարադրութիւն պահանջեց դասարանէն եւ այս անգամ նիւթը ինք տուաւ։ Սեղանին վրայ նետեց քառթ-փոստալ մը եւ ըսաւ.
– Առէք այս է քարթը եւ նկարագրեցէք ինչ որ կը տեսնէք անոր վրայ։
– Պարոն, չ՚ըլլար, պարոն այս ի՞նչ տեսակ նիւթ է, պարոն շատ չոր է, մեզ չի ներշնչեր...
– Նիւթին չորը, թացը չ՚ըլլար,– պնդեց Օշական, գրողէն կախուած է կենդանացնելու արուեստը. լաւ մը դիտեցէք այս պատկերին ներկայացուցած տեսարանը եւ նկարագրեցէք։
Սովորական, տժգոյն քարթ մը, վրան տպուած նկարը սեւով ճերմակ, ծառերու տակ նշմարուող գիւղական տնակ մըն էր կարծեմ։ Տղաքը ձեռքէ ձեռք կը խլէին, միշտ դժգոհ եւ շուարած։
– Պարոն,– բողոքեց կրկին երեւի շարքերէն տղայ մը,– երկու խօսքէն աւելի չի գրուիր այս նկարին մասին. քանի մը ծառ եւ տնակ մը։ Ուրիշ ի՞նչ ըսենք...
– Ըսէք այն ինչ որ կը տեսնէք, ձեր տեսածը նկարագրել սորվեցէք։ Ըսէք այն, ինչ որ կը զգաք, ինչ որ այս տեսարանը ձեր մէջ կ՚արթնցնէ։
– Գոնէ գունաւոր ըլլար,– շարունակեց գանգատիլ տղան։
– Գոյնը դուք պիտի տաք ձեր ներքին տեսիլքով։ Յիշեցէք Մեծարենցը. ինչե՜ր գտած է ըսելիք «դաշտի ճամբու մը վրան սպասող հիւղի» մասին։
– Մենք մեծարե՞նց ենք,– քրթմնջեցին ոմանք եւ լռեցին։ Քարթը շրջան պիտի ընէր դասարանին մէջ, իւրաքանչիւրիս մօտ մնալով քանի մը վայրկեան։ Դիտել պիտի սորվէինք, ապա նաեւ մեր դիտածը բառային նկարի վերածել։ Ա՛յս էր Օշականի պահանջածը։ Որոշումը անվերաքննելի էր։
Ես ալ իմ որոշումս ունէի արդէն։ Երկարաշունչ բանաստեղծութիւնս ընդօրինակել շարադրութեանս տետրակին մէջ եւ յանձնել վարպետին։
Այդպէս ալ ըրի։
Շարունակելի 3
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
0 comments:
Հայտնեք Ձեր կարծիքը՝