Պատարագի Բացատրութիւն 2

2 Ճաշու պաշտօն

Վարագոյրը կը բացուի, պատարագիչը խնկարկելով կ’իջնէ Ս. Խորանէն մինչ դպիրները կ’երգեն “Բարեխօսութեամբ” կամ այլ թափoրի յատուկ շարական: Հաւատացեալները եկեղեցականին մօտենալով անոր խաչը պէտք է համբուրեն ըսելով “յիշեսջիր եւ զմեզ առաջի անմահ գառինն Աստուծոյ”
Այս բաժինը կը կոչուի նաև “Երախայից Պատարագ”: Թափօրէն մինչեւ վերաբերում, այսինքն ընծաներուն մատուցումը Ս. Սեղանին, կը կոչուի երախայից Պատարագ կամ Ճաշու պաշտօն: Այս բաժինին նպատակն է ժողովուրդը վարժեցնել աստուածապաշտութեան եւ դաստիարակել Աստուծոյ խօսքով, որովհետեւ այս բաժինը առաջին դարերուն կը կատարուէր միայն երախաներուն: Անցեալին անոնք որոնք չէին մկրտուած, այսինքն երախաներն ու ապաշխարանքի մէջ գտնուողները, կրնային ներկայ ըլլալ միայն պատարագի այս բաժնին:

Ճաշու պատարագը նախապատրաստութիւնն է բուն պատարագին: Այս բաժնին մէջ է, որ հաւատացեալներ հոգեպէս կը պատրաստուին մասնակից դառնալու զոհաբերման սուրբ խորհուրդին:

Խունկի գործածութիւնը արարողութեան պահուն շատ հին դարերէն կը սկսի (Բ. օրինացն 33.10) խունկը կը յիշեցնէ մեր մեծ քահանայապետին Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ առջեւ կատարած միջնորդութիւնը:

- Խնկարկութիւնը տեսակ մը աղօթք է մեր մեղքերուն թողութեան համար կատարուած:

- Խնկարկելը յարգանքի արտայայտութեան ձև է, անոր համար Ս. Սեղանին, Սուրբերու պատկերներուն, եկեղեցականին առջև կը խնկարկենք:

Թափօրը յիշատակն է Քրիստոսի մարդեղութեան (մարդ դառնալուն) երկինքէն երկիր խոնարհելուն և մարդոց մէջ շրջագայելուն. պատարագիչը խորանի աջակողմեան աստիճաններէն վար կ’իջնէ բուրվառը աջ ձեռքին ձեռաց խաչը ձախ ձեռքին, կը խնկարկէ, թափօր կը դառնայ եկեղեցւոյ մէջ, կ’օրհնէ ժողովուրդը և ձախակողմեան աստիճաններէն դարձեալ կը բարձրանայ խորան, իր հետ Ս. Սեղան բարձրացնելով հաւատացեալ ժողովուրդին խնդրանքը:

Թափօրին համար անհրածեշտ է`

¯ Խաչվառ, 2 մոմակիրներ, 2 քշոցակիրներ, սարկաւագ, բուրվառակիր` աջ ձեռքին ձեռաց խաչ եւ ձախ ձեռքին խնկամանը եթէ բարձրաստիճան է պատարագիչը աջ ձեռքին եպիսկոպոսական գաւազանը վեր բռնած եւ ձախ ձեռքին խնկամանը:

¯ Թափօրի ընթացքին Եկեղեցւոյ ատեանին շուրջ ժողովուրդին մէջ մինչեւ դասի կեդրոնը գալով պատարագիչը կը խնկարկէ ժողովուրդին. մինչ մնացեալ դպիրները ատեանին մօտ կը սպասեն եւ երբ պատարագիչը վերադառնայ միասին բեմ կը բարձրանան: Խաչվառը դասին մէջ կեդրոնը կը կենայ պատարագիչին խնկարկած ատեն, երբ դպրաց խումբը վեր ելլէ` խաչը կը տանի աւանդատուն:

Պատարագիչը □խաղաղութիւն ամենեցուն□ ըսելով կը դառնայ և կ’օրհնէ ժողովուրդը: Ամէն անգամ որ քահանան օրհնէ ժողովուրդը բուրվառակիր սարկաւագը պէտք է խնկարկէ Ս. Սեղանին եւ ժողովուրդին իսկ հաւատացեալները պէտք է թեթև խոնարհում ընեն և խաչակնքեն իրենց երեսները իբրև նշան` Աստուծոյ շնորհքը ընդունելու:
Երբ սարկաւագը կ’ըսէ «Աստուծոյ երկիրպագեսցուք» պէտք է դարձեալ թեթև խոնարհեցնենք մեր գլուխները կէս մէջքով ծռած և խաչակնքենք:
Պատարագիչը Ս. Աւետարանը համբուրելով կուտայ սարկաւագին որ բարձրացուցած` ի տես ժողովուրդին կը դառնայ Ս. Սեղանին շուրջ` հիւսիւսէն հարաւ: Մինչ սարկաւագը կը վերաբերէ Ս. Աւետարանը, դպիրները կ’երգեն “Ս. Աստուած Սուրբ եւ հզօր” Երեքսրբեանը օրուան խորհուրդին համաձայն:
¯ Մոմակիրները եւ քշոցակիրները “ Սուրբ Աստուած” երգեցողութեան ընթացքին աջ կողմ կու գան: Բուրվառակիրը խնկարկելով կ’առաջնորդէ վերաբերող սարկաւագին: Աւետարան կարդացող Սարկաւագին ետեւէն քշոցակիրները եւ առջեւէն մոմակիրները կը քալեն:

Կը կարդացուի Ճաշու օրուան Ընթերցուածը, դպիրներէն մէկը սկիզբէն փորձ ըրած կ’ըլլայ եւ ապա կ’երգուի Ճաշու Սաղմոսը “Ալէլուիա յարեաւ Աստուած…”: Անցեալին Ճաշու գիրքի ընթերցումէն ետք կը տրուէր Քարոզը: Այսօր հաւատացեալներուն թիւը քիչ ըլլալուն պատճառով քարոզը փոխադրուած է “Հայր մեր”-էն առաջ: Եթէ Եպիսկոպոս կամ Թեմի Առաջնորդ է պատարագիչը, Սուրբ Սեղանին երկրպագելով կը նստի խորանին վրայ նախօրօք զետեղուած աթոռին, դպիրներէն մէկը կ’ընթերցէ մարգարէական եւ առաքելական թուղթը ըստ տօնին կամ յաւուր պատշաճի:
¯ Սարկաւագը Ս. Սեղանին առջեւ կը կարդայ ցած ձայնով օրուան Աւետարանը “ Սրբոյ Աւետարանիս….. Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս…” եւ մի քանի տուն պատարագիչին մօտ ապա անոր օրհնութիւնը ստանալէ ետք կ’երթայ դէպի ժողովուրդ ընթերցելու:

Աւարտին Աւետարան կարդացող սարկաւագը երեսը դէպի Արեւելք Խորանին մէջտեղը կանգնած եւ Աւետարանը բարձր բռնած ի տես ժողովուրդին եղանակով կ’արտասանէ Նիկիոյ Հաւատոյ Հանգանակը` “Հաւատամք ի մի Աստուած”:
¯ Հաւատամքի ընթացքին բուրվառակիրին տեղը նկատի պէտք է առնել խորանին վրայ. սպասարկող սարկաւագը Աւետարանը բարձրացուցած պատարագիչին ետեւը կ’ըլլայ, շարքը ըստ հետեւեալի` մէկ շարքի վրայ շարուած կ’ըլլան խորանին դիտուած աջէն առաջին քշոցակիր, առաջին մոմակիր, սպասարկող սարկաւագ Աւետարան ձեռքը հանդիսաւորապէս ի տես ժողովուրդին, բուրվառակիր, երկրորդ մոմակիր, երկրորդ քշոցակիր:

Հաւատամքի աւարտին Քահանան Աւետարանը համբուրելով, բարձրաձայն կ’արտասանէ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի կողմէ գրուած Փառաբանական Օրհնութիւնը “Իսկ մեք փառաւորեսցուք”:
Սարկաւագը քահանային Սաղաւարտը կը հանէ “Տէր Աստուած Օրհնեսցէ զամենեսեանդ…” աղօթքէն ետք:
Իսկ եթէ Եպիսկոպոս է պատարագիչը կը փակուի վարագոյրը, կը հանէ զարդերը Եմիփորոնը, Խոյրը եւ Հողաթափերը, Արտախուրակները եւ Պանակէն իսկ եթէ քահանայ է, առանց փակելու վարագոյրը կը հանէ Սաղաւարտը, Լանջախաչը եւ Հողաթափը: “Մարմին տէրունական” երգին խորանին վարագոյրը կը բացուի:

Եթէ հին դարերու մատուցուած Ս. Պատարագին ներկայ գտնուէինք, բաւական հետաքրքրական տեսարանի մը ականատես պիտի ըլլայինք, «Մի ոք յերախայից» երգի ատեն բոլոր չմկրտուածները (երախաներ), թերահաւատները, ապաշխարանքի տակ եղողները, այսինքն զանազան մեղքերով անմաքուր անձերն ու եկեղեցւոյ կողմէ պատժուածները դուրս կը հանուէին գաւիթին մէջ աղօթելու համար: Այսօր երբ «Մի ոք յերախայից»-ը կ’երգէ սարկաւագը, մենք պէտք է, որ մեր սրտերէն ու մտքէն դուրս հանենք թերահաւատութիւնը, անմաքուր մտածումներն ու զգացումները, վերջապէս մեղքը պէտք է որ հեռացնենք մեզմէ և լեցուինք Ս. խորհուրդով:

Պատրաստեց՝
Արամ Քահանայ Տէյիրմէնճեան
Հոգևոր Հովիւ Արաբական Միացեալ Էմիրութեանց

Շար . 2

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

Պատարագի Բացատրութիւն 2

2 Ճաշու պաշտօն

Վարագոյրը կը բացուի, պատարագիչը խնկարկելով կ’իջնէ Ս. Խորանէն մինչ դպիրները կ’երգեն “Բարեխօսութեամբ” կամ այլ թափoրի յատուկ շարական: Հաւատացեալները եկեղեցականին մօտենալով անոր խաչը պէտք է համբուրեն ըսելով “յիշեսջիր եւ զմեզ առաջի անմահ գառինն Աստուծոյ”
Այս բաժինը կը կոչուի նաև “Երախայից Պատարագ”: Թափօրէն մինչեւ վերաբերում, այսինքն ընծաներուն մատուցումը Ս. Սեղանին, կը կոչուի երախայից Պատարագ կամ Ճաշու պաշտօն: Այս բաժինին նպատակն է ժողովուրդը վարժեցնել աստուածապաշտութեան եւ դաստիարակել Աստուծոյ խօսքով, որովհետեւ այս բաժինը առաջին դարերուն կը կատարուէր միայն երախաներուն: Անցեալին անոնք որոնք չէին մկրտուած, այսինքն երախաներն ու ապաշխարանքի մէջ գտնուողները, կրնային ներկայ ըլլալ միայն պատարագի այս բաժնին:

Ճաշու պատարագը նախապատրաստութիւնն է բուն պատարագին: Այս բաժնին մէջ է, որ հաւատացեալներ հոգեպէս կը պատրաստուին մասնակից դառնալու զոհաբերման սուրբ խորհուրդին:

Խունկի գործածութիւնը արարողութեան պահուն շատ հին դարերէն կը սկսի (Բ. օրինացն 33.10) խունկը կը յիշեցնէ մեր մեծ քահանայապետին Յիսուսի Քրիստոսի Աստուծոյ առջեւ կատարած միջնորդութիւնը:

- Խնկարկութիւնը տեսակ մը աղօթք է մեր մեղքերուն թողութեան համար կատարուած:

- Խնկարկելը յարգանքի արտայայտութեան ձև է, անոր համար Ս. Սեղանին, Սուրբերու պատկերներուն, եկեղեցականին առջև կը խնկարկենք:

Թափօրը յիշատակն է Քրիստոսի մարդեղութեան (մարդ դառնալուն) երկինքէն երկիր խոնարհելուն և մարդոց մէջ շրջագայելուն. պատարագիչը խորանի աջակողմեան աստիճաններէն վար կ’իջնէ բուրվառը աջ ձեռքին ձեռաց խաչը ձախ ձեռքին, կը խնկարկէ, թափօր կը դառնայ եկեղեցւոյ մէջ, կ’օրհնէ ժողովուրդը և ձախակողմեան աստիճաններէն դարձեալ կը բարձրանայ խորան, իր հետ Ս. Սեղան բարձրացնելով հաւատացեալ ժողովուրդին խնդրանքը:

Թափօրին համար անհրածեշտ է`

¯ Խաչվառ, 2 մոմակիրներ, 2 քշոցակիրներ, սարկաւագ, բուրվառակիր` աջ ձեռքին ձեռաց խաչ եւ ձախ ձեռքին խնկամանը եթէ բարձրաստիճան է պատարագիչը աջ ձեռքին եպիսկոպոսական գաւազանը վեր բռնած եւ ձախ ձեռքին խնկամանը:

¯ Թափօրի ընթացքին Եկեղեցւոյ ատեանին շուրջ ժողովուրդին մէջ մինչեւ դասի կեդրոնը գալով պատարագիչը կը խնկարկէ ժողովուրդին. մինչ մնացեալ դպիրները ատեանին մօտ կը սպասեն եւ երբ պատարագիչը վերադառնայ միասին բեմ կը բարձրանան: Խաչվառը դասին մէջ կեդրոնը կը կենայ պատարագիչին խնկարկած ատեն, երբ դպրաց խումբը վեր ելլէ` խաչը կը տանի աւանդատուն:

Պատարագիչը □խաղաղութիւն ամենեցուն□ ըսելով կը դառնայ և կ’օրհնէ ժողովուրդը: Ամէն անգամ որ քահանան օրհնէ ժողովուրդը բուրվառակիր սարկաւագը պէտք է խնկարկէ Ս. Սեղանին եւ ժողովուրդին իսկ հաւատացեալները պէտք է թեթև խոնարհում ընեն և խաչակնքեն իրենց երեսները իբրև նշան` Աստուծոյ շնորհքը ընդունելու:
Երբ սարկաւագը կ’ըսէ «Աստուծոյ երկիրպագեսցուք» պէտք է դարձեալ թեթև խոնարհեցնենք մեր գլուխները կէս մէջքով ծռած և խաչակնքենք:
Պատարագիչը Ս. Աւետարանը համբուրելով կուտայ սարկաւագին որ բարձրացուցած` ի տես ժողովուրդին կը դառնայ Ս. Սեղանին շուրջ` հիւսիւսէն հարաւ: Մինչ սարկաւագը կը վերաբերէ Ս. Աւետարանը, դպիրները կ’երգեն “Ս. Աստուած Սուրբ եւ հզօր” Երեքսրբեանը օրուան խորհուրդին համաձայն:
¯ Մոմակիրները եւ քշոցակիրները “ Սուրբ Աստուած” երգեցողութեան ընթացքին աջ կողմ կու գան: Բուրվառակիրը խնկարկելով կ’առաջնորդէ վերաբերող սարկաւագին: Աւետարան կարդացող Սարկաւագին ետեւէն քշոցակիրները եւ առջեւէն մոմակիրները կը քալեն:

Կը կարդացուի Ճաշու օրուան Ընթերցուածը, դպիրներէն մէկը սկիզբէն փորձ ըրած կ’ըլլայ եւ ապա կ’երգուի Ճաշու Սաղմոսը “Ալէլուիա յարեաւ Աստուած…”: Անցեալին Ճաշու գիրքի ընթերցումէն ետք կը տրուէր Քարոզը: Այսօր հաւատացեալներուն թիւը քիչ ըլլալուն պատճառով քարոզը փոխադրուած է “Հայր մեր”-էն առաջ: Եթէ Եպիսկոպոս կամ Թեմի Առաջնորդ է պատարագիչը, Սուրբ Սեղանին երկրպագելով կը նստի խորանին վրայ նախօրօք զետեղուած աթոռին, դպիրներէն մէկը կ’ընթերցէ մարգարէական եւ առաքելական թուղթը ըստ տօնին կամ յաւուր պատշաճի:
¯ Սարկաւագը Ս. Սեղանին առջեւ կը կարդայ ցած ձայնով օրուան Աւետարանը “ Սրբոյ Աւետարանիս….. Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոս…” եւ մի քանի տուն պատարագիչին մօտ ապա անոր օրհնութիւնը ստանալէ ետք կ’երթայ դէպի ժողովուրդ ընթերցելու:

Աւարտին Աւետարան կարդացող սարկաւագը երեսը դէպի Արեւելք Խորանին մէջտեղը կանգնած եւ Աւետարանը բարձր բռնած ի տես ժողովուրդին եղանակով կ’արտասանէ Նիկիոյ Հաւատոյ Հանգանակը` “Հաւատամք ի մի Աստուած”:
¯ Հաւատամքի ընթացքին բուրվառակիրին տեղը նկատի պէտք է առնել խորանին վրայ. սպասարկող սարկաւագը Աւետարանը բարձրացուցած պատարագիչին ետեւը կ’ըլլայ, շարքը ըստ հետեւեալի` մէկ շարքի վրայ շարուած կ’ըլլան խորանին դիտուած աջէն առաջին քշոցակիր, առաջին մոմակիր, սպասարկող սարկաւագ Աւետարան ձեռքը հանդիսաւորապէս ի տես ժողովուրդին, բուրվառակիր, երկրորդ մոմակիր, երկրորդ քշոցակիր:

Հաւատամքի աւարտին Քահանան Աւետարանը համբուրելով, բարձրաձայն կ’արտասանէ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի կողմէ գրուած Փառաբանական Օրհնութիւնը “Իսկ մեք փառաւորեսցուք”:
Սարկաւագը քահանային Սաղաւարտը կը հանէ “Տէր Աստուած Օրհնեսցէ զամենեսեանդ…” աղօթքէն ետք:
Իսկ եթէ Եպիսկոպոս է պատարագիչը կը փակուի վարագոյրը, կը հանէ զարդերը Եմիփորոնը, Խոյրը եւ Հողաթափերը, Արտախուրակները եւ Պանակէն իսկ եթէ քահանայ է, առանց փակելու վարագոյրը կը հանէ Սաղաւարտը, Լանջախաչը եւ Հողաթափը: “Մարմին տէրունական” երգին խորանին վարագոյրը կը բացուի:

Եթէ հին դարերու մատուցուած Ս. Պատարագին ներկայ գտնուէինք, բաւական հետաքրքրական տեսարանի մը ականատես պիտի ըլլայինք, «Մի ոք յերախայից» երգի ատեն բոլոր չմկրտուածները (երախաներ), թերահաւատները, ապաշխարանքի տակ եղողները, այսինքն զանազան մեղքերով անմաքուր անձերն ու եկեղեցւոյ կողմէ պատժուածները դուրս կը հանուէին գաւիթին մէջ աղօթելու համար: Այսօր երբ «Մի ոք յերախայից»-ը կ’երգէ սարկաւագը, մենք պէտք է, որ մեր սրտերէն ու մտքէն դուրս հանենք թերահաւատութիւնը, անմաքուր մտածումներն ու զգացումները, վերջապէս մեղքը պէտք է որ հեռացնենք մեզմէ և լեցուինք Ս. խորհուրդով:

Պատրաստեց՝
Արամ Քահանայ Տէյիրմէնճեան
Հոգևոր Հովիւ Արաբական Միացեալ Էմիրութեանց

Շար . 2

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

Պատարագի Բացատրութիւն 1

Յաջորդական երեք յօդուածներով ԱՄԷ ի Հոգևոր Հովիւ Տէր Արամ Քահանայ Տէյիրմէնճեան ընթերցողին կը հրամցնէ Պատարագի բացատրութիւնը ,անոր այլաբանական իմաստը : Տէր Հայրը միևնոյն ատեն կուտայ գործնական գիտելիքներ որ հաւատացեալը կարենայ ըմբռնելով հետևիլ Պատարագին և ըմբոշխնել անոր խորհուրդը:

«Նշանակ»


՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝
Ս. Պատարագ

Պատարագ կը նշանակէ Աստուծոյ մատուցուած ընծայ, նուէր կամ զոհ: Ս. Պարարագը կը բաղկանայ չորս մասերէ`
1. Պատրաստութիւն:
2. Եախայից Պատարագ:
3. Հաւատացեալներու կամ բուն Պատարագ:
4. Արձակում:


1 Պատրաստութիւն

Պատարագը Վերջին Ընթրիքին կրկնութիւնն է, ինչպէս նաև շարունակութիւնը Գողգոթայի խաչին վրայ Քրիստոսի զոհագործութեան: Ս. հաղորդութեամբ մեզի տրուած հացն ու գինին կը խորհրդանշեն Քրիստոսի ինքզինք զոհելը մեր մեղքերուն քաւութեան և թողութեան համար: Պատարագը սքանչելի արարողութիւն է, կը ներկայացնէ Քրիստոսի կեանքը, գործը և իր ուսուցումները:

Պատարագիչ քահանան աւանդատան մէջ կը զգեստաւորուի սպասարկող սարկաւագին օժանդակութեամբ նախ քան զգեստաւորումը, աղօթք կը կարդայ իր մեղքերուն թողութեան. իւրաքանչիւր զգեստի մասը հագած ատեն պատարագիչը կ’աղօթէ, որ Աստուած զօրացնէ զինք, մաքրէ իր սիրտը, պաշտպան ըլլայ իրեն և զինք արժանի ընէ պատարագելու: Ապա զգեստաւորուելէն ետք մոմակալներուն և բուրվառակիրին առաջնորդութեամբ եկեղեցւոյ ատեանը կը մտնէ «Խորհուրդ Խորին» շարականով:
¯ “Խորհորդ խորին”-ի երգեցողութեամբ դպրաց դասը պատարագիչը կ’առաջնորդէ դէպի եկեղեցի:

¯ Եթէ բարձրաստիճան է (Եպիսկոպոս, Արքեպիսկոպոս) պատարագիչը կը զգեստաւորուի Համալիրի դահլիճին գրասենեակին մէջ:
Կ’երգուի Խորհուրդ Խորինի փոխարէն «Հրաշափառ»-ը եւ կ’արտասաուի «Լուացից Սրբութեամբ» Սաղմոսը:

Հանդիսաւոր եպիսկոպոսական պատարագի առիթով`
Ա) Խաչվառը առջեւէն:
Բ) Մոմակիրները:
Գ) Աղջիկները աջէն, տղաքը ձախ կողմը շարուած:
Դ) Սարկաւագը եւ Բուրվառակիրը:
Ե) Եպիսկոպոսը:
Զ) Քշոցակիրները:
Է) Ժողովուրդը:
¯ Եկեղեցւոյ մայր մուտքէն մինչեւ դաս կ’երգուի “Հրաշափառ Աստուած” շարականը :

¯ Դասին մէջ կը շարուին պատարագիչին ընկերակցող դպրաց խումբը հետեւեալ կարգով`
Խորանին դիտուած դէպի ժողովուրդ առաջին քշոցակիրը, առաջին մոմակիրը, սպասարկող Սարկաւագը, դասին կեդրոնը պատարագիչը, Բուրվառակիրը, երկրորդ մոմակիրը, երկրորդ քշոցակիրը բոլորին դէմքերը դէպի խորան:
¯ Սարկաւագը Եպիսկոպոսին հետ փոխասացութեամբ կ’արտասանէ “Լուացից սրբութեամբ” սաղմոսը որ սկիզբէն պատրաստած կոնքն ու փարչը ձեռքին ջուր կը թափէ Եպիսկոպոսի ձեռքին` “Լուացից սրբութեամբ” սաղմոսի ընթերցման ժամանակ, աւարտին կ’երգուի “Թագաւոր երկնաւոր” պատարագի երգը:

Պատարագիչը Ս. Խորանին առջեւ ձեռքերը կը լուայ, իբրեւ հոգեւոր ներքին մաքրութեան նշան հրապարակաւ անգամ մը եւս իր մեղքերը կը խոստովանի Աստուծոյ, Ս. Աստուածածնին, բոլոր սուրբերուն եւ ներկայ ժողովուրդին, խնդրելով, որ աղօթեն իր մեղքերուն թողութեան համար:
“Եւ վասն Սրբուհւոյ...” Ս. Աստուածածնին ուղղուած է պատարագիչին արտասանած առաջին աղօթքը, որովհետեւ Քրիստոս իր առաջին հրաշքը Ս. Կոյսին միջնորդութեամբ եւ բարեխօսութեամբ կատարեց:

Ապա պատարագիչը դէմքը դարձնելով ժողովուրդին “ընկալ Տէր…” հրապարակաւ կը խոստովանի ժողովուրդին առջեւ, իր սիրտը մաքրելու համար, ներում խնդրելով ժողովուրդէն: Այստեղ դպրաց դասին եւ ժողովուրդին պարտականութիւնն է աղօթել և բարեխօսել պատարագիչին իր մեղքերուն թողութեան և քաւութեան համար: Պատարագիչին խոստովանութեան այս պահուն մենք ևս պէտք է մտածենք մեր մեղաւոր ըլլալուն, հոգիով սրբանալու և մաքրուելու, մեր մեղքերուն ներում ստանալու համար:

Եթէ ներկայ է այլ եկեղեցական մը եկեղեցւոյ մէջ, դասին կեդրոնը գալով կ’արտասանէ` “Ողորմեսցի” աղօթքը թողութիւն տալու Աստուծոյ անունով պատարագիչին:

Եթէ պատարագիչէն զատ ուրիշ եկեղեցական չկայ, եկեղեցւոյ մէջ «Ողորմեսցի»ն կրնայ սարկաւագ մը կամ դպիրներէն մէկը կեդրոնը գալով արտասանել:

Երկու դպիրներ դէմքերնին դէպի խորան դարձուցած պատարագիչին կողքին փոխասացութեամբ կ’արտասանեն “աղաղեկեցէք” 100-րդ Սաղմոսը:
¯ Ընդունուած սովորութեան համաձայն մոմակիրները պէտք է արտասանեն` “Աղաղակեցէք” սաղմոսը. սաղմոսէն ետք, արտասանողները պատարագիչին աջը իսկ Եպիսկոպոսին ձեռաց խաչը կը համբուրեն:

¯ Սարկաւագը առաջին քշոցակիրը կը ղրկէ երկրորդ քշոցակիրին քով եւ առաջին մոմակիրը երկրորդ մոմակիրին մօտ որպէսզի Ս. Խորան բարձրանան:

Հրապարակային խոստովանութենէն յետոյ պատարագիչը համարձակութիւն կ’ունենայ Աստուծոյ առջև ներկայանալու և Խորան բարձրանալու: Պատարագիչը փոխն ի փոխ 43-րդ “Դատ արա ինձ…” սաղմոսը սարկաւագին հետ կ’արտասանէ և դէպի Խորան կը բարձրանայ և կ’երկրպագէ մինչ սարկաւագը կը խնկարկէ մինչեւ Ս. Բեմին առջեւ: Աստուծոյ առջեւ ներկայանալու այս մուտքը կը յիշեցնէ մեզի Ադամի արտաքսուած ըլլալը Դրախտէն իր անհնազանդութեան համար: Պատարագիչը Ս. Խորան բարձրանալը կը խորհրդանշէ երբեմնի մեղաւոր մարդուն Աստուծոյ շնորհքին արժանանալը:

Առաջադրութիւն

Երբ պատարագիչը Ս. Սեղան կը հասնի, « Ի յարկի սրբութեան» աղօթքին երբ «խոնարհեալ» բառը կ’արտասանէ կը խոնարհի և կը համբուրէ Ս. Սեղանը սարկաւագը կը խնկարկէ սեղանին 3 անգամ եւ վարագոյրը կը գոցուի:

Վարագոյրը գոցուելէն ետք, դպիրները յաւուր պատշաճի մեղեդի կ’երգեն, Սարկաւագը Ս. սեղան կը բերէ ընծաները` օրհնել տալով նշխարն ու գինին “Եւ եւս խաղաղութեան զՏէր աղաչեսցուք, ընկալ կեցո եւ ողորմեա”, պատարագիչը կ’օրհնէ նշխարն ու գինին ապա կը կարդայ Ս. Նարեկացիին երկու աղօթքները, ապա մատուցուած նշխարը երկիւղածութեամբ Մաղզմային վրայ կը դնէ, գինին խաչանիշ կը լեցնէ սկիհին մէջ և կ’օրհնէ: Պատարագիչը կ’աղօթէ, “Հոգին Սուրբ Եկեսցէ” աղօթքը ըսելով բուրվառակիրը կը խնկարկէ 9 անգամ ապա օրհնել կու տայ խունկը ըսելով “Եւ եւս….” պատարագիչը խունկը կ’օրհնէ “օրհնութիւն եւ փառք” ըսելով եւ բոլորը միասին թափօր կը դառնան: Եթէ բարձրաստիճան է պատարագիչը սպասարկող Սարկաւագը կը բռնէ աջ ձեռքով գաւազանը եւ ձախ ձեռքով խնկամանը: Սարկաւագը սկիհը կը տեղաւորէ խորհրդանոցին մէջ:
Եթէ պատարագիչը բարձրաստիճան է «Ի յարկի սրբութեան» աղօթքէն ետք, նախքան վարագոյրին փակուիլը Եպիսկոպոսը խոյրը հանելով և ծունկի գալով Խորանին առջեւ լուռ կը կարդայ Սուրբ Գրիգոր Նարեկացիի աղօթքը, որու ընթացքին դպիրները կ’երգեն «Ընտրեալդ» շարականը:
¯ Սպասարկող սարկաւագը եւ բուրվառակիրը ծունկի` Ս. Սեղանին առջեւ կը բռնեն պատարագամատոյցը: Դպիր մը կ’երգէ “ Ընտրեալդ Աստուծոյ” մեղեդին:

¯ Քշոցակիրները ծունկի կու գան Եպիսկոպոսին ետեւ եւ շղարշով խոյրը կը բռնեն ի տես ժողովուրդին:

Իսկ եթէ պատարագիչը Քահանայ է վարագոյրը կը փակուի, դպիրները կ’երգեն օրուան պատշաճ մեղեդին:

Պատրաստեց՝
Արամ Քահանայ Տէյիրմէնճեան
Հոգևոր Հովիւ Արաբական Միացեալ Էմիրութեանց


Շար. 1
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

Պատարագի Բացատրութիւն 1

Յաջորդական երեք յօդուածներով ԱՄԷ ի Հոգևոր Հովիւ Տէր Արամ Քահանայ Տէյիրմէնճեան ընթերցողին կը հրամցնէ Պատարագի բացատրութիւնը ,անոր այլաբանական իմաստը : Տէր Հայրը միևնոյն ատեն կուտայ գործնական գիտելիքներ որ հաւատացեալը կարենայ ըմբռնելով հետևիլ Պատարագին և ըմբոշխնել անոր խորհուրդը:

«Նշանակ»


՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝
Ս. Պատարագ

Պատարագ կը նշանակէ Աստուծոյ մատուցուած ընծայ, նուէր կամ զոհ: Ս. Պարարագը կը բաղկանայ չորս մասերէ`
1. Պատրաստութիւն:
2. Եախայից Պատարագ:
3. Հաւատացեալներու կամ բուն Պատարագ:
4. Արձակում:


1 Պատրաստութիւն

Պատարագը Վերջին Ընթրիքին կրկնութիւնն է, ինչպէս նաև շարունակութիւնը Գողգոթայի խաչին վրայ Քրիստոսի զոհագործութեան: Ս. հաղորդութեամբ մեզի տրուած հացն ու գինին կը խորհրդանշեն Քրիստոսի ինքզինք զոհելը մեր մեղքերուն քաւութեան և թողութեան համար: Պատարագը սքանչելի արարողութիւն է, կը ներկայացնէ Քրիստոսի կեանքը, գործը և իր ուսուցումները:

Պատարագիչ քահանան աւանդատան մէջ կը զգեստաւորուի սպասարկող սարկաւագին օժանդակութեամբ նախ քան զգեստաւորումը, աղօթք կը կարդայ իր մեղքերուն թողութեան. իւրաքանչիւր զգեստի մասը հագած ատեն պատարագիչը կ’աղօթէ, որ Աստուած զօրացնէ զինք, մաքրէ իր սիրտը, պաշտպան ըլլայ իրեն և զինք արժանի ընէ պատարագելու: Ապա զգեստաւորուելէն ետք մոմակալներուն և բուրվառակիրին առաջնորդութեամբ եկեղեցւոյ ատեանը կը մտնէ «Խորհուրդ Խորին» շարականով:
¯ “Խորհորդ խորին”-ի երգեցողութեամբ դպրաց դասը պատարագիչը կ’առաջնորդէ դէպի եկեղեցի:

¯ Եթէ բարձրաստիճան է (Եպիսկոպոս, Արքեպիսկոպոս) պատարագիչը կը զգեստաւորուի Համալիրի դահլիճին գրասենեակին մէջ:
Կ’երգուի Խորհուրդ Խորինի փոխարէն «Հրաշափառ»-ը եւ կ’արտասաուի «Լուացից Սրբութեամբ» Սաղմոսը:

Հանդիսաւոր եպիսկոպոսական պատարագի առիթով`
Ա) Խաչվառը առջեւէն:
Բ) Մոմակիրները:
Գ) Աղջիկները աջէն, տղաքը ձախ կողմը շարուած:
Դ) Սարկաւագը եւ Բուրվառակիրը:
Ե) Եպիսկոպոսը:
Զ) Քշոցակիրները:
Է) Ժողովուրդը:
¯ Եկեղեցւոյ մայր մուտքէն մինչեւ դաս կ’երգուի “Հրաշափառ Աստուած” շարականը :

¯ Դասին մէջ կը շարուին պատարագիչին ընկերակցող դպրաց խումբը հետեւեալ կարգով`
Խորանին դիտուած դէպի ժողովուրդ առաջին քշոցակիրը, առաջին մոմակիրը, սպասարկող Սարկաւագը, դասին կեդրոնը պատարագիչը, Բուրվառակիրը, երկրորդ մոմակիրը, երկրորդ քշոցակիրը բոլորին դէմքերը դէպի խորան:
¯ Սարկաւագը Եպիսկոպոսին հետ փոխասացութեամբ կ’արտասանէ “Լուացից սրբութեամբ” սաղմոսը որ սկիզբէն պատրաստած կոնքն ու փարչը ձեռքին ջուր կը թափէ Եպիսկոպոսի ձեռքին` “Լուացից սրբութեամբ” սաղմոսի ընթերցման ժամանակ, աւարտին կ’երգուի “Թագաւոր երկնաւոր” պատարագի երգը:

Պատարագիչը Ս. Խորանին առջեւ ձեռքերը կը լուայ, իբրեւ հոգեւոր ներքին մաքրութեան նշան հրապարակաւ անգամ մը եւս իր մեղքերը կը խոստովանի Աստուծոյ, Ս. Աստուածածնին, բոլոր սուրբերուն եւ ներկայ ժողովուրդին, խնդրելով, որ աղօթեն իր մեղքերուն թողութեան համար:
“Եւ վասն Սրբուհւոյ...” Ս. Աստուածածնին ուղղուած է պատարագիչին արտասանած առաջին աղօթքը, որովհետեւ Քրիստոս իր առաջին հրաշքը Ս. Կոյսին միջնորդութեամբ եւ բարեխօսութեամբ կատարեց:

Ապա պատարագիչը դէմքը դարձնելով ժողովուրդին “ընկալ Տէր…” հրապարակաւ կը խոստովանի ժողովուրդին առջեւ, իր սիրտը մաքրելու համար, ներում խնդրելով ժողովուրդէն: Այստեղ դպրաց դասին եւ ժողովուրդին պարտականութիւնն է աղօթել և բարեխօսել պատարագիչին իր մեղքերուն թողութեան և քաւութեան համար: Պատարագիչին խոստովանութեան այս պահուն մենք ևս պէտք է մտածենք մեր մեղաւոր ըլլալուն, հոգիով սրբանալու և մաքրուելու, մեր մեղքերուն ներում ստանալու համար:

Եթէ ներկայ է այլ եկեղեցական մը եկեղեցւոյ մէջ, դասին կեդրոնը գալով կ’արտասանէ` “Ողորմեսցի” աղօթքը թողութիւն տալու Աստուծոյ անունով պատարագիչին:

Եթէ պատարագիչէն զատ ուրիշ եկեղեցական չկայ, եկեղեցւոյ մէջ «Ողորմեսցի»ն կրնայ սարկաւագ մը կամ դպիրներէն մէկը կեդրոնը գալով արտասանել:

Երկու դպիրներ դէմքերնին դէպի խորան դարձուցած պատարագիչին կողքին փոխասացութեամբ կ’արտասանեն “աղաղեկեցէք” 100-րդ Սաղմոսը:
¯ Ընդունուած սովորութեան համաձայն մոմակիրները պէտք է արտասանեն` “Աղաղակեցէք” սաղմոսը. սաղմոսէն ետք, արտասանողները պատարագիչին աջը իսկ Եպիսկոպոսին ձեռաց խաչը կը համբուրեն:

¯ Սարկաւագը առաջին քշոցակիրը կը ղրկէ երկրորդ քշոցակիրին քով եւ առաջին մոմակիրը երկրորդ մոմակիրին մօտ որպէսզի Ս. Խորան բարձրանան:

Հրապարակային խոստովանութենէն յետոյ պատարագիչը համարձակութիւն կ’ունենայ Աստուծոյ առջև ներկայանալու և Խորան բարձրանալու: Պատարագիչը փոխն ի փոխ 43-րդ “Դատ արա ինձ…” սաղմոսը սարկաւագին հետ կ’արտասանէ և դէպի Խորան կը բարձրանայ և կ’երկրպագէ մինչ սարկաւագը կը խնկարկէ մինչեւ Ս. Բեմին առջեւ: Աստուծոյ առջեւ ներկայանալու այս մուտքը կը յիշեցնէ մեզի Ադամի արտաքսուած ըլլալը Դրախտէն իր անհնազանդութեան համար: Պատարագիչը Ս. Խորան բարձրանալը կը խորհրդանշէ երբեմնի մեղաւոր մարդուն Աստուծոյ շնորհքին արժանանալը:

Առաջադրութիւն

Երբ պատարագիչը Ս. Սեղան կը հասնի, « Ի յարկի սրբութեան» աղօթքին երբ «խոնարհեալ» բառը կ’արտասանէ կը խոնարհի և կը համբուրէ Ս. Սեղանը սարկաւագը կը խնկարկէ սեղանին 3 անգամ եւ վարագոյրը կը գոցուի:

Վարագոյրը գոցուելէն ետք, դպիրները յաւուր պատշաճի մեղեդի կ’երգեն, Սարկաւագը Ս. սեղան կը բերէ ընծաները` օրհնել տալով նշխարն ու գինին “Եւ եւս խաղաղութեան զՏէր աղաչեսցուք, ընկալ կեցո եւ ողորմեա”, պատարագիչը կ’օրհնէ նշխարն ու գինին ապա կը կարդայ Ս. Նարեկացիին երկու աղօթքները, ապա մատուցուած նշխարը երկիւղածութեամբ Մաղզմային վրայ կը դնէ, գինին խաչանիշ կը լեցնէ սկիհին մէջ և կ’օրհնէ: Պատարագիչը կ’աղօթէ, “Հոգին Սուրբ Եկեսցէ” աղօթքը ըսելով բուրվառակիրը կը խնկարկէ 9 անգամ ապա օրհնել կու տայ խունկը ըսելով “Եւ եւս….” պատարագիչը խունկը կ’օրհնէ “օրհնութիւն եւ փառք” ըսելով եւ բոլորը միասին թափօր կը դառնան: Եթէ բարձրաստիճան է պատարագիչը սպասարկող Սարկաւագը կը բռնէ աջ ձեռքով գաւազանը եւ ձախ ձեռքով խնկամանը: Սարկաւագը սկիհը կը տեղաւորէ խորհրդանոցին մէջ:
Եթէ պատարագիչը բարձրաստիճան է «Ի յարկի սրբութեան» աղօթքէն ետք, նախքան վարագոյրին փակուիլը Եպիսկոպոսը խոյրը հանելով և ծունկի գալով Խորանին առջեւ լուռ կը կարդայ Սուրբ Գրիգոր Նարեկացիի աղօթքը, որու ընթացքին դպիրները կ’երգեն «Ընտրեալդ» շարականը:
¯ Սպասարկող սարկաւագը եւ բուրվառակիրը ծունկի` Ս. Սեղանին առջեւ կը բռնեն պատարագամատոյցը: Դպիր մը կ’երգէ “ Ընտրեալդ Աստուծոյ” մեղեդին:

¯ Քշոցակիրները ծունկի կու գան Եպիսկոպոսին ետեւ եւ շղարշով խոյրը կը բռնեն ի տես ժողովուրդին:

Իսկ եթէ պատարագիչը Քահանայ է վարագոյրը կը փակուի, դպիրները կ’երգեն օրուան պատշաճ մեղեդին:

Պատրաստեց՝
Արամ Քահանայ Տէյիրմէնճեան
Հոգևոր Հովիւ Արաբական Միացեալ Էմիրութեանց


Շար. 1
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

Մտածումներ Հրաչ Տասնապետեան 1

Հրաչ Տասնապետեանի ինքնակենսագրութիւնը փոքր բացատրութիւն կուտայ գործունեայ և համեստ անձի մը , մշակութային թէ քաղաքական հսկայ աշխատանք տարած հայու մը մասին:

Յաջորդող յօդուածը Տասնապետեանի առաջին հրապարակային (որ Տասնապետեան կը համարէ «կէս հրապարակային» ) դասախօսութիւնն է տրուած 1947ին : Ինչպէս նախօրօք իմացուցած էինք, «Նշանակ» յաջորդաբար Տասնապետեանի շօշափած զանազան թեմաներու մասին յօդուածներ պիտի հրապարակէ, որպէսզի ընթերցողը կարենայ քիչմը աւելի մօտէն ճանչնալ այս մեծ Հայը:

«Նշանակ»

`````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````

ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆԸ՝
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹԻՒՆ
(Հ.Յ.Դ. Զաւարեան Ուսանողական Միութեան)

Նախ՝ ինչո՞ւ այս նիւթը։

Վերջին մեր կէս դարու պատմութեան մէջ քիչ չեն եղած այն մարդիկը, որոնք հայ յեղափոխութիւնը նկատած են բոլորովին կանխահաս եւ անտեղի. անոնցմէ շատեր փորձած են նոյնիսկ այս յիսնամեակի ընթացքին հայ ժողովուրդի գլխուն եկած կարգ մը դժբախտութիւնները վերագրել «ջահել եւ անփորձ յեղափոխականներու ձախող ելոյթներուն»։ Եւ դժբախտաբար, այսօր տակաւին կան անձեր, որոնք կը յամառին քննադատել մեր ազգային զարթօնքը կերտողները, նախայեղափոխական «երանելի օրերուն» մասին խօսելով։

Մեր նպատակը պիտի ըլլայ քննել հայ յեղափոխութեան դրդապատճառները, տեսնելու համար, թէ անոնք իսկապէս բաւարա՞ր էին նման մեծ շարժման մը կերտումին համար։ Ու մենք աչքէ պիտի անցընենք այդ «երանելի օրերու» մեր ժողովուրդի հազար անգամ «երանելի» կացութիւնն ալ. եւ ոչ մէկ կասկած, որ ատիկա սքանչացումի բացագանչութիւններ պիտի խլէ մեր կուրծքէն։ Պիտի տեսնե՛նք այս բոլորը։ Բայց ամէն ինչ իր կարգին. չաճապարենք։

Ընկերաբանութիւնը, պատմութիւնը քննելով գիտական ամէնէն դրական մեթոտներու լոյսին տակ, կը հաստատէ, թէ յեղափոխութիւնները հետեւանքը կ՚ըլլան երկու գլխաւոր ազդակներու,- առարկայական պայմաններն ու ենթակայական պայմանները։ Բացատրենք ասոնցմէ իւրաքանչիւրը։
Առարկայական պայմանները,- որոնց «իրերու հոլովոյթ» անունը կու տայ (Միքայէլ ՆՊ)Վարանդեան,- ուրիշ բան չեն, եթէ ոչ ժողովուրդի կեանքին արտաքին ազդակները. ուրեմն՝ անոր կրած տառապանքներն ու զրկանքները՝ ընկերային, քաղաքական թէ տնտեսական գետնի վրայ։
Ենթակայական պայմանները կը նոյնանան անոր ներքին դրդումներուն հետ.- մտաւորական զարթօնքն ու գաղափարային հասունութիւնն են անոնք։

Եւ կարեւոր է շեշտել, որ այս երկու տեսակի պատճառները իրարու անհրաժեշտ լրացուցիչներն են։ Ժողովուրդ մը կրնայ գտնուիլ ամէն տեսակէտէ չափազանց նեղ կացութեան մը մէջ. ան չընդվզիր սակայն, մինչեւ որ գաղափարական եւ ընդհանրապէս մշակութային զարթօնքը խոր գիտակցութիւնը չտայ իրեն իր արդար ու սրբազան իրաւունքներուն։ Բայց եւ գաղափարական ընդվզումը անզօր է առանց շօշափելի եւ անմիջական պայմաններու ստեղծումին։

Թուենք օրինակներ, աւելի ամուր հիմերու վրայ դրած ըլլալու համար այս հաստատումները։ Բոլորս ալ գիտենք, թէ աղուոր միամտութիւն պիտի ըլլար ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները տեսնել 18րդ դարու վերջերուն ֆրանսացի ժողովուրդին ապրած նիւթական անտանելի կացութեան մէջ։ Ոչ, այդ նոյն դարու կէսերուն Վոլթէռի, Տիտըրոյի, Մոնթեսքիէոյի եւ Ռուսոյի նման մտաւորականներ յառաջացուցած էին արդէն գաղափարներու հոլովոյթը,- ազնուականներու կեղեքումներէն հիւծող աշխատաւոր ու գիւղացի ժողովուրդին վիճակը, նեխած արքունիքի մը ամբարտաւան ոտնձգութիւնները անհատական ու մտքի ազատութեան վրայ, պատճառ եղած էին արդէն, որ անոնք, Esprit des lois-ներու, Lettres philosophiques-ներու, Contrat social-ներու եւ Encyclopռdie-ներու մէջէն, ազատութեան եւ հաւասարութեան գաղափարները շեփորեն։ - Եւ ուրեմն պատրաստ էր Ուժ-գաղափարը (Վարանդեանի բառով), երբ պետական պիւտճէին մէջ քանիցս կրկնուած բացերուն հետեւանքով, Թագաւորը ժողովուրդին ներկայացուցիչները ժողովի հրաւիրել ստիպուեցաւ։ Գաղափարային հասունութեան տիրացած Tiers-Etat-ն (Պարզ Ժողովուրդը ՆՊ)պահանջեց Արքունիքին եւ Կղերին հետ հաւասար իրաւունքներով մասնակցիլ։ Ի զուր անցան իշխանութեան ճիգերը՝ ժողովուրդին արդար պոռթկումը խափանելու։ Բռնակալ վարչակարգը խախտած էր։

Բայց,- պիտի ըսուի,- ֆրանսական յեղափոխութիւնը ներքին բնոյթ կը կրէր, եւ զուտ ընկերային էին անոր դրդապատճառները։ Ճիշդ է. եւ սակայն ընկերաբանութեան բնորոշած երկու տեսակի ազդակները ընդհանուր են եւ կը վերաբերին բոլոր յեղափոխութիւններուն՝ ընդհանրապէս։ Այսպէս, օրինակ, անխուսափելի այդ երկու ազդակներուն համադրութիւնը կը տեսնենք Աւստրիոյ բռնակալութեան դէմ իտալացի ժողովուրդին ապստամբութեան նախօրէին։ 19րդ դարու առաջին քառորդին, Նափոլէոնի կայսրութեան անկումէն յետոյ, Carbonari-ներն ու ասոնց նման գաղտնի կազմակերպութիւններ արմատ ձգեցին արդէն աշխարհագրական Իտալիոյ զանազան երկիրներուն մէջ. սակայն մասնակի ձգտումներ միայն արտայայտեցին անոնք։ Իտալական իրական ապստամբութիւնը ծնունդ առաւ միայն Նափոլէոն Գ.ի օրերուն։ Այս ուշացումին պատճա՞ռը,- պա՛րզ է, երեսունական թուականներուն տակաւին նոր սկսած էր ձեւաւորուիլ ազգային-գաղափարական զարթօնքը իտալացի ժողովուրդին, նշանաւոր Risorgimento-ն։ Երբ ան հասունցաւ, մնացածը,- ապստամբութիւնը,- անխուսափելի էր այլեւս։ Բայց հարկ է ըսել անգամ մըն ալ, որ, առանց Մանցոնիներու եւ Մացցինիներու, Կառիպալտի մը չծնէր թերեւս։

Բայց, այս երկու ցայտուն օրինակներէն վերջ մանաւանդ, ալ կրնա՛նք ձգել օտարները եւ դառնալ մեզի։

Կիլիկեան հայկական թագաւորութեան անկումէն մինչեւ անցեալ դարու ութսունական թուականները, շուրջ հինգ դար գերութիւն ապրած էր մեր ժողովուրդը. «Ապրած էր,- կ՚ըսէ Վարանդեան,- առանց ձէն ու ծպուտ հանելու, վասնզի ունէր գրաստի մը խորունկ անգիտակցութիւնը, կը դիտէր լուծն ու տառապանքը, որպէս երկնառաք, անշեղելի մի ճակատագիր»։

Ամօթ կը զգանք, ընկերնե՛ր, բայց արժանի ենք ատոր։ Այն ժողովուրդը, որ օր մը իր անկախութեան տունը հզօր կայսրութեան մը վերածեց, որ թագաւորներ խոնարհեցուց իր արքաներուն առջեւ, որ ծառացաւ անյաղթ Հռոմի դէմ եւ բիւզանդական ու պարսկական բանակներ ջախջախեց, այն ժողովուրդը վերջապէս, որուն հերոսներուն ծնունդին համար երկինք ու երկիր երկունքի պիտի մտնէին, ստրկութեան ճահիճին մէջ խրած գետնատարած ամբոխ մը դարձած էր։

Իրերու հոլովո՞յթը։

Բայց ի՞նչ աւելի յարմար, ժողովուրդ մը ըմբոստացումի մղելու համար, եթէ ոչ՝ դարերու այդ անհանդուրժելի կացութիւնը,- կեանքի բացարձակ անապահովութիւնը, հարստահարումներն ու կեղեքումները, տնտեսական անտանելի վիճակը վերջապէս։ Բայց ոչ մէկ ընդվզում, քանի կազմուած չէր տակաւին Գաղափարը, որ նման ելոյթներու անհրաժեշտ խթանն է անկասկած։

Այստեղ, հաւանական առարկութեան մը առաջքը առնել անհրաժեշտ է։ Այդ հինգ դարու ընթացքին մենք ունեցած ենք յեղափոխական շարժումներ,- պիտի ըսէք։ - Եւ իրօք, անկարելի է հայ ազատագրական շարժման պատմականը ընել, առանց խօսելու Դաւիթ Բէկի եւ Իսրայէլ Օրիի մասին։ Այո՛, սակայն, այդ կարգ մը սքանչելի հայերուն ձգտումներն ու արարքները անարձագանգ մնացին մեր ժողովրդային խաւերուն մէջ. եւ ազատատենչ այդ խմորումները կարծես դատապարտուած էին արդէն՝ մասնակի դէպքեր մնալու։ Գաղափարներու հոլովոյթը շատ հեռու էր տակաւին՝ ժողովուրդին սեփականութիւնը ըլլալէ։

Անիկա առաջին անգամ զգալի կերպով երեւցաւ ասկէ շուրջ հարիւր տարիներ առաջ։ Եւ եթէ քիչ մը շատ կ՚ըլլայ ըսել, որ այդ գաղափարական զարթօնքը արդիւնքն էր միայն արտաքին ազդեցութիւններու, գէթ պէտք է խոստովանիլ, որ ներշնչման մեծ մասը կու գար օտար օրինակներէ։

Ու զարմանալի չէ ասիկա, այլ շատ բնական։ Զարմանալի չէ նոյնպէս այն իրողութիւնը, որ զարթօնքի առաջին ցոլքերը ծնունդ են առած Թրքահայաստանէն դուրս, համեմատաբար ազատ երկիրներու մէջ, ուր չէին կաշկանդուած հայ մարդերու միտքն ու հոգին։

Առաջին անգամ Մխիթարեաններն էին, որոնք Վենետիկէն արթնցող հայուն ձայնը հնչեցուցին։ Յիսունական թուականներուն, Հայր Ալիշան իր գրական գործունէութեան ամէնէն բեղուն շրջանը կ՚ապրէր։ Անոր ոտանաւորները, որոնք իրենց գրաբարախառն լեզուին պատճառաւ թերեւս հաճելի չեն թուիր այսօրուան հայ երիտասարդներուն, օրին՝ երկրի եւ արտասահմանի հայաշատ կեդրոններուն մէջ, որպէս նոր արշալոյսներու աւետաբեր, ձեռքէ-ձեռք կը խլուէին։

Իսկ անդին, Կովկասի մէջ, ուր հայութիւնը համեմատաբար աւելի հանգիստ կ՚ապրէր անկասկած, Խաչատուր Աբովեանն էր, որ նոյն թուականներուն իր «Վէրք Հայաստանի»ով կու գար վէրքերը թարմացնել հայ սրտերուն։

Ու ահա, կամաց-կամաց, տաճկահայ աշխարհն ալ կը փոթորկէր։ Եւրոպայի համալսարաններուն մէջ կրթութիւն ստացած հայ երիտասարդները, Պոլիս դառնալով, նոր ուշքի կու գային կարծես ու կը խորհէին վերջապէս, թէ օրէ-օր նոր թալաններու եւ ջարդերու ենթարկուող հայութիւնը, որպէս ազգային ամբողջութիւն, հանգիստ ապրելու իրաւունք ունէր։ Ու բացորոշ են այստեղ ներշնչման աղբիւրները անոնց։ Ամէնէն վեր, ֆրանսական մեծ յեղափոխութեան ոգին կը սաւառնէր անշուշտ. անոր արտայայտած գաղափարները շատ լաւ կը պատշաճէին այդ տղոց ձգտումներուն, այդ յեղափոխութեան տուած երկրի մը իշխանութեան կեղեքումներուն դէմ պայքարի զմայլելի օրինակներէն զատ, Convention-ը բացորոշ կերպով արտայայտած էր ազգային ազատական գաղափարը։ Յետոյ՝ թարմ էին տակաւին յոյներու եւ պուլկարներու ազատատենչ պայքարներու յիշատակները, իսկ օրուան նիւթ՝ իտալական եւ գերմանական ազգային միութիւններուն կազմաւորումը։

Բայց գաղափարներու հոլովոյթը արդիւնք չէր միայն ապազգային ներշնչումներու։ Այն օրերուն, երբ Պոլսոյ եւ Թիֆլիսի մեր առաջաւոր մտաւորականութիւնը աղուոր գաղափարներով կը սնանէր, երկրի ժողովուրդին վիճակը հասած էր տեղ մը, ուր կարելի չէր մարդկայինը զատորոշել անմարդկայինէն։ Բայց ի զուր Վանայ Հայրիկը իր «Վանգոյժ»ով ու «Հայգոյժ»ով- որոնց «մեր յեղափոխական գրականութեան ամէնէն pathetique էջերը» որակումը կու տայ Վարանդեան,- կը փորձէր ստրկութեան ճիրաններէն ձերբազատել ժողովուրդի հոգին. տակաւին ենթակայական պայմանները պէտք եղած չափով չէին հասունցած։

Ռուս-թրքական պատերազմին վրայ կացութիւնը ա՛լ աւելի վատթարացաւ։ Մինչեւ հիմա մենք չդիմեցինք փաստաթուղթերու լոյսին։ Թերեւս քիչ մը դժուար ըլլայ պաղարիւնով լսել այդ օրերուն հայ թէ օտար թերթերու հրատարակած յօդուածները, թղթակցութիւնները։ Սակայն մենք խոստացանք գէթ ամփոփ մէկ պատկերը տալ նախայեղափոխական «երանելի՜» օրերուն։ Սկսինք ուրեմն՝ Times թերթի ներկայացուցիչ Նորմընի «Armenia and the campaign of 1877» հատորէն առնուած սա կտորէն։ Թող նկարագրութեան իրապաշտ չորութիւնը խորթ չգայ կրթուած պարոններու եւ օրիորդներու ձեր ականջներուն. ա՛ս ալ ազգային սեփականութիւն մըն է, ի վերջոյ։
- «Այդ հրէշներու ձեռքով կատարուծ արհաւիրքներու պարզ արձանագրումն իսկ բաւ է յարուցանելու անոնց դէմ արժանւոր պատիժ:Կը բաւէ եսել, որ Բայազէտը հիմնապէս կողոպտուեր է և աւելի քան 11օօ բնակիչներ կոտորուելէ ետք,կը ներկայացնէ այսօր աւերակոյտ մը...Ամենուրեք լքուած գիւղեր,պարպուած,ամայացած քաղաքներ,առևտուրը դադրած,հունձքը կը սպասէ հնձուորներուն,այրեր որ կը սգան իրենց անարգուած կիները,ծնողներ՝որ կ՜ողբան իրենց խողխողուած զաւակները....Խարցի մէժ այդ ճիւաղները կը մտնեն հայ քահանային տունը,որ նոր բերեր էր իր հարսնացուն հայրական տունը:Չարաքործները պարանով կը կապեն մէկտեղ ղեր քահանան ու իր զաւակը և անոնց առջև կը բռնաբարեն աղջիկը:Ապա կը հրամայեն սրէ անցնել երեքն ալ...Այլևս չեմ կարող գրել»։ (Վարանդեան, Հ.Յ.Դ. Պատմութիւն, Ա. հատոր։
Անգլիացիի մը այս խոստովանութիւններէն ետք, ալ դժուար չէ հաւատք ընծայել հայ թերթի մը սա յիշատակութեան, առանց չափազանցութեան վախի։ «Մասիս»ն է գրողը, գրեթէ նոյն թուականներուն.
- «Գրեթէ անհնար է մի առ մի թուել այս ամսուան ոճրագործութիւնները...Նաև կուսապղծութիւնները,որոնց մին է եոթն տարեկան կոյս աղջիկ մը տաճկէ պղծուիլը ի նախատինս ազգին...»։

Կը տեսնէք, չէ՞, «երանելի» վիճակը մեր ժողովուրդին, յեղափոխութեան նախօրէին։ Կը կարծենք, թէ կը բաւէ ասիկա, որպէս պատասխան մեր խոհուն եւ խելօք բարեկամներուն խորիմաստ քննադատութիւններուն։ Ու ալ մի՛ փորձէք խորհրդածել այս բոլորին շուրջ. Նորմըն իրաւունք ունի, երբ կ՚ըսէ.
«The subject is too painful to need any coloring»։

Բայց, միեւնոյն ժամանակ, երբ առարկայական պայմանները հասած էին արդէն իրենց հոլովման վերջակէտին, գաղափարային խմորումները կը զարգանային մեծ թափով, վերջնական եւ անխուսափելի պոռթկումը տալու հոգիներուն։ Պերլինի Վեհաժողովին 16րդ յօդուածին 61րդի փոխուիլը եւ Տիզրայէլի կառավարութեան ժխտական դիրքը հայկական հարցին հանդէպ մէկ կողմէն, եւ տուրքերու անընդհատ յաւելումները միւս կողմէն, Ազգային Ժողովին մէջ Տէմիրճիպաշեաններու, Չերազներու, Այվազեաններու, Արփիարեաններու քննադատութիւնները աւելի յաճախակի եւ բուռն դարձուցին։ Պատերազմին ընթացքին, Թրքահայաստանի կարեւոր մէկ մասին գրաւումը ռուս զօրքերուն կողմէ եւ ժողովուրդին գաղթը դէպի Ռուսահայաստան պատճառ դարձան հոգեկան եւ գաղափարական նոր եւ զօրաւոր մերձեցման մը հայութեան երկու մեծ զանգուածներուն միջեւ։ Ու յառաջ եկաւ մեծ եւ փառաւոր զարթօնք մեր յեղափոխական գրականութեան։ Եւ մինչ Փորթուգալեաններն ու Արծրունիները մտաւորականութիւնը կը հրահրէին, ժողովուրդը կը կարդար ու կը սիրէր Խրիմեանը, Րաֆֆին ու Գամառ Քաթիպան, որովհետեւ ինքզինք կրցա՛ւ ճանչնալ վերջապէս անոնց գործերուն մէջ։

Ութսունական եւ իննսունական թուականներուն, երկու կարգի հոլովոյթներուն համադրութիւնը ամբողջացած կարելի էր սեպել։ Առարկայական պայմանները հասած էին աստիճանի մը, ուր ժողովուրդը, որքան ալ լեցուած ըլլար ան ստրուկի համակերպող հոգեբանութեամբ, չէր կրնար համբերել ու տոկալ։ Իսկ արդէն, արթնցած էին անոր գաղափարային ձգտումները, շնորհիւ մեր Մացցինիներու վէպերուն յեղափոխական քարոզչութեան։ Ալ անկէ անդին ոչ ոք, եթէ իսկ ուզէր, կրնար արգելք հանդիսանալ ազգային արդար պոռթկումին։ Երկու տեսակի պայմաններուն լրացումով՝ անխուսափելի էր մեր ապստամբութիւնը։ Պատմութիւնը չի՛ կասեցուիր։

«Ռայեա՜ն…,- կ՚ըսէ Վարանդեան,- դարերու անխօս, անմռունչ ստրուկը խլրտաց վերջապէս եւ ուզեց ցոյց տալ աշխարհին, որ ինք ալ անարգ գրաստ մը չէ, այլ մարդ էակ մը, ստուեր մը չէ, այլ գոյութիւն… Անգամ մըն ալ արդարացաւ հին, դաժան ճշմարտութիւնը,- «Je m'insurge, donc je suis!» (Կ՜ապստամբիմ ուրեմն կամ) ։

Այո՛, ընդվզեցաւ Ռայեան։ - Ու ան դարձաւ այլեւս արմենական Աւետիսեան եւ մանաւանդ Քրիստափորներու սուրբ հոգիով լեցուած ու պատմութեան բոլոր Կառիպալտիները շուքի մէջ ձգող դաշնակցական Պետօ, Վարդան, Դուման կամ Գէորգ։ Դարերով խաւարի մէջ ապրելէ յետոյ, անիկա կրակ ու բոց պիտի ցանէր այնուհետեւ իր շուրջը։ Եւ համամարդկային պատմութեան պիտի տար դիւցազնութեան եւ արիութեան ամէնէն գրաւիչ օրինակները։

Ընկերնե՛ր, մեր Վարուժանը հայ յեղափոխութեան անզուգական հիմքերէն Եփրեմին ուղղելով իր խօսքը՝ կ՚ըսէ.
«Կառիպալտին Հռոմինն է եւ Պոնափարթ ոճիրին,
Կը պատկանիս դուն միայն ազատութեան ոգիին,
Զքեզ խրճիթ մը ծնաւ, հայ վիշտը քեզ օրօրեց,
Այդ վիշտին չափ՝ եղար մեծ»։
Հայ յեղափոխութիւնը,- ամբողջութիւնը հարիւրաւոր Եփրեմներու գաղափարական եւ զինական գործունէութեան,- դարերու թմփիրէն արթնցող ազատութեան ոգիի՛ն է։ Ան ծնաւ հայ ժողովուրդի խրճիթին մէջ, անոր անլուր տառապանքներուն ու վիշտերուն երկունքով։
Ու այդ վիշտին չափ մեծ եղաւ անիկա։

(Առաջին կէս-հրապարակային դասախօսութիւնս է, տրուած Յակոբ Եագուպեանին տան մէջ, 1947, Պէյրութ, Տաուտ փաշա փողոց,- Հ.Տ.)։




«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

Մտածումներ Հրաչ Տասնապետեան 1

Հրաչ Տասնապետեանի ինքնակենսագրութիւնը փոքր բացատրութիւն կուտայ գործունեայ և համեստ անձի մը , մշակութային թէ քաղաքական հսկայ աշխատանք տարած հայու մը մասին:

Յաջորդող յօդուածը Տասնապետեանի առաջին հրապարակային (որ Տասնապետեան կը համարէ «կէս հրապարակային» ) դասախօսութիւնն է տրուած 1947ին : Ինչպէս նախօրօք իմացուցած էինք, «Նշանակ» յաջորդաբար Տասնապետեանի շօշափած զանազան թեմաներու մասին յօդուածներ պիտի հրապարակէ, որպէսզի ընթերցողը կարենայ քիչմը աւելի մօտէն ճանչնալ այս մեծ Հայը:

«Նշանակ»

`````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````

ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆԸ՝
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹԻՒՆ
(Հ.Յ.Դ. Զաւարեան Ուսանողական Միութեան)

Նախ՝ ինչո՞ւ այս նիւթը։

Վերջին մեր կէս դարու պատմութեան մէջ քիչ չեն եղած այն մարդիկը, որոնք հայ յեղափոխութիւնը նկատած են բոլորովին կանխահաս եւ անտեղի. անոնցմէ շատեր փորձած են նոյնիսկ այս յիսնամեակի ընթացքին հայ ժողովուրդի գլխուն եկած կարգ մը դժբախտութիւնները վերագրել «ջահել եւ անփորձ յեղափոխականներու ձախող ելոյթներուն»։ Եւ դժբախտաբար, այսօր տակաւին կան անձեր, որոնք կը յամառին քննադատել մեր ազգային զարթօնքը կերտողները, նախայեղափոխական «երանելի օրերուն» մասին խօսելով։

Մեր նպատակը պիտի ըլլայ քննել հայ յեղափոխութեան դրդապատճառները, տեսնելու համար, թէ անոնք իսկապէս բաւարա՞ր էին նման մեծ շարժման մը կերտումին համար։ Ու մենք աչքէ պիտի անցընենք այդ «երանելի օրերու» մեր ժողովուրդի հազար անգամ «երանելի» կացութիւնն ալ. եւ ոչ մէկ կասկած, որ ատիկա սքանչացումի բացագանչութիւններ պիտի խլէ մեր կուրծքէն։ Պիտի տեսնե՛նք այս բոլորը։ Բայց ամէն ինչ իր կարգին. չաճապարենք։

Ընկերաբանութիւնը, պատմութիւնը քննելով գիտական ամէնէն դրական մեթոտներու լոյսին տակ, կը հաստատէ, թէ յեղափոխութիւնները հետեւանքը կ՚ըլլան երկու գլխաւոր ազդակներու,- առարկայական պայմաններն ու ենթակայական պայմանները։ Բացատրենք ասոնցմէ իւրաքանչիւրը։
Առարկայական պայմանները,- որոնց «իրերու հոլովոյթ» անունը կու տայ (Միքայէլ ՆՊ)Վարանդեան,- ուրիշ բան չեն, եթէ ոչ ժողովուրդի կեանքին արտաքին ազդակները. ուրեմն՝ անոր կրած տառապանքներն ու զրկանքները՝ ընկերային, քաղաքական թէ տնտեսական գետնի վրայ։
Ենթակայական պայմանները կը նոյնանան անոր ներքին դրդումներուն հետ.- մտաւորական զարթօնքն ու գաղափարային հասունութիւնն են անոնք։

Եւ կարեւոր է շեշտել, որ այս երկու տեսակի պատճառները իրարու անհրաժեշտ լրացուցիչներն են։ Ժողովուրդ մը կրնայ գտնուիլ ամէն տեսակէտէ չափազանց նեղ կացութեան մը մէջ. ան չընդվզիր սակայն, մինչեւ որ գաղափարական եւ ընդհանրապէս մշակութային զարթօնքը խոր գիտակցութիւնը չտայ իրեն իր արդար ու սրբազան իրաւունքներուն։ Բայց եւ գաղափարական ընդվզումը անզօր է առանց շօշափելի եւ անմիջական պայմաններու ստեղծումին։

Թուենք օրինակներ, աւելի ամուր հիմերու վրայ դրած ըլլալու համար այս հաստատումները։ Բոլորս ալ գիտենք, թէ աղուոր միամտութիւն պիտի ըլլար ֆրանսական յեղափոխութեան պատճառները տեսնել 18րդ դարու վերջերուն ֆրանսացի ժողովուրդին ապրած նիւթական անտանելի կացութեան մէջ։ Ոչ, այդ նոյն դարու կէսերուն Վոլթէռի, Տիտըրոյի, Մոնթեսքիէոյի եւ Ռուսոյի նման մտաւորականներ յառաջացուցած էին արդէն գաղափարներու հոլովոյթը,- ազնուականներու կեղեքումներէն հիւծող աշխատաւոր ու գիւղացի ժողովուրդին վիճակը, նեխած արքունիքի մը ամբարտաւան ոտնձգութիւնները անհատական ու մտքի ազատութեան վրայ, պատճառ եղած էին արդէն, որ անոնք, Esprit des lois-ներու, Lettres philosophiques-ներու, Contrat social-ներու եւ Encyclopռdie-ներու մէջէն, ազատութեան եւ հաւասարութեան գաղափարները շեփորեն։ - Եւ ուրեմն պատրաստ էր Ուժ-գաղափարը (Վարանդեանի բառով), երբ պետական պիւտճէին մէջ քանիցս կրկնուած բացերուն հետեւանքով, Թագաւորը ժողովուրդին ներկայացուցիչները ժողովի հրաւիրել ստիպուեցաւ։ Գաղափարային հասունութեան տիրացած Tiers-Etat-ն (Պարզ Ժողովուրդը ՆՊ)պահանջեց Արքունիքին եւ Կղերին հետ հաւասար իրաւունքներով մասնակցիլ։ Ի զուր անցան իշխանութեան ճիգերը՝ ժողովուրդին արդար պոռթկումը խափանելու։ Բռնակալ վարչակարգը խախտած էր։

Բայց,- պիտի ըսուի,- ֆրանսական յեղափոխութիւնը ներքին բնոյթ կը կրէր, եւ զուտ ընկերային էին անոր դրդապատճառները։ Ճիշդ է. եւ սակայն ընկերաբանութեան բնորոշած երկու տեսակի ազդակները ընդհանուր են եւ կը վերաբերին բոլոր յեղափոխութիւններուն՝ ընդհանրապէս։ Այսպէս, օրինակ, անխուսափելի այդ երկու ազդակներուն համադրութիւնը կը տեսնենք Աւստրիոյ բռնակալութեան դէմ իտալացի ժողովուրդին ապստամբութեան նախօրէին։ 19րդ դարու առաջին քառորդին, Նափոլէոնի կայսրութեան անկումէն յետոյ, Carbonari-ներն ու ասոնց նման գաղտնի կազմակերպութիւններ արմատ ձգեցին արդէն աշխարհագրական Իտալիոյ զանազան երկիրներուն մէջ. սակայն մասնակի ձգտումներ միայն արտայայտեցին անոնք։ Իտալական իրական ապստամբութիւնը ծնունդ առաւ միայն Նափոլէոն Գ.ի օրերուն։ Այս ուշացումին պատճա՞ռը,- պա՛րզ է, երեսունական թուականներուն տակաւին նոր սկսած էր ձեւաւորուիլ ազգային-գաղափարական զարթօնքը իտալացի ժողովուրդին, նշանաւոր Risorgimento-ն։ Երբ ան հասունցաւ, մնացածը,- ապստամբութիւնը,- անխուսափելի էր այլեւս։ Բայց հարկ է ըսել անգամ մըն ալ, որ, առանց Մանցոնիներու եւ Մացցինիներու, Կառիպալտի մը չծնէր թերեւս։

Բայց, այս երկու ցայտուն օրինակներէն վերջ մանաւանդ, ալ կրնա՛նք ձգել օտարները եւ դառնալ մեզի։

Կիլիկեան հայկական թագաւորութեան անկումէն մինչեւ անցեալ դարու ութսունական թուականները, շուրջ հինգ դար գերութիւն ապրած էր մեր ժողովուրդը. «Ապրած էր,- կ՚ըսէ Վարանդեան,- առանց ձէն ու ծպուտ հանելու, վասնզի ունէր գրաստի մը խորունկ անգիտակցութիւնը, կը դիտէր լուծն ու տառապանքը, որպէս երկնառաք, անշեղելի մի ճակատագիր»։

Ամօթ կը զգանք, ընկերնե՛ր, բայց արժանի ենք ատոր։ Այն ժողովուրդը, որ օր մը իր անկախութեան տունը հզօր կայսրութեան մը վերածեց, որ թագաւորներ խոնարհեցուց իր արքաներուն առջեւ, որ ծառացաւ անյաղթ Հռոմի դէմ եւ բիւզանդական ու պարսկական բանակներ ջախջախեց, այն ժողովուրդը վերջապէս, որուն հերոսներուն ծնունդին համար երկինք ու երկիր երկունքի պիտի մտնէին, ստրկութեան ճահիճին մէջ խրած գետնատարած ամբոխ մը դարձած էր։

Իրերու հոլովո՞յթը։

Բայց ի՞նչ աւելի յարմար, ժողովուրդ մը ըմբոստացումի մղելու համար, եթէ ոչ՝ դարերու այդ անհանդուրժելի կացութիւնը,- կեանքի բացարձակ անապահովութիւնը, հարստահարումներն ու կեղեքումները, տնտեսական անտանելի վիճակը վերջապէս։ Բայց ոչ մէկ ընդվզում, քանի կազմուած չէր տակաւին Գաղափարը, որ նման ելոյթներու անհրաժեշտ խթանն է անկասկած։

Այստեղ, հաւանական առարկութեան մը առաջքը առնել անհրաժեշտ է։ Այդ հինգ դարու ընթացքին մենք ունեցած ենք յեղափոխական շարժումներ,- պիտի ըսէք։ - Եւ իրօք, անկարելի է հայ ազատագրական շարժման պատմականը ընել, առանց խօսելու Դաւիթ Բէկի եւ Իսրայէլ Օրիի մասին։ Այո՛, սակայն, այդ կարգ մը սքանչելի հայերուն ձգտումներն ու արարքները անարձագանգ մնացին մեր ժողովրդային խաւերուն մէջ. եւ ազատատենչ այդ խմորումները կարծես դատապարտուած էին արդէն՝ մասնակի դէպքեր մնալու։ Գաղափարներու հոլովոյթը շատ հեռու էր տակաւին՝ ժողովուրդին սեփականութիւնը ըլլալէ։

Անիկա առաջին անգամ զգալի կերպով երեւցաւ ասկէ շուրջ հարիւր տարիներ առաջ։ Եւ եթէ քիչ մը շատ կ՚ըլլայ ըսել, որ այդ գաղափարական զարթօնքը արդիւնքն էր միայն արտաքին ազդեցութիւններու, գէթ պէտք է խոստովանիլ, որ ներշնչման մեծ մասը կու գար օտար օրինակներէ։

Ու զարմանալի չէ ասիկա, այլ շատ բնական։ Զարմանալի չէ նոյնպէս այն իրողութիւնը, որ զարթօնքի առաջին ցոլքերը ծնունդ են առած Թրքահայաստանէն դուրս, համեմատաբար ազատ երկիրներու մէջ, ուր չէին կաշկանդուած հայ մարդերու միտքն ու հոգին։

Առաջին անգամ Մխիթարեաններն էին, որոնք Վենետիկէն արթնցող հայուն ձայնը հնչեցուցին։ Յիսունական թուականներուն, Հայր Ալիշան իր գրական գործունէութեան ամէնէն բեղուն շրջանը կ՚ապրէր։ Անոր ոտանաւորները, որոնք իրենց գրաբարախառն լեզուին պատճառաւ թերեւս հաճելի չեն թուիր այսօրուան հայ երիտասարդներուն, օրին՝ երկրի եւ արտասահմանի հայաշատ կեդրոններուն մէջ, որպէս նոր արշալոյսներու աւետաբեր, ձեռքէ-ձեռք կը խլուէին։

Իսկ անդին, Կովկասի մէջ, ուր հայութիւնը համեմատաբար աւելի հանգիստ կ՚ապրէր անկասկած, Խաչատուր Աբովեանն էր, որ նոյն թուականներուն իր «Վէրք Հայաստանի»ով կու գար վէրքերը թարմացնել հայ սրտերուն։

Ու ահա, կամաց-կամաց, տաճկահայ աշխարհն ալ կը փոթորկէր։ Եւրոպայի համալսարաններուն մէջ կրթութիւն ստացած հայ երիտասարդները, Պոլիս դառնալով, նոր ուշքի կու գային կարծես ու կը խորհէին վերջապէս, թէ օրէ-օր նոր թալաններու եւ ջարդերու ենթարկուող հայութիւնը, որպէս ազգային ամբողջութիւն, հանգիստ ապրելու իրաւունք ունէր։ Ու բացորոշ են այստեղ ներշնչման աղբիւրները անոնց։ Ամէնէն վեր, ֆրանսական մեծ յեղափոխութեան ոգին կը սաւառնէր անշուշտ. անոր արտայայտած գաղափարները շատ լաւ կը պատշաճէին այդ տղոց ձգտումներուն, այդ յեղափոխութեան տուած երկրի մը իշխանութեան կեղեքումներուն դէմ պայքարի զմայլելի օրինակներէն զատ, Convention-ը բացորոշ կերպով արտայայտած էր ազգային ազատական գաղափարը։ Յետոյ՝ թարմ էին տակաւին յոյներու եւ պուլկարներու ազատատենչ պայքարներու յիշատակները, իսկ օրուան նիւթ՝ իտալական եւ գերմանական ազգային միութիւններուն կազմաւորումը։

Բայց գաղափարներու հոլովոյթը արդիւնք չէր միայն ապազգային ներշնչումներու։ Այն օրերուն, երբ Պոլսոյ եւ Թիֆլիսի մեր առաջաւոր մտաւորականութիւնը աղուոր գաղափարներով կը սնանէր, երկրի ժողովուրդին վիճակը հասած էր տեղ մը, ուր կարելի չէր մարդկայինը զատորոշել անմարդկայինէն։ Բայց ի զուր Վանայ Հայրիկը իր «Վանգոյժ»ով ու «Հայգոյժ»ով- որոնց «մեր յեղափոխական գրականութեան ամէնէն pathetique էջերը» որակումը կու տայ Վարանդեան,- կը փորձէր ստրկութեան ճիրաններէն ձերբազատել ժողովուրդի հոգին. տակաւին ենթակայական պայմանները պէտք եղած չափով չէին հասունցած։

Ռուս-թրքական պատերազմին վրայ կացութիւնը ա՛լ աւելի վատթարացաւ։ Մինչեւ հիմա մենք չդիմեցինք փաստաթուղթերու լոյսին։ Թերեւս քիչ մը դժուար ըլլայ պաղարիւնով լսել այդ օրերուն հայ թէ օտար թերթերու հրատարակած յօդուածները, թղթակցութիւնները։ Սակայն մենք խոստացանք գէթ ամփոփ մէկ պատկերը տալ նախայեղափոխական «երանելի՜» օրերուն։ Սկսինք ուրեմն՝ Times թերթի ներկայացուցիչ Նորմընի «Armenia and the campaign of 1877» հատորէն առնուած սա կտորէն։ Թող նկարագրութեան իրապաշտ չորութիւնը խորթ չգայ կրթուած պարոններու եւ օրիորդներու ձեր ականջներուն. ա՛ս ալ ազգային սեփականութիւն մըն է, ի վերջոյ։
- «Այդ հրէշներու ձեռքով կատարուծ արհաւիրքներու պարզ արձանագրումն իսկ բաւ է յարուցանելու անոնց դէմ արժանւոր պատիժ:Կը բաւէ եսել, որ Բայազէտը հիմնապէս կողոպտուեր է և աւելի քան 11օօ բնակիչներ կոտորուելէ ետք,կը ներկայացնէ այսօր աւերակոյտ մը...Ամենուրեք լքուած գիւղեր,պարպուած,ամայացած քաղաքներ,առևտուրը դադրած,հունձքը կը սպասէ հնձուորներուն,այրեր որ կը սգան իրենց անարգուած կիները,ծնողներ՝որ կ՜ողբան իրենց խողխողուած զաւակները....Խարցի մէժ այդ ճիւաղները կը մտնեն հայ քահանային տունը,որ նոր բերեր էր իր հարսնացուն հայրական տունը:Չարաքործները պարանով կը կապեն մէկտեղ ղեր քահանան ու իր զաւակը և անոնց առջև կը բռնաբարեն աղջիկը:Ապա կը հրամայեն սրէ անցնել երեքն ալ...Այլևս չեմ կարող գրել»։ (Վարանդեան, Հ.Յ.Դ. Պատմութիւն, Ա. հատոր։
Անգլիացիի մը այս խոստովանութիւններէն ետք, ալ դժուար չէ հաւատք ընծայել հայ թերթի մը սա յիշատակութեան, առանց չափազանցութեան վախի։ «Մասիս»ն է գրողը, գրեթէ նոյն թուականներուն.
- «Գրեթէ անհնար է մի առ մի թուել այս ամսուան ոճրագործութիւնները...Նաև կուսապղծութիւնները,որոնց մին է եոթն տարեկան կոյս աղջիկ մը տաճկէ պղծուիլը ի նախատինս ազգին...»։

Կը տեսնէք, չէ՞, «երանելի» վիճակը մեր ժողովուրդին, յեղափոխութեան նախօրէին։ Կը կարծենք, թէ կը բաւէ ասիկա, որպէս պատասխան մեր խոհուն եւ խելօք բարեկամներուն խորիմաստ քննադատութիւններուն։ Ու ալ մի՛ փորձէք խորհրդածել այս բոլորին շուրջ. Նորմըն իրաւունք ունի, երբ կ՚ըսէ.
«The subject is too painful to need any coloring»։

Բայց, միեւնոյն ժամանակ, երբ առարկայական պայմանները հասած էին արդէն իրենց հոլովման վերջակէտին, գաղափարային խմորումները կը զարգանային մեծ թափով, վերջնական եւ անխուսափելի պոռթկումը տալու հոգիներուն։ Պերլինի Վեհաժողովին 16րդ յօդուածին 61րդի փոխուիլը եւ Տիզրայէլի կառավարութեան ժխտական դիրքը հայկական հարցին հանդէպ մէկ կողմէն, եւ տուրքերու անընդհատ յաւելումները միւս կողմէն, Ազգային Ժողովին մէջ Տէմիրճիպաշեաններու, Չերազներու, Այվազեաններու, Արփիարեաններու քննադատութիւնները աւելի յաճախակի եւ բուռն դարձուցին։ Պատերազմին ընթացքին, Թրքահայաստանի կարեւոր մէկ մասին գրաւումը ռուս զօրքերուն կողմէ եւ ժողովուրդին գաղթը դէպի Ռուսահայաստան պատճառ դարձան հոգեկան եւ գաղափարական նոր եւ զօրաւոր մերձեցման մը հայութեան երկու մեծ զանգուածներուն միջեւ։ Ու յառաջ եկաւ մեծ եւ փառաւոր զարթօնք մեր յեղափոխական գրականութեան։ Եւ մինչ Փորթուգալեաններն ու Արծրունիները մտաւորականութիւնը կը հրահրէին, ժողովուրդը կը կարդար ու կը սիրէր Խրիմեանը, Րաֆֆին ու Գամառ Քաթիպան, որովհետեւ ինքզինք կրցա՛ւ ճանչնալ վերջապէս անոնց գործերուն մէջ։

Ութսունական եւ իննսունական թուականներուն, երկու կարգի հոլովոյթներուն համադրութիւնը ամբողջացած կարելի էր սեպել։ Առարկայական պայմանները հասած էին աստիճանի մը, ուր ժողովուրդը, որքան ալ լեցուած ըլլար ան ստրուկի համակերպող հոգեբանութեամբ, չէր կրնար համբերել ու տոկալ։ Իսկ արդէն, արթնցած էին անոր գաղափարային ձգտումները, շնորհիւ մեր Մացցինիներու վէպերուն յեղափոխական քարոզչութեան։ Ալ անկէ անդին ոչ ոք, եթէ իսկ ուզէր, կրնար արգելք հանդիսանալ ազգային արդար պոռթկումին։ Երկու տեսակի պայմաններուն լրացումով՝ անխուսափելի էր մեր ապստամբութիւնը։ Պատմութիւնը չի՛ կասեցուիր։

«Ռայեա՜ն…,- կ՚ըսէ Վարանդեան,- դարերու անխօս, անմռունչ ստրուկը խլրտաց վերջապէս եւ ուզեց ցոյց տալ աշխարհին, որ ինք ալ անարգ գրաստ մը չէ, այլ մարդ էակ մը, ստուեր մը չէ, այլ գոյութիւն… Անգամ մըն ալ արդարացաւ հին, դաժան ճշմարտութիւնը,- «Je m'insurge, donc je suis!» (Կ՜ապստամբիմ ուրեմն կամ) ։

Այո՛, ընդվզեցաւ Ռայեան։ - Ու ան դարձաւ այլեւս արմենական Աւետիսեան եւ մանաւանդ Քրիստափորներու սուրբ հոգիով լեցուած ու պատմութեան բոլոր Կառիպալտիները շուքի մէջ ձգող դաշնակցական Պետօ, Վարդան, Դուման կամ Գէորգ։ Դարերով խաւարի մէջ ապրելէ յետոյ, անիկա կրակ ու բոց պիտի ցանէր այնուհետեւ իր շուրջը։ Եւ համամարդկային պատմութեան պիտի տար դիւցազնութեան եւ արիութեան ամէնէն գրաւիչ օրինակները։

Ընկերնե՛ր, մեր Վարուժանը հայ յեղափոխութեան անզուգական հիմքերէն Եփրեմին ուղղելով իր խօսքը՝ կ՚ըսէ.
«Կառիպալտին Հռոմինն է եւ Պոնափարթ ոճիրին,
Կը պատկանիս դուն միայն ազատութեան ոգիին,
Զքեզ խրճիթ մը ծնաւ, հայ վիշտը քեզ օրօրեց,
Այդ վիշտին չափ՝ եղար մեծ»։
Հայ յեղափոխութիւնը,- ամբողջութիւնը հարիւրաւոր Եփրեմներու գաղափարական եւ զինական գործունէութեան,- դարերու թմփիրէն արթնցող ազատութեան ոգիի՛ն է։ Ան ծնաւ հայ ժողովուրդի խրճիթին մէջ, անոր անլուր տառապանքներուն ու վիշտերուն երկունքով։
Ու այդ վիշտին չափ մեծ եղաւ անիկա։

(Առաջին կէս-հրապարակային դասախօսութիւնս է, տրուած Յակոբ Եագուպեանին տան մէջ, 1947, Պէյրութ, Տաուտ փաշա փողոց,- Հ.Տ.)։




«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԻՆՔՆԱԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ՀՐԱՉ ՏԱՍՆԱՊԵՏԵԱՆԻ 3

Հրաչը Հրաչին Մասին

ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆ ԲԵՐՔ

Ինչպէս կ՚ենթադրեմ, շատերու կը պատահի, մտաւորական, կամ ընդհանրապէս մշակութային-հետաքրքրութիւններս (խօսքս, անշուշտ, ոչ-մասնագիտական հետաքրքրութիւններուս մասին է) տարուբերուած են որոշ մարզերու միջեւ, իւրաքանչիւր մարզի մէջ անցնելով զանազան փուլերէ։ Ժամանակագրական կարգով նախասիրութիւններս եղած են.
Ա) Գծագրութիւնն ու նկարչութիւնը – Մանկութենէս մինչեւ քսանհինգ-երեսուն տարեկան, իր գագաթնակէտէն անցնելով նկարիչ Կալենցի հետ մտերմութեանս օրերուն (տասներկու-տասներեք տարեկան) եւ շարունակուելով Հալէպ, անոր յետագայ կնոջ՝ Արմինէ Պարոնեանի հետ։ Ըստ երեւոյթին որոշ յարմարութիւն ունէի (այդ՝ շատ աւելի շեշտուած կերպով յետագային երեւան եկաւ աղջկանս՝ Թամարին մօտ)։
Բ) Ատկէ՝ նաեւ ընդհանուր սէր մը արուեստներու նկատմամբ, որ միախառնուելով ազգային հպարտանքի զգացումին հետ, շրջան մը՝ պաշտամունքի հասնող հիացում յառաջացուցած էր մէջս հայկական ճարտարապետութեան նկատմամբ (քսանհինգ-քառասուն տարեկանիս, բայց յատկապէս Հայաստան անդրանիկ այցելութեանս առիթով, երբ անձամբ այցելեցի յուշարձանները եւ առիթ ունեցայ ճանչնալու ճարտարապետներ Վարազդատ Յարութիւնեանը, Ստ. Մնացականեանը, Ալ. Սահինեանը, հնագէտ Կարօ Ղաֆադարեանը, Մօրուս Հասրաթեանը եւ ազնուական սերունդի մը ազնուական այլ դէմքերը)։ Անշուշտ այս պարագային նախասիրութիւնս կատարողական չէր, այլ՝ ուսումնասիրական, պատմագեղարուեստական, բանասիրական։ Յիսուն-վաթսունական տարիներուն այնքա՛ն տարուած էի հայ ճարտարապետական կոթողներով եւ յուշարձաններով, որ Համազգայինի ընկերներս, իբրեւ Նոր Տարուան նուէր, Թորոս Թորոմանեանի մաշիկները «կը մաղթէին» ինծի…։ Ուսումնասիրութիւններ ունիմ տպուած «Նայիրի»ին եւ «Հասկ»երուն մէջ, նաեւ երկու բաւական լուրջ յօդուած՝ Համազգայինի հրատարակած ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՅՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ ալպոմին մէջ (1972), զոր,- կը յիշեմ,- երկու ամերիկացիներու Թրքահայաստանէն բերած նկարներով կազմեր էինք Գուրգէն Գասապեանի հետ, երեք լեզուով (հայերէն, անգլերէն, ֆրանսերէն)։ Ունիմ նաեւ, տակաւին անտիպ վիճակով (մեքենագրուած), պատմագեղարուեստական ուսումնասիրութիւն մը, որուն նիւթը բազմիցս աւանդած եմ Համազգայինի Հայագիտական Բարձրագոյն Հիմնարկի ուսանողներուն («Հայկական Ճարտարապետութիւն»)։
Գ) Կ՚ենթադրեմ, թէ մեծ հանգիտութիւն չկայ արուեստի պատմութեան եւ քաղաքական-յեղափոխական պատմութեան միջեւ։ Իրողութիւն է սակայն, որ առաջինէն, ես տակաւ դարձայ երկրորդին, վաթսունական թուականներու աւարտէն իսկ առաջ։ Ողբ. Սիմոն Վրացեանի դասաւորումը անձնական թէ հաւաքած արխիւներու, զանոնք վերադարձնելու համար իրենց բարոյական իրաւատիրոջ՝ Հ.Յ.Դաշնակցութեան (Մայր Դիւան, Պոսթըն), 1970էն սկսեալ եւ երկար տարիներ, իմ ամառնային աշխատանքս Պոսթընի մեր արխիւներու ցուցակագրումի եւ պատճէնահանման գծով (գործ մը, որուն մէջ ինծի յաջորդեց… Ժիրայր Լիպարիտեանը, ձեռնարկելով նաեւ, Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի որոշմամբ, մանրաժապաւէն պատճէնահանման), դարձեալ Բիւրոյի որոշումով, անցեալի մեր մեծ դէմքերուն նուիրուած մենագրութիւն-հաւաքածոներու կազմումը անոնց մահուան թուականին հետ կապուած տարելիցային առիթներով, Համազգայինի Հայագիտական Բարձրագոյն Հիմնարկին համար հայ կուսակցութիւններու եւ յատկապէս Հ.Յ.Դաշնակցութեան պատմութեան գիտական եւ ընդարձակ դասընթացքի մը պատրաստութեան անհրաժեշտութիւնը,- այս բոլորը մղիչ ազդակ հանդիսացան, որ ես կազմէի կարեւոր թիւով հատորներ, դէմքերու եւ դէպքերու նուիրուած, բայց ըստ կարելւոյն՝ բանասիրական ճշգրտութեամբ օժտուած, արխիւային հարազատ վերարտադրութիւններ, բայց բացատրուած կամ մեկնաբանուած, առաւել, անշուշտ, Դաշնակցութեան պատմութեան կամ յարակից նիւթերու վերաբերեալ անձնական աշխատութիւններ։



1)Հաւանաբար ամենաշահեկան եւ պատմագրին համար ամէնէն օգտակար շարքը ՆԻՒԹԵՐ Հ.Յ.ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ քառահատոր շարքն է, որ մեր կուսակցութեան պատմութիւնը կը տանի մինչեւ 4րդ Ընդհ. Ժողով (1907), թուականի մասնակի զանցումներով։ Ա. եւ Բ. հատորները արժանացած են վերահրատարակութեան (յաւելուածով)՝ ութսունական թուականներու սկիզբը։ Պատրաստ է հինգերորդ հատոր մը, ձեռագիր վիճակով, որ պիտի ամբողջացնէ 4րդ Ընդհ. Ժողովին վերաբերեալ փաստաթուղթերու (շրջաններու տեղեկագիր) ներկայացումը։



2) Անձերու նուիրուած կենսագրականներու, գրութեանց, նամակներու նկարագրային-գործունէութենական տպաւորութիւններու հաւաքածոները կը սկսին ԱՐԱՄԸ հատորով (1969, մահուան յիսնամեակ), կը շարունակուին ՌՈՍՏՈՄով (1979, մահուան վաթսունամեակ), ՍԻՄՈՆ ԶԱՒԱՐԵԱՆի հաստափոր երեք հատորներով (1983 եւ 1992) եւ հիմակուհիմա կ՚աւարտին ՔՐԻՍՏԱՓՈՐԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐով (1993) եւ ՌՈՍՏՈՄի ամբողջական ՆԱՄԱԿԱՆԻՆ (1999)։



3) Ժամանակագրական կարգով, զուտ անձնական աշխատութիւններս հետեւեալներն են. - Հ.Յ.Դ. ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԱԿԱՆ ԿԱՌՈՅՑԻ ՀՈԼՈՎՈՅԹԸ, Պէյրութ, 1974. վերահրատարակուած՝ 1985ին։ - Ո՞Վ Է ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆԸ, Պէյրութ, 1975. վերահրատարակուած Հայաստան։ Անգլերէն թարգմանութեան փորձ մը կատարուած է Ա.Մ.Ն.ի մէջ, ըստ իս՝ ձախող։ - LA QUESTION ARMENIENNE, Beyrouth, 1975 (Եղեռնի վաթսունամեակին առթիւ)։ - ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ, Պէյրութ, 1977։ Միեւնոյն գրքոյկը հրրատարակուած է նաեւ արաբերէնով, Հալէպ, եւ պարսկերէնով, Թեհրան։ - ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆ, Պէյրութ, 1985։ - ԻՆՆՍՈՒՆԱՄԵԱՅ ՀԱՇՈՒԵԿՇԻՌ, Պէյրութ, 1985։ - Հ.Յ.ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆԸ՝ ԻՐ ԿԱԶՄՈՒԹԵՆԷՆ ՄԻՆՉԵՒ Ժ. ԸՆԴՀ. ԺՈՂՈՎ, Աթէնք, 1988։ - Նոյնը՝ ֆրանսերէնով (HISTOIRE DE LA FEDERATION REVOLUTIONNAIRE ARMENIENNE DACHNAKTSOUTYOUN 1890/1924, Oemme, Milano, 1988)։ - Նոյնը՝ անգլերէնով (HISTORY OF THE ARMENIAN REVOLUTIONARY FEDERATION DASHNAKTSOUTYOUN 1890/1924, Oemme, Milano, 1988)։ - ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ ՄԻՆՉԵՒ Հ.Յ.ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ԿԱԶՄՈՒԹԻՒՆԸ, Աթէնք, 1990։ - Հ.Յ.ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ-ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆԸ, Պէյրութ, 1994։



4) Ցարդ անտիպ կը մնայ Հ.Յ.Դաշնակցութեան ընդարձակ պատմութեան գէթ Ա. հատորը (մինչեւ 1902-1903)։ Աշխատութեան ամբողջութիւնը, եթէ երբեք աւարտի (ինչ որ քիչ հաւանական է), կրնայ առնել չորս հատոր, իւրաքանչիւրը առնուազն 400 էջերէ կազմուած։ 5) Եթէ յանկարծ յիշեմ,- ու յանկարծ յիշեցի,- որ յիսունական տարիներուն, □Սեւան□ տպարանի տէր ու տնօրէն ողբ. Սիմոն Սիմոնեանի առաջարկով (Հալէպի Հայկազեան վարժարանին մէջ ան հայերէնի առաջին ուսուցիչս էր եղած), դեռ նոր Ֆրանսայէն վերադարձած, ես պատրաստեր էի, նախակրթարաններու համար, գիտութեանց վեց դասագիրքերու շարք մը, տեղին ամբողջացում մը կատարած կ՚ըլլամ կարծեմ։ Այդ դասագիրքերը մինչեւ վերջերս ալ կը գործածուէին Ճեմարանի եւ ազգային վարժարաններուն մէջ։ Իբրեւ անոնց շարունակութիւնը, Է.-Ը. դասարաններուն համար պատրաստած ունիմ երկրաբանութեան դասընթացք մը, որ անտիպ է, բայց կը բովանդակէ հայերէնով գիտական ուսանելի բառապաշար մը։ Հիմակուհիմա՝ այսքան։





19 Յունուար 1996



Շար. 3 և Վերջ

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԻՆՔՆԱԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ՀՐԱՉ ՏԱՍՆԱՊԵՏԵԱՆԻ 3

Հրաչը Հրաչին Մասին

ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆ ԲԵՐՔ

Ինչպէս կ՚ենթադրեմ, շատերու կը պատահի, մտաւորական, կամ ընդհանրապէս մշակութային-հետաքրքրութիւններս (խօսքս, անշուշտ, ոչ-մասնագիտական հետաքրքրութիւններուս մասին է) տարուբերուած են որոշ մարզերու միջեւ, իւրաքանչիւր մարզի մէջ անցնելով զանազան փուլերէ։ Ժամանակագրական կարգով նախասիրութիւններս եղած են.
Ա) Գծագրութիւնն ու նկարչութիւնը – Մանկութենէս մինչեւ քսանհինգ-երեսուն տարեկան, իր գագաթնակէտէն անցնելով նկարիչ Կալենցի հետ մտերմութեանս օրերուն (տասներկու-տասներեք տարեկան) եւ շարունակուելով Հալէպ, անոր յետագայ կնոջ՝ Արմինէ Պարոնեանի հետ։ Ըստ երեւոյթին որոշ յարմարութիւն ունէի (այդ՝ շատ աւելի շեշտուած կերպով յետագային երեւան եկաւ աղջկանս՝ Թամարին մօտ)։
Բ) Ատկէ՝ նաեւ ընդհանուր սէր մը արուեստներու նկատմամբ, որ միախառնուելով ազգային հպարտանքի զգացումին հետ, շրջան մը՝ պաշտամունքի հասնող հիացում յառաջացուցած էր մէջս հայկական ճարտարապետութեան նկատմամբ (քսանհինգ-քառասուն տարեկանիս, բայց յատկապէս Հայաստան անդրանիկ այցելութեանս առիթով, երբ անձամբ այցելեցի յուշարձանները եւ առիթ ունեցայ ճանչնալու ճարտարապետներ Վարազդատ Յարութիւնեանը, Ստ. Մնացականեանը, Ալ. Սահինեանը, հնագէտ Կարօ Ղաֆադարեանը, Մօրուս Հասրաթեանը եւ ազնուական սերունդի մը ազնուական այլ դէմքերը)։ Անշուշտ այս պարագային նախասիրութիւնս կատարողական չէր, այլ՝ ուսումնասիրական, պատմագեղարուեստական, բանասիրական։ Յիսուն-վաթսունական տարիներուն այնքա՛ն տարուած էի հայ ճարտարապետական կոթողներով եւ յուշարձաններով, որ Համազգայինի ընկերներս, իբրեւ Նոր Տարուան նուէր, Թորոս Թորոմանեանի մաշիկները «կը մաղթէին» ինծի…։ Ուսումնասիրութիւններ ունիմ տպուած «Նայիրի»ին եւ «Հասկ»երուն մէջ, նաեւ երկու բաւական լուրջ յօդուած՝ Համազգայինի հրատարակած ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՃԱՐՏԱՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՅՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐ ալպոմին մէջ (1972), զոր,- կը յիշեմ,- երկու ամերիկացիներու Թրքահայաստանէն բերած նկարներով կազմեր էինք Գուրգէն Գասապեանի հետ, երեք լեզուով (հայերէն, անգլերէն, ֆրանսերէն)։ Ունիմ նաեւ, տակաւին անտիպ վիճակով (մեքենագրուած), պատմագեղարուեստական ուսումնասիրութիւն մը, որուն նիւթը բազմիցս աւանդած եմ Համազգայինի Հայագիտական Բարձրագոյն Հիմնարկի ուսանողներուն («Հայկական Ճարտարապետութիւն»)։
Գ) Կ՚ենթադրեմ, թէ մեծ հանգիտութիւն չկայ արուեստի պատմութեան եւ քաղաքական-յեղափոխական պատմութեան միջեւ։ Իրողութիւն է սակայն, որ առաջինէն, ես տակաւ դարձայ երկրորդին, վաթսունական թուականներու աւարտէն իսկ առաջ։ Ողբ. Սիմոն Վրացեանի դասաւորումը անձնական թէ հաւաքած արխիւներու, զանոնք վերադարձնելու համար իրենց բարոյական իրաւատիրոջ՝ Հ.Յ.Դաշնակցութեան (Մայր Դիւան, Պոսթըն), 1970էն սկսեալ եւ երկար տարիներ, իմ ամառնային աշխատանքս Պոսթընի մեր արխիւներու ցուցակագրումի եւ պատճէնահանման գծով (գործ մը, որուն մէջ ինծի յաջորդեց… Ժիրայր Լիպարիտեանը, ձեռնարկելով նաեւ, Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի որոշմամբ, մանրաժապաւէն պատճէնահանման), դարձեալ Բիւրոյի որոշումով, անցեալի մեր մեծ դէմքերուն նուիրուած մենագրութիւն-հաւաքածոներու կազմումը անոնց մահուան թուականին հետ կապուած տարելիցային առիթներով, Համազգայինի Հայագիտական Բարձրագոյն Հիմնարկին համար հայ կուսակցութիւններու եւ յատկապէս Հ.Յ.Դաշնակցութեան պատմութեան գիտական եւ ընդարձակ դասընթացքի մը պատրաստութեան անհրաժեշտութիւնը,- այս բոլորը մղիչ ազդակ հանդիսացան, որ ես կազմէի կարեւոր թիւով հատորներ, դէմքերու եւ դէպքերու նուիրուած, բայց ըստ կարելւոյն՝ բանասիրական ճշգրտութեամբ օժտուած, արխիւային հարազատ վերարտադրութիւններ, բայց բացատրուած կամ մեկնաբանուած, առաւել, անշուշտ, Դաշնակցութեան պատմութեան կամ յարակից նիւթերու վերաբերեալ անձնական աշխատութիւններ։



1)Հաւանաբար ամենաշահեկան եւ պատմագրին համար ամէնէն օգտակար շարքը ՆԻՒԹԵՐ Հ.Յ.ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՀԱՄԱՐ քառահատոր շարքն է, որ մեր կուսակցութեան պատմութիւնը կը տանի մինչեւ 4րդ Ընդհ. Ժողով (1907), թուականի մասնակի զանցումներով։ Ա. եւ Բ. հատորները արժանացած են վերահրատարակութեան (յաւելուածով)՝ ութսունական թուականներու սկիզբը։ Պատրաստ է հինգերորդ հատոր մը, ձեռագիր վիճակով, որ պիտի ամբողջացնէ 4րդ Ընդհ. Ժողովին վերաբերեալ փաստաթուղթերու (շրջաններու տեղեկագիր) ներկայացումը։



2) Անձերու նուիրուած կենսագրականներու, գրութեանց, նամակներու նկարագրային-գործունէութենական տպաւորութիւններու հաւաքածոները կը սկսին ԱՐԱՄԸ հատորով (1969, մահուան յիսնամեակ), կը շարունակուին ՌՈՍՏՈՄով (1979, մահուան վաթսունամեակ), ՍԻՄՈՆ ԶԱՒԱՐԵԱՆի հաստափոր երեք հատորներով (1983 եւ 1992) եւ հիմակուհիմա կ՚աւարտին ՔՐԻՍՏԱՓՈՐԻ ՆԱՄԱԿՆԵՐով (1993) եւ ՌՈՍՏՈՄի ամբողջական ՆԱՄԱԿԱՆԻՆ (1999)։



3) Ժամանակագրական կարգով, զուտ անձնական աշխատութիւններս հետեւեալներն են. - Հ.Յ.Դ. ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԱԿԱՆ ԿԱՌՈՅՑԻ ՀՈԼՈՎՈՅԹԸ, Պէյրութ, 1974. վերահրատարակուած՝ 1985ին։ - Ո՞Վ Է ԴԱՇՆԱԿՑԱԿԱՆԸ, Պէյրութ, 1975. վերահրատարակուած Հայաստան։ Անգլերէն թարգմանութեան փորձ մը կատարուած է Ա.Մ.Ն.ի մէջ, ըստ իս՝ ձախող։ - LA QUESTION ARMENIENNE, Beyrouth, 1975 (Եղեռնի վաթսունամեակին առթիւ)։ - ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ, Պէյրութ, 1977։ Միեւնոյն գրքոյկը հրրատարակուած է նաեւ արաբերէնով, Հալէպ, եւ պարսկերէնով, Թեհրան։ - ՅԵՂԱՓՈԽՈՒԹԻՒՆ, Պէյրութ, 1985։ - ԻՆՆՍՈՒՆԱՄԵԱՅ ՀԱՇՈՒԵԿՇԻՌ, Պէյրութ, 1985։ - Հ.Յ.ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԻՒՆԸ՝ ԻՐ ԿԱԶՄՈՒԹԵՆԷՆ ՄԻՆՉԵՒ Ժ. ԸՆԴՀ. ԺՈՂՈՎ, Աթէնք, 1988։ - Նոյնը՝ ֆրանսերէնով (HISTOIRE DE LA FEDERATION REVOLUTIONNAIRE ARMENIENNE DACHNAKTSOUTYOUN 1890/1924, Oemme, Milano, 1988)։ - Նոյնը՝ անգլերէնով (HISTORY OF THE ARMENIAN REVOLUTIONARY FEDERATION DASHNAKTSOUTYOUN 1890/1924, Oemme, Milano, 1988)։ - ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ ՄԻՆՉԵՒ Հ.Յ.ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ԿԱԶՄՈՒԹԻՒՆԸ, Աթէնք, 1990։ - Հ.Յ.ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹԵԱՆ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ-ՄԱՐՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆԸ, Պէյրութ, 1994։



4) Ցարդ անտիպ կը մնայ Հ.Յ.Դաշնակցութեան ընդարձակ պատմութեան գէթ Ա. հատորը (մինչեւ 1902-1903)։ Աշխատութեան ամբողջութիւնը, եթէ երբեք աւարտի (ինչ որ քիչ հաւանական է), կրնայ առնել չորս հատոր, իւրաքանչիւրը առնուազն 400 էջերէ կազմուած։ 5) Եթէ յանկարծ յիշեմ,- ու յանկարծ յիշեցի,- որ յիսունական տարիներուն, □Սեւան□ տպարանի տէր ու տնօրէն ողբ. Սիմոն Սիմոնեանի առաջարկով (Հալէպի Հայկազեան վարժարանին մէջ ան հայերէնի առաջին ուսուցիչս էր եղած), դեռ նոր Ֆրանսայէն վերադարձած, ես պատրաստեր էի, նախակրթարաններու համար, գիտութեանց վեց դասագիրքերու շարք մը, տեղին ամբողջացում մը կատարած կ՚ըլլամ կարծեմ։ Այդ դասագիրքերը մինչեւ վերջերս ալ կը գործածուէին Ճեմարանի եւ ազգային վարժարաններուն մէջ։ Իբրեւ անոնց շարունակութիւնը, Է.-Ը. դասարաններուն համար պատրաստած ունիմ երկրաբանութեան դասընթացք մը, որ անտիպ է, բայց կը բովանդակէ հայերէնով գիտական ուսանելի բառապաշար մը։ Հիմակուհիմա՝ այսքան։





19 Յունուար 1996



Շար. 3 և Վերջ

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

Վրէժ Գլընճեան Թուրեանի Բանաստեղծութիւններէն Նմուշներ

Մի քանի ամիս առաջ անդրադարձած էինք Թուրեանի անձին,նկարագրին և գրական արժէքին (Տես «Նշանակ» Գրական):Հրապարակած էինք նաև նմուշ մը իր հնչեակներէն: Այսօր կը հրապարակենք տարբեր թեմայով բանաստեղծական նմուշ մը տալով անոր մեր համեստ ու հակիրճ գնահատումը :Թուրեան տագնապող բանաստեղծ է , արդար մարդ է , հետևաբար կը պոռթկայ յանուն արդարութեան:Միւս կողմէ հիւմուրը իր բնագաւառն է, գիտէ ժպիտ դնել իր դէմքին որպէս հասուն և անկեղծ մարդ , գիտէ խնդալ կուշտ ու կուռ պատանիի նման.խինդ ու ժպիտ...երկու բան՝ որոնց արուեստէն շատերս անտեղեակ ենք...աւաղ...

«Նշանակ»
՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝
«Մարդ և Աշխարհ» բանաստեղծութեան մէջ ընթերցողը կը տեսնէ թէ գոհունակ է Թուրեան աշխարհի մարդոցմով լիանալէն: Մարդը մարդով է մարդ:Մարդու պակասը ձանձրոյթ կը ստեղծէ, իսկ ձանձրոյթը քանդիչ է, չարի ծննդեան աղբիւր :Բանաստեղծութեան երկրորդ տունին մէջ հեղինակը իր դժգոհանքը կը յայտնէ մարդու նիւթապաշտութեան մասին սակայն ան կը պոռթկայ իր հնչեակի վերջին տողով .ան իր զայրոյթը կ՜իջեցնէ մարդկութեան գլխուն ըսելով «Մարդկութի՜ւն, ինչո՞ւ մարդկայնութիւնդ կորսնցուցած ես երբ այսքան թիւով մարդ Աստուած քեզի է շնորհած:Ինչո՞ւ մարդու առատութեան մէջ ՝«մարդկայնութեան սով»...
Իրօք, հարց չտայի՞նք մենք մեզի թէ...ԻՆՉՈ՞Ւ...

ՄԱՐԴ ԵՒ ԱՇԽԱՐՀ

Մեր երկրագունդը այսօր չի տառապիր ալ բնա՜ւ
Մարդու թիւի պակասէն...Իր նորաստեղծ օրերուն՝
Թշուառ Ադամն ու Եւան ապրեր,ըմպեր են հարկաւ
Մենակութեան ձանձրոյթին խոր մղձաւանջը անհուն:

Հիմա աշխարհը անծայր ալ նեղ կուգայ զայն իշխած
Միլիոնաւոր մարդկութեան,որոնք շրջուած գիտութեամբ,
Իւրաքանչիւր պահ զանի կ՜օժտեն փոխան ընկալուած
Օրէնքներով երկնային՝նիւթի պաշտման մոլութեամբ...

Վաղը գուցէ մարդկային քանի գալիք սերունդներ,
Թռիչքներով գիտութեան Լուսինէն ու Հրատէն,
Ողջոյն յղեն մարդայծեղ մեր աշխարհին ալեհեր...

Ո՜չ, չի տագնապիր աշխարհն արդ մարդու թիւի պակասէն,
Ան մինչև իսկ շշմած է անոր արագ գերաճէն...
Բայց կը սոսկայ ան աւաղ,մարդկայնութեան մեծ սովէն:


«Սէր,Սփոփանք ու Կարօտ»
Էջ 1Ձ

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

Վրէժ Գլընճեան Թուրեանի Բանաստեղծութիւններէն Նմուշներ

Մի քանի ամիս առաջ անդրադարձած էինք Թուրեանի անձին,նկարագրին և գրական արժէքին (Տես «Նշանակ» Գրական):Հրապարակած էինք նաև նմուշ մը իր հնչեակներէն: Այսօր կը հրապարակենք տարբեր թեմայով բանաստեղծական նմուշ մը տալով անոր մեր համեստ ու հակիրճ գնահատումը :Թուրեան տագնապող բանաստեղծ է , արդար մարդ է , հետևաբար կը պոռթկայ յանուն արդարութեան:Միւս կողմէ հիւմուրը իր բնագաւառն է, գիտէ ժպիտ դնել իր դէմքին որպէս հասուն և անկեղծ մարդ , գիտէ խնդալ կուշտ ու կուռ պատանիի նման.խինդ ու ժպիտ...երկու բան՝ որոնց արուեստէն շատերս անտեղեակ ենք...աւաղ...

«Նշանակ»
՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝՝
«Մարդ և Աշխարհ» բանաստեղծութեան մէջ ընթերցողը կը տեսնէ թէ գոհունակ է Թուրեան աշխարհի մարդոցմով լիանալէն: Մարդը մարդով է մարդ:Մարդու պակասը ձանձրոյթ կը ստեղծէ, իսկ ձանձրոյթը քանդիչ է, չարի ծննդեան աղբիւր :Բանաստեղծութեան երկրորդ տունին մէջ հեղինակը իր դժգոհանքը կը յայտնէ մարդու նիւթապաշտութեան մասին սակայն ան կը պոռթկայ իր հնչեակի վերջին տողով .ան իր զայրոյթը կ՜իջեցնէ մարդկութեան գլխուն ըսելով «Մարդկութի՜ւն, ինչո՞ւ մարդկայնութիւնդ կորսնցուցած ես երբ այսքան թիւով մարդ Աստուած քեզի է շնորհած:Ինչո՞ւ մարդու առատութեան մէջ ՝«մարդկայնութեան սով»...
Իրօք, հարց չտայի՞նք մենք մեզի թէ...ԻՆՉՈ՞Ւ...

ՄԱՐԴ ԵՒ ԱՇԽԱՐՀ

Մեր երկրագունդը այսօր չի տառապիր ալ բնա՜ւ
Մարդու թիւի պակասէն...Իր նորաստեղծ օրերուն՝
Թշուառ Ադամն ու Եւան ապրեր,ըմպեր են հարկաւ
Մենակութեան ձանձրոյթին խոր մղձաւանջը անհուն:

Հիմա աշխարհը անծայր ալ նեղ կուգայ զայն իշխած
Միլիոնաւոր մարդկութեան,որոնք շրջուած գիտութեամբ,
Իւրաքանչիւր պահ զանի կ՜օժտեն փոխան ընկալուած
Օրէնքներով երկնային՝նիւթի պաշտման մոլութեամբ...

Վաղը գուցէ մարդկային քանի գալիք սերունդներ,
Թռիչքներով գիտութեան Լուսինէն ու Հրատէն,
Ողջոյն յղեն մարդայծեղ մեր աշխարհին ալեհեր...

Ո՜չ, չի տագնապիր աշխարհն արդ մարդու թիւի պակասէն,
Ան մինչև իսկ շշմած է անոր արագ գերաճէն...
Բայց կը սոսկայ ան աւաղ,մարդկայնութեան մեծ սովէն:


«Սէր,Սփոփանք ու Կարօտ»
Էջ 1Ձ

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԻՆՔՆԱԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ՀՐԱՉ ՏԱՍՆԱՊԵՏԵԱՆԻ -2

Հրաչը Հրաչին Մասին 2

ԿԵԱՆՔԻ ՇՐՋԱՆՆԵՐ, ՏՊԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ, ԱԶԴԵՑՈՒԹԻՒՆՆԵՐ, ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆ



Ա) Կեանքիս Հալէպեան շրջանը (ծնունդէս մինչեւ 1945՝ տասնեօթը տարեկան) լեցուն է անշուշտ ընտանեկան, դպրոցական թէ ընկերային կեանքի մանկապատանեկան յուշերով։ Յաճախած դպրոցներուս մէջ (յատկապէս Lycռe) փայլուն էի գրեթէ բոլոր նիւթերուն մէջ, բացի… արաբերէնէն (որ առանձին ծրագրով կ՚աւանդուէր հայ աշակերտներուս)։ Հայրս այդ օրերուն կուսակցական կարեւոր պաշտօններ կը վարէր (Հալէպի կոմիտէի կամ Սուրիոյ Կ.Կ.ի ներկայացուցիչ), հօրեղբայրս՝ Սիմոնին ալ, որ ընդհանրապէս Գամիշլի կը մնար, ծանօթ գործիչ էր։ Ուստի մեր տունը յաճախադէպ էր ելեւմուտքը թէ՛ դաշնակցական եւ թէ քիւրտ երեւելի անձնաւորութիւններու։ Զիս կանուխէն շատ տպաւորած են, կուսակցական տեղական ուժերէն զատ (Ատուր Գապագեան, Հրաչ Փափազեան, խմբապետ Մուշեղ, Միհրան Հերարդեան, եւլն.), այցելու ընկերներ՝ ինչպէս Մանուէլ Մարութեանը, Շաւարշ Մակարեանը, Կոպեռնիկ Թանտրճեանը, Երուանդ Խաթանասեանն ու յատկապէս առաքելատիպ Համօ Օհանջանեանը, քիւրտ ղեկավարներ՝ ինչպէս շատ համակրելի Մեհմուտ պէյն ու Քամերան Պատրխանը։ Մանկութեանս, պատիւը ունեցած եմ ճանչնալու նաեւ Սօսէ Մայրիկը, որ Հալէպ այցելութեան մը առիթով մնացեր էր ընկերոջս՝ Սենոյենց տունը։ Ուրիշներ ալ, զորս մոռցած եմ հաւանաբար։ Բոլոր պարագաներուն, տան եւ մեր անմիջական շրջանակին հետ կապուած այս մթնոլորտին մէջ է որ ընթացաւ մտքի եւ տրամադրութիւններու կազմաւորման առաջին շրջանս։ Ինչ խօսք որ ժրաջան անդամ էի թէ՛ պատանեկան միութեան, թէ՛ Հ.Մ.Ը.Մ.ի սկաուտական փաղանգին (երբ Պէյրութ փոխադրուեցայ, 1945ին, արդէն առաջնորդ էի, բայց չշարունակեցի. երկու անգամ մասնակցած եմ դէպի Լիբանան կատարուող բանակումներուն)։



Բ) Պէյրութ, ապա՝ ուսանողութիւն.- 1945էն 1948 Հալէպի ֆրանսական հաստատութեանց փակման իբրեւ հետեւանք Պէյրութ անցուցած երեք տարիներս յատկանշական եղան, ուսմանս՝ նախ Lycée-ի, ապա Centre-ի մէջ շարունակման կողքին, նոր ծանօթութիւններով, մեր ազգային-ընկերական կեանքին վրայ յաւելեալ բացումով եւ կուսակցական աշխատանքներու լրջացումով ու ծաւալումով։ Նախ՝ հօրեղբօրս՝ Յակոբ Սիմոնիի մահուան եւ յուղարկաւորութեան առիթով ծանօթացումս Ռուբէն Տէր Մինասեանի հետ՝ առանձին դեր ունեցաւ կուսակցական անհատականութեանս կազմաւորման մէջ (տարօրինակ զուգադիպութեամբ մը, այս երկուքը, մեռնող Սիմոնին եւ վերապրող Ռուբէնը,- որուն անշուք յուղարկաւորութեան ներկայ պիտի ըլլայի Փարիզ, Pére Lachaise, 1951 Նոյեմբերին…,- միասնաբար դարբնեցին դաշնակցական Հրաչ Տասնապետեանը)։ Ապա նաեւ՝ հին ու նոր դէմքերով հարուստ շրջապատ,- Մովսէս Տէր Գալուստեանը, որ մեր ընտանիքին մօտիկ բարեկամն էր մանկութեանս (Պիթիասի) օրերէն, ակումբ մնացող պատկառելի ծերունին՝ Շահպազ հայրիկը (Վասպուրականի Վարդան Շահպազը), Կարօ Սասունին, Արամ Սահակեանը (Լութեր), Ղազար Չարըգը, Արշակ Յովհաննէսեանը եւ շատ ուրիշներ։ Անդամագրուած էի անշուշտ Հ.Յ.Դ. Զաւարեան Ուսանողական Միութեան, որուն շրջանակին մէջ 1946ին (թէ 1947ին) տուի կուսակցական երդումս, Ռուբէնի կնքահայրութեամբ։ Պաքալորիան առնելէս ետք (1947) եւ մինչեւ Ֆրանսա երթալս, շուրջ տարի մը ուսողութեան եւ գիտութեան դասեր ալ տուի Սուրբ Նշան վարժարանին մէջ (Զոքաք Էլ-Պլաթ)։ M.P.C.ի պատրաստութեան տարիս էր, եւ քսան տարեկան չկայի տակաւին։ Կուսակցական գործունէութեան կողքին, ուսուցչական գործը – կոչո՞ւմը – կանուխէն սիրելի եղած է ինծի, հաւանօրէն բնական ժառանգութեան մը իբրեւ արդիւնք։ Ուսանողութեան շրջանին նաեւ (1948-1953,- մանրամասնութիւնները տուած եմ այս ինքնակենսագրութեան առաջին բաժնին մէջ), կատարած եմ կուսակցական բոլոր պարտաւորութիւններս՝ Լիոնի տեղական Ընդհանուր Ժողովներէն մինչեւ Փարիզի Շրջանային Ժողովները։ Առաւել՝ դասախօսութիւններու գրեթէ մնայուն շարք Մարսէյլի թէ Լիոնի, եւ զանազան առիթներով բանախօսութիւն՝ շրջաններուն մէջ (Կրընոպլ, Սէն-Շամոն, Սէնթ Էթիօն, Մարսէյլ, Վալանս, Ռոման, եւլն.)։ Յաջորդական երկու տարիներ հայերէնի կիրակնօրեայ դասեր տուած եմ Վիլլըֆրանշի Նոր Սերունդականներուն։ Ֆրանսայի այս հինգ տարիներուն առիթը ունեցած եմ ճանչնալու կուսակցական բազմաթիւ այլ դէմքեր, որոնց մէջ առաջին տեղը կը գրաւէ անշուշտ անմոռանալի Շաւարշ Միսաքեանը։ Բայց նաեւ ուրիշներ՝ Սահակ Տէր Թովմասեանը, Գերասիմ Բալայեանը, Մարսէյլ հաստատուած Յակոբ Պապիկեանը (ինծի Հալէպէն ծանօթ), Սիսակ Սիսլեանը, Սերոժա Թորոսեանը, յիշելու համար գլխաւորները միայն։ Ռուբէնի մինչ այդ Փարիզ հաստատուած ըլլալը ինծի համար առիթ ստեղծեց իր առինքնող անհատականութիւնը աւելի մօտէն ճանչնալու եւ անոր հետ աւելի՛ եւս մտերմանալու։



Գ) Նշան Փալանճեան Ճեմարանի ուսուցիչ – Ֆրանսայի ուսանողական շրջանս փակուած նկատեցի, երբ 1953 Նոյեմբերին վերադարձայ Պէյրութ։ Ճեմարանի ղեկավարութիւնը – ոչ ուղղութիւնը - փոխուած էր Նիկոլ Աղբալեանի (1947) եւ Լեւոն Շանթի (1951) մահով։ 1952ին գործի կոչուած էր նոր տնօրէնը՝ բազմավաստակ քաղաքական, կուսակցական եւ մշակութային գործիչ Սիմոն Վրացեանը, զոր անձամբ քանի մը վայրկեանով միայն տեսեր էի Lion-Perrache-ի երկաթուղիի կայարանը, 1951ին, երբ, Փարիզէն անցնելով, խումբ մը ղեկավար ընկերներ կ՚երթային Հ.Յ.Դ.ի 15րդ Ընդհանուր Ժողովին։ 1952ին, Ս. Վրացեան յանձնարարած էր ընկերոջս՝ մաթեմաթիկոս Ստեփան Աթթարեանին (այն օրերուն Ճեմարանի բարձրագոյն կարգերու ուսուցիչ) գրել ինծի, որ ետ կենամ Ֆրանսայի մէջ գիտահետազօտական աշխատանքի նուիրուելու որոշումէս եւ անցնիմ Պէյրութ՝ իբրեւ Ճեմարանի ուսուցիչ։ Երկար չէի տատամսած։ Ծանօթ էի նաեւ «Նշան Փալանճեան» վերանուանուած (1950-51) Պէյրութի Հայ Ճեմարանի սկզբնական վարիչ դէմքերուն,- Նիկոլ Աղբալեանին, շնորհիւ հօրեղբօրս՝ Սիմոնիի իրեն հետ ունեցած մտերիմ բարեկամութեան եւ, 1945-1947 տարիներուն, Memorial Hall-ի իր համո՛վ դասախօսութիւններուն։ Լեւոն Շանթ շատ աւելի ինքնամփոփ էր ու վերապահ. կարծեմ 1947ին, ան մէկ անգամ իր Ուատի Ապու Ժեմիլի գրասենեակը կանչեր էր զիս, դասարանի մը որոշ դասերը առաջարկելու, բան մը, զոր ստիպուած եղեր էի մերժելու, բազմազբաղութեանս հետեւանքով (Centre-ի տարիս էր, եւ արդէն Սուրբ Նշանի դասերս ունէի)։ Պատանեկութեան Ճեմարան յաճախող ընկերներուս պատմածներն ալ (Սենօ, Բաբգէն, Վարդգէս, Վարուժան, Այտա եւ ուրիշներ) կ՚ամբողջացնէին Շանթի եւ Աղբալեանի դպրոցէն ունեցած վկայութիւններն ու տպաւորութիւնները։ Վրացեանի հետ աշխատանքի եւ գործակցութեան այդ տասնհինգ տարիները, որոնք հետզհետէ ստեղծեցին անձնական եւ ընտանեկան մօտիկութիւն մըն ալ, ամբողջացում բերին Ռուբէնի մտերմութեան մէջ սկսուած դաշնակցականի կազմաւորմանս, մթնոլորտի ներշնչման պատմողական-յուշագրական եղանակին վրայ աւելցնելով բազմահմուտ մտաւորականի ու քաղաքագէտի (Ս.Վ.ի) գիտելիքներու անսահման աշխարհը,- արդիւնք՝ բացառիկ կերպով հարուստ ու սուր յիշողութեան մը,- եւ առարկայական մօտեցումները։ Սկզբնական տարիներուն, գէթ մինչեւ 1956ի վերջը, Պէյրութ կ՚ապրէր նաեւ Դրօն (այն ատեն Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ), Վրացեանի հետ միեւնոյն յարկաբաժնին մէջ։ Յուզիչ էր տեսնել մտերմութիւնն ու փոխադարձ գուրգուրանքը դաշնակցական զէնքի եւ մտքի այդ երկու տիտաններուն։ Երբեմնի ղեկավար դէմքերէն՝ Լիբանան կը գտնուէր նաեւ Կոմսը (Վահրամ Փափազեան), որ բոլոր հիներուն մէջ ամէնէն երկարակեացը եղաւ։ Ճեմարանէն ներս աւանդած գիտական նիւթերուս մէջ (առաւելաբար լսարանական կարգերու բնագիտութիւնն ու քիմիան) ձեռնհասութիւնը չէր պակսեր ինծի, թէեւ զուտ մանկավարժական գծով կարողութիւններս,- ըսե՛նք,- աւելի բնածին էին, քան ակադեմականօրէն սորվուած։ Բոլոր պարագաներուն, կը թուի, թէ, իբրեւ ուսուցիչ թէ մեծ ընկեր, սիրուած էի աշակերտներէս (իրենց իսկ վկայութեամբ)։ Այլ դպրոցներու մէջ նաեւ աւանդած եմ միեւնոյն նիւթերը (տեսնել Ա. բաժին)։ Այս ժամանակաշրջանին բազմաթիւ անգամներ եղած եմ Զաւարեան Ուսանողական Միութեան վարչութեան, Համազգայինի Պէյրութի վարչութեան, Համազգայինի Կեդրոնական վարչութեան Կրթական յանձնախումբին, եւ 1956Էն սկսեալ (ընդհատաբար) Լիբանանի Կեդրոնական Կոմիտէին։ 1967ին, Հ.Յ.Դ. 19րդ Ընդհանուր ժողովը զիս ընտրեց Բիւրոյի անդամ։ Կուսակցական պարտականութիւն մը, զոր անընդհատաբար շարունակեցի մինչեւ 26րդ Ընդհ. Ժողով (Նոյեմբեր 1995)։ Իբրեւ գործակից-անդամ, տարիներու ընթացքին ունեցած եմ ընկ. Հ.Մ., Բ. Փ., Ս.Ս., Ե. Փ., Ա.Վ., Ս. Զ., Վ.Ղ., Հ.Ա., Ռ.Մ., եւ ուրիշներ։ Անոնցմէ ոմանց վաղաժամ կորուստը դժբախտութիւն մը կը նկատեմ մեր կուսակցութեան համար, բնական մահով դադրած ըլլան անոնք գործելէ (տոքթ. Բաբգէն Փափազեան), արկածով՝ ինչպէս Հրայր Մարուխեան, որուն հետ միշտ ունեցած ենք փոխադարձ վստահութիւն եւ յարգանք՝ հակառակ երբեմն գործելակերպային տարբերութիւններու, կամ զոհ դարձած ըլլան հայ կայէններու դաւադրական մէկ արարքին (Սարգիս Զէյթլեան)։



Դ) Տնօրէնութեան շրջան – 1968ի ամառը, երբ Ս. Վրացեան արդէն անշարժութեան դատապարտուած էր դժբախտ արկածի մը հետեւանքով, Հ.Յ.Դ. Բիւրօն, համախորհուրդ Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան հետ, զիս նշանակեց Ճեմարանի տնօրէն։ Ես յատուկ արձանագրութիւն ձգած եմ Բիւրոյի համապատասխան նիստի ատենագրութեան մէջ, դէմ արտայայտուելով այդ որոշման (ճիշդ ձեւ չէի նկատեր Բիւրոյի որոշումով իր մէկ անդամին տնօրէն նշանակումը, եւ կը գտնէի, անկեղծօրէն, որ դպրոցավարական հարցերու մէջ անհրաժեշտ պատրաստութիւնը եւ փորձառութիւնը չունէի)։ Բայց որոշումը մնաց, եւ ես առանձին վարեցի, յատկապէս Ս.Վ.ի օգնականներ Մ. Իշխանի եւ Գ. Բանեանի հրաժարելէն ետք (ուսումնական եւ վարչական փոխ տնօրէնի իրենց պաշտօնէն), Նշան Փալանճեան Ճեմարանի տնօրէնութիւնը։ Վարեցի, ոչ անշուշտ անթերի ձեռնհասութեամբ, բայց,- կրնամ հպարտութեամբ ըսել,- անսակարկ նուիրումով, «գիշերը ցերեկին խառնելով», ինչպէս մեր ժողովուրդը կ՚ըսէ։ Վարեցի մանաւանդ իբրեւ կուսակցական առաջնահերթ պարտականութիւն, Ճեմարանի վերելքին, տնտեսական հաւասարակշռութեան ապահովման եւ անոր ճառագայթումին ի սպաս դնելով ամբողջութիւնը իմ համեստ կարողութիւններուս, բայց նաեւ՝ օգտագործելով կուսակցական եւ անձնական կապերս ու բարեկամութիւններս, գործիչային շրջապտոյտներս, կարճ՝ անձնական թէ հասարակական բոլոր կարելիութիւններս։ Քանի մը տարուան ընթացքին, աճեցաւ Ճեմարանի աշակերտութեան թիւը (1974-75 տարեշրջանին՝ ան 1000ը անցեր էր արդէն), ընդհանուր եկամուտին ծնողներէն գանձուած բաժնին առ հարիւր համեմատութիւնը (մինչեւ աւելի քան 90%) եւ, առհասարակ, Ճեմարանի վարկը՝ իբրեւ լիբանանեան եւ ֆրանսական պաքալորիաներուն յաջողութեամբ պատրաստող տասներկուամեայ լման երկրորդական վարժարան։ Բայց Ճեմարանը միաժամանակ հաւատարիմ մնաց հայերէն լեզուի, հայ գրականութեան եւ հայերէնագիտական այլ նիւթերու առաջնահերթութեան իր սկզբունքներուն։ 1974-75ին, Ճեմարանին կից հաստատուած Համազգայինի Հայագիտական Բարձրագոյն Հիմնարկը բոլորեց իր անդրանիկ տարեշրջանը։ Ճեմարանական կեանքին մօտէն հետեւողները, կամ՝ գէթ հաւատարիմ ընթերցողները 1970-71էն սկսեալ տնօրէնութեան կարելի կանոնաւորութեամբ հրատարակած տարեկան տեղեկագիր-գրքոյկներուն, գիտեն, որ յամենայնդէպս, բախտաւոր տնօրէն մը չեղայ։ Լիբանանի ներքին պատերազմը, իր կարճատեւ դադարներով եւ ահարկու վերաբռնկումներով, 1975էն մինչեւ տակաւին 1990-91՝ յաճախակի կերպով խախտեց մեր դպրոցական տարեշրջաններու կանոնաւորութիւնը, երբեմն մինչեւ 600ի սահմաններուն իջեցնելով աշակերտութեան համրանքը, մեզ դարձնելով մերթ կիսագաղթական (Տըպպայայի տարիներ), մերթ երկճիւղ (Քաղաք-Պուրճ Համուտ եւ, աւելի ուշ, Ծաղկաձոր-Պուրճ Համուտ եւ Ծաղկաձոր-Քաղաք), անհրաժեշտ դարձնելով յաճախակի փոխադրութիւններ եւ վերափոխադրութիւններ, եւլն.։ Չխօսելով տակաւին, ռմբակոծման հետեւանքով քանդումներու եւ Ճեմարանի աշակերտ թէ պաշտօնեայ անձնակազմէն մարդկային զոհերու մասին։ Այս բոլորին հետեւանքով ստեղծուած տնտեսական տագնապներու մասին։ Յատկապէս սկզբնական տարիներուն եւ բազմաթիւ առիթներով, երբ կարեւոր չափով պարպուած էր Արեւմտեան Պէյրութը, գրեթէ ամայացած՝ Նշան Փալանճեան Ճեմարանի շրջապատը եւ ազգային ու միութենական մարմինները փաստօրէն ցրուած ու դադրած գործելէ, Ճեմարանի տնօրէնը չլքեց հաստատութիւնը եւ իր գրասենեակը, բուռ մը հաւատարիմ տղոց հետ՝ յաճախ «պահակութիւն»ը ստանձնելով Ճեմարանին։ Ու հակառակը անբնական եւ դատապարտելի պիտի ըլլար անշուշտ։ Միեւնոյն այդ ժամանակաշրջանին՝ Ճեմարանի տնօրէնը օգտագործելով իր կուսակցական եւ անձնական կապերն ու ծանօթութիւնները եւ օգտուելով իր կարգ մը շրջապտոյտներէն, շարժման մէջ դնելով նախկին ճեմարանականներ եւ Ճեմարանի բարեկամներ, հաստատութեան ապահոված է շուրջ կէս միլիոն տոլարի բացառիկ օժանդակութիւններ՝ փակելով կուտակուած բոլոր պարտքերը։ Ճեմարանի այդ չորս-հինգ տարիներուն ստացած ընթացիկ նուիրատուութիւնները, սաներու ֆոնտին կանոնաւոր օժանդակութիւնները եւ կազմակերպութեանց ու հիմնարկութիւններու պարբերական յատկացումները նկատի առնուած չեն այդ գումարին մէջ։ Հետեւողութեամբ մեծանուն նախորդներուս, ես Ճեմարանի տնօրէնութեան հանգամանքին երբեք մօտեցած չեմ իբրեւ սոսկական պաշտօնի մը։ Երբե՛ք չեմ յաւակնած Լ. Շանթի մը կամ Ս. Վրացեանի մը ազգային-հասարակական background-ը կամ անոնց բացառիկ ճառագայթումը ունենալ, բայց ահա՛ քսանութ տարի, իբրեւ Ճեմարանի տնօրէն, եւ այդ ուղղութեամբ քաջալերուած Համազգայինի իրերայաջորդ Կեդրոնական Վարչութիւններէն եւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյէն, գործած եմ միեւնոյն եղանակով եւ միեւնոյն ոճով, (թէեւ, յաճախ, արտաքին շատ աւելի աննպաստ պայմաններու մէջ), ինքզինքս մի՛շտ զգալով տէրը բայց միաժամանակ հաւատարիմ ծառան այս հաստատութեան, պատասխանատու,- ամբողջութեան եւ արդիւնքին գծով միայն, երբե՛ք մանրամասնութեանց,- միա՛յն Համազգայինի Կ. Վարչութեան եւ Բիւրոյին։ Եղած եմ, կը կարծեմ, վարչական թէ բարոյական գերագոյն հեղինակութիւնը Ճեմարանին։ Մի՛շտ ամբողջական նուիրումով, բայց անկաշկանդ տնօրինումով։ Մի՛շտ հաւատարիմ Հ.Յ.Դաշնակցութեան գաղափարական մթնոլորտին եւ Համազգայինի կրթական-մշակութային քաղաքականութեան սկզբունքներուն։



Ե) Պուրճ Համուտ, ապա՝ Ծաղկաձոր (Մզհեր) – 1979 Հոկտեմբերէն սկսեալ Ճեմարանը վերստին դարձաւ երկճիւղ, արեւելեան շրջաններու աշակերտները ձերբազատելու համար Պէյրութի բաժանման վտանգալից գիծէն երթեւեկելու անպատեհութենէն։ Հ.Յ.Դ. Լիբանանի Կեդր. Կոմիտէն սիրայօժար կերպով մեր տրամադրութեան տակ դրած էր Շաղզոյեան եղբայրներու կողմէ «Ազդակ»ին նուիրուած՝ Պուրճ Համուտի մուտքին գտնուող կալուածը, ուր, 1979էն մինչեւ 1984-85, կարելի եղաւ բարձրացնել նախ քառայարկ, ապա աշակերտութեան թիւի աճման հետ, վեց յարկանի կառոյց մը (այժմու Շաղզոյեան կեդրոնը)։ Եւ Ճեմարանը կրցաւ անխափան շարունակել կրթական իր առաքելութիւնը, հակառակ դպրոցական յարմարութեանց չգոյութեան եւ անձնակազմի անդամներու շրջանէ-շրջան առօրեայ երթեւեկին հետ կապուած դժուարութիւններուն։ Անթիլիասի բարձունքին, Մզհերի (Ծաղկաձոր) 46.000 մ2 տարածութեամբ կալուածը Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան կողմէ գնուած էր 1974ին, երբ Նշան Փալանճեան Ճեմարանը սկսեր էր նեղ գալ 1000ը անցած մեր աշակերտութեան համար։ Քաջալերուած ողբացեալ Մելանքթոն Արսլանեանի մեծագումար նուիրատուութեան խոստումէն (նախ 400.000 ամերիկ. տոլար, ապա բարձրացած՝ 800.000ի), Կեդր. Վարչութիւնը եւ ճեմարանի տնօրէնութիւնը կ՚առաջադրէին հոն ժամանակի ընթացքին կերտել կրթական-մշակութային պատուաբեր համալիր մը։ Ներքին պատերազմը, իր մասնակի թէ ամբողջական վերաբռնկումներով, առիթ տուած չէր սակայն՝ գործնապէս ձեռնարկելու այդ ծրագրի իրականացման։ Ճեմարանի տարեկան տեղեկագիրներուն, եւ յատկապէս ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆԻ ՄԵԼԱՆՔԹՈՆ ԵՒ ՀԱՅԿ ԱՐՍԼԱՆԵԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԸ ԵՒ ՆՈՐՍԻԿԵԱՆ ՄԱՆԿԱՊԱՐՏԷԶԸ գրքոյկին մէջ բացատրուած է, թէ ինչո՛ւ եւ ինչպէ՛ս, Նշան Փալանճեան Ճեմարանի աստիճանական պարապումին եւ Պուրճ Համուտի դպրոցին համապատասխան խճողման իբրեւ հետեւանք, մենք 1986ին, յամենայնդէպս, որոշեցինք ամէ՛ն գնով ձեռնարկել Մզհերի (վերանուանուած՝ Ծաղկաձոր) համալիրի հանգրուանային կառուցման։ Ու լծուեցանք գործի, տնտեսական տեսակէտէն Լիբանանի համար թերեւս շա՛տ անյաջող ժամանակաշրջանի մը։ Բայց գործին անհրաժեշտութեան (որ ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ Ճեմարանի առաքելութեան անմիջական շարունակումը) ամուր համոզումով, հաւատքով եւ վճռականութեամբ։ Շատեր թերահաւատ էին գործին յաջողութեան նկատմամբ՝ անժամանակ նկատելով մեր քայլը։ Բայց Կեդրոնական Վարչութեան եւ տնօրէնութեան վճիռը անդառնալի էր։ Լիբանանի տարածքին արագօրէն կազմուեցան հանգանակիչ յանձնախումբեր, նախաձեռնութիւնը զուգորդուեցաւ համազգայինի 60ամեակի պաշտօնական հանդիսութեանց հետ եւ… 20 Նոյեմբեր 1988ին, ի ներկայութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսին, Արսլանեան բարերար ընտանիքի անդամներու, պետական երեսփոխաններու, Հայաստանի ներկայացուցիչներու, հիւրերու եւ ծնողներու հոծ բազմութեան մը, բացումն ու անուանակոչութիւնը կատարուեցան ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆԻ ՄԵԼԱՆՔԹՈՆ ԵՒ ՀԱՅԿ ԱՐՍԼԱՆԵԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆին (կառուցուած ողբ. ճարտարապետ Սագօ Սարգսեանի գծած յատակագծի հիման վրայ)։ Իսկ 2 Նոյեմբեր 1991ին, նոյնքան հանդիսաւոր արարողութեամբ մը, պաշտօնապէս բացուեցաւ ՆՈՐՍԻԿԵԱՆ գեղատեսիլ մանկապարտէզը (գործ՝ ճարտարապետ Տիրան Հարմանտայեանի)։ Երկու բացումներուն միջեւ ինկող բաւական երկարատեւ ժամանակաշրջանը բացատրելի է 1989-90 տարիներու նոր կռիւներով ու ռմբակոծումներով, որոնցմէ իրենց բաժին քանդումները ունեցան Պէյրութի Փալանճեան Ճեմարանէն ետք, նաեւ Ծաղկաձորի շէնքերը։ Այսօր, անհրաժեշտ նորոգութիւններով, յաւելումներով եւ ամբողջացումով Մզհերի համալիրը լրիւ ունի իր ճեմարանական մայր շէնքն ու մանկապարտէզը։ Շուտով կը կառուցուին նաեւ Համազգայինի կրթամշակութային համալիրէն այլ բաժիններ, ինչպէս, ընկ. Կարպիս Հարպոյեանի բարերարութեամբ, փակ մարզարանն ու 400 հոգինոց թատերական սրահը։ Մզհերի համալիրի ցարդ կառուցուած բաժիններու շինութեան, կահաւորման, սարքաւորման եւ յարակից աշխատանքներու համար ծախսուած են բարերար Արսլանեան ընտանիքի 800.000 ամերիկ. տոլարի նուիրատուութենէն զատ՝ 450.000 ամերիկ. տոլարի (Նորսիկեան կտակ), 750.000 ամերիկ. տոլար՝ Ճեմարանի Ամերիկայի պահեստէն եւ ուրիշ՝ համեմատաբար համեստ յատկացումներ։ Ամբողջացնելու համար տնօրէնի գործունէութեանս յատկացուած ներկայ բաժինը, պարտք կը զգամ յայտնելու, որ, սկիզբէն ի վեր ու հաւատարմօրէն, ժրաջան օգնականներս հանդիսացան օրդ. Ալիս Գազանճեան՝ ուսումնական, եւ ընկ. Յովհաննէս Տէր Յարութիւնեան՝ մարզական ու կարգապահական գծով։ Մէկ-երկու տարիէ ի վեր, Ճեմարանի վարիչ-անձնակազմը (տնօրէն խորհուրդ) հարստացած է երկու նոր ու երիտասարդ ուժերով՝ ընկերներ Մկրտիչ Մկրտիչեանն ու Տիգրան Ճինպաշեանը։



Զ) Հայաստան – Հայաստան գտնուած եմ զանազան առիթներով, 1962էն սկսեալ (ուսուցչական առաջին խումբով, շուրջ երկու ամիս)։ «Վերաորակաւորման» բարբարոս բնաբանին տակ տեղի ունեցած այդ այցելութիւնը ինծի համար առիթ ծառայեց շրջելու հայ ճարտարապետական կոթողները եւ զանոնք լուսանկարելու, անշուշտ որոշ մեղսակցութիւններով, փախչելով «պարտադիր» դասախօսութիւններէն…։ Հայկական ճարտարապետութեան սիրահարութեան շրջանս էր։ Երկրորդ անգամ Հայաստան եղած եմ 1974ի ամառը՝ Շուշիկին եւ Թամարին հետ, անուանապէս որպէս զբօսաշրջիկ… Այցելութիւններս աւելի յաճախակի եղած են Շուշիկին հոն ուսած շրջանին, 1988էն ասդին։ Նշանակած եմ երեւանի Համազգայինի անդրանիկ վարչութիւնը (Ռուբէն Յովսէփեան, Ռազմիկ Դաւոյեան եւ Սօս Սարգսեան), մասնակցած Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան Հայաստանի անդրանիկ լիագումարին (Դեկտեմբեր 1991), բանախօսած Մայիս 28ի առիթով (1992), վերջապէս՝ բազմաթիւ այլ անգամներ, որոնցմէ յիշատակելի է յատկապէս վերջին երկամսեայ այցելութիւնս (1994, Ապրիլ-Մայիս), երբ հրաւիրուած էի Հ.Յ.Դաշնակցութեան պատմութիւն □կարդալու□ Երեւանի համալսարանի պատմութեան ֆակուլտետին մէջ։ Վերջին այցելութիւնս եղաւ այդ մէկը, ու թերեւս մնայ վերջինը, հասկնալի պատճառներով…։ (Վերջինը՝ 1999ին, Հայաստան-Սփիւռք Ա. Խորհրդաժողովը եղաւ)։ Տունս մնացի (Շուշիկին Երեւանի տունը, Չարենց փողոց, թիւ 63)։ Լրիւ կատարեցի ակադեմական թէ այլ պարտականութիւններս ու պարտաւորութիւններս, երեք օրով եղայ նաեւ Արցախ (ներկայ եղայ Շուշիի ազատագրման երկրորդ տարեդարձին), մասնակցեցայ բազմաթիւ ժողովներու, տեսնուեցայ շատերու հետ, բայց զգալապէս տկարացած էի ու փաստօրէն հիւանդ վերադարձայ Պէյրութ։ Քննութիւնները աջ թոքիս մէջ ցոյց տուին ուռ մը, որուն մասնակի lobotonie-ն կատարեց տոքթ. Ղօշը, «Հայէք» հիւանդանոցին մէջ, 30 Յունիս 1994ին)։ Անկէ ասդին կ՚ապրիմ զգոյշ, շնչառութեան կամ զանազան այլ problem-ներով, եւ, ինչպէս նախատեսուած էր, շատ աւելի շուտ կը յոգնիմ։ Բոլոր պարագաներուն, ինծի համար պատիւ կը նկատեմ, բոլորովին անկաշկանդ եւ լրիւ մե՛ր մօտեցումներով ու մեկնաբանութիւններով, մեր կուսակցութեան պատմութիւնը գիտական-համալսարանական մակարդակով պատմութեան ֆակուլտետի բեմէն առաջին անգամ աւանդած ըլլալս։ Զանց կ՚ընեմ խօսիլ այն ահաւոր յուսախաբութեանց եւ frustration-ներուն մասին, զորս մեզի պատճառեցին Հայաստանի անցեալ ու ներկայ վարիչները։ Մենք ալ թերեւս,- ըսած եմ ասկէ առաջ,- որոշ պարագաներու՝ յանցանքի մեր բաժինը ունեցանք։ Իսկ եթէ ուզենք բաղդատական մը ընել այդ անցեալ ու ներկայ վարիչներուն միջեւ, ես անվարան պիտի ըսեմ, որ առաջինները աստիճանաբար մօտեցան մեզի, ժամանակի ընթացքին փաստօրէն իւրացնելով մեր՝ դաշնակցականներուս տեսակէտները հիմնական կարգ մը հարցերու շուրջ, մինչ Հայաստանի ներկայ ղեկավարութիւնը, հակադաշնակցական իր կեցուածքներուն մէջ, կը շարունակէ հանգրուանային այլ ապահով կերպով յառաջդիմել:



Շար. 2







«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԻՆՔՆԱԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ՀՐԱՉ ՏԱՍՆԱՊԵՏԵԱՆԻ -2

Հրաչը Հրաչին Մասին 2

ԿԵԱՆՔԻ ՇՐՋԱՆՆԵՐ, ՏՊԱՒՈՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ, ԱԶԴԵՑՈՒԹԻՒՆՆԵՐ, ԳՈՐԾՈՒՆԷՈՒԹԻՒՆ



Ա) Կեանքիս Հալէպեան շրջանը (ծնունդէս մինչեւ 1945՝ տասնեօթը տարեկան) լեցուն է անշուշտ ընտանեկան, դպրոցական թէ ընկերային կեանքի մանկապատանեկան յուշերով։ Յաճախած դպրոցներուս մէջ (յատկապէս Lycռe) փայլուն էի գրեթէ բոլոր նիւթերուն մէջ, բացի… արաբերէնէն (որ առանձին ծրագրով կ՚աւանդուէր հայ աշակերտներուս)։ Հայրս այդ օրերուն կուսակցական կարեւոր պաշտօններ կը վարէր (Հալէպի կոմիտէի կամ Սուրիոյ Կ.Կ.ի ներկայացուցիչ), հօրեղբայրս՝ Սիմոնին ալ, որ ընդհանրապէս Գամիշլի կը մնար, ծանօթ գործիչ էր։ Ուստի մեր տունը յաճախադէպ էր ելեւմուտքը թէ՛ դաշնակցական եւ թէ քիւրտ երեւելի անձնաւորութիւններու։ Զիս կանուխէն շատ տպաւորած են, կուսակցական տեղական ուժերէն զատ (Ատուր Գապագեան, Հրաչ Փափազեան, խմբապետ Մուշեղ, Միհրան Հերարդեան, եւլն.), այցելու ընկերներ՝ ինչպէս Մանուէլ Մարութեանը, Շաւարշ Մակարեանը, Կոպեռնիկ Թանտրճեանը, Երուանդ Խաթանասեանն ու յատկապէս առաքելատիպ Համօ Օհանջանեանը, քիւրտ ղեկավարներ՝ ինչպէս շատ համակրելի Մեհմուտ պէյն ու Քամերան Պատրխանը։ Մանկութեանս, պատիւը ունեցած եմ ճանչնալու նաեւ Սօսէ Մայրիկը, որ Հալէպ այցելութեան մը առիթով մնացեր էր ընկերոջս՝ Սենոյենց տունը։ Ուրիշներ ալ, զորս մոռցած եմ հաւանաբար։ Բոլոր պարագաներուն, տան եւ մեր անմիջական շրջանակին հետ կապուած այս մթնոլորտին մէջ է որ ընթացաւ մտքի եւ տրամադրութիւններու կազմաւորման առաջին շրջանս։ Ինչ խօսք որ ժրաջան անդամ էի թէ՛ պատանեկան միութեան, թէ՛ Հ.Մ.Ը.Մ.ի սկաուտական փաղանգին (երբ Պէյրութ փոխադրուեցայ, 1945ին, արդէն առաջնորդ էի, բայց չշարունակեցի. երկու անգամ մասնակցած եմ դէպի Լիբանան կատարուող բանակումներուն)։



Բ) Պէյրութ, ապա՝ ուսանողութիւն.- 1945էն 1948 Հալէպի ֆրանսական հաստատութեանց փակման իբրեւ հետեւանք Պէյրութ անցուցած երեք տարիներս յատկանշական եղան, ուսմանս՝ նախ Lycée-ի, ապա Centre-ի մէջ շարունակման կողքին, նոր ծանօթութիւններով, մեր ազգային-ընկերական կեանքին վրայ յաւելեալ բացումով եւ կուսակցական աշխատանքներու լրջացումով ու ծաւալումով։ Նախ՝ հօրեղբօրս՝ Յակոբ Սիմոնիի մահուան եւ յուղարկաւորութեան առիթով ծանօթացումս Ռուբէն Տէր Մինասեանի հետ՝ առանձին դեր ունեցաւ կուսակցական անհատականութեանս կազմաւորման մէջ (տարօրինակ զուգադիպութեամբ մը, այս երկուքը, մեռնող Սիմոնին եւ վերապրող Ռուբէնը,- որուն անշուք յուղարկաւորութեան ներկայ պիտի ըլլայի Փարիզ, Pére Lachaise, 1951 Նոյեմբերին…,- միասնաբար դարբնեցին դաշնակցական Հրաչ Տասնապետեանը)։ Ապա նաեւ՝ հին ու նոր դէմքերով հարուստ շրջապատ,- Մովսէս Տէր Գալուստեանը, որ մեր ընտանիքին մօտիկ բարեկամն էր մանկութեանս (Պիթիասի) օրերէն, ակումբ մնացող պատկառելի ծերունին՝ Շահպազ հայրիկը (Վասպուրականի Վարդան Շահպազը), Կարօ Սասունին, Արամ Սահակեանը (Լութեր), Ղազար Չարըգը, Արշակ Յովհաննէսեանը եւ շատ ուրիշներ։ Անդամագրուած էի անշուշտ Հ.Յ.Դ. Զաւարեան Ուսանողական Միութեան, որուն շրջանակին մէջ 1946ին (թէ 1947ին) տուի կուսակցական երդումս, Ռուբէնի կնքահայրութեամբ։ Պաքալորիան առնելէս ետք (1947) եւ մինչեւ Ֆրանսա երթալս, շուրջ տարի մը ուսողութեան եւ գիտութեան դասեր ալ տուի Սուրբ Նշան վարժարանին մէջ (Զոքաք Էլ-Պլաթ)։ M.P.C.ի պատրաստութեան տարիս էր, եւ քսան տարեկան չկայի տակաւին։ Կուսակցական գործունէութեան կողքին, ուսուցչական գործը – կոչո՞ւմը – կանուխէն սիրելի եղած է ինծի, հաւանօրէն բնական ժառանգութեան մը իբրեւ արդիւնք։ Ուսանողութեան շրջանին նաեւ (1948-1953,- մանրամասնութիւնները տուած եմ այս ինքնակենսագրութեան առաջին բաժնին մէջ), կատարած եմ կուսակցական բոլոր պարտաւորութիւններս՝ Լիոնի տեղական Ընդհանուր Ժողովներէն մինչեւ Փարիզի Շրջանային Ժողովները։ Առաւել՝ դասախօսութիւններու գրեթէ մնայուն շարք Մարսէյլի թէ Լիոնի, եւ զանազան առիթներով բանախօսութիւն՝ շրջաններուն մէջ (Կրընոպլ, Սէն-Շամոն, Սէնթ Էթիօն, Մարսէյլ, Վալանս, Ռոման, եւլն.)։ Յաջորդական երկու տարիներ հայերէնի կիրակնօրեայ դասեր տուած եմ Վիլլըֆրանշի Նոր Սերունդականներուն։ Ֆրանսայի այս հինգ տարիներուն առիթը ունեցած եմ ճանչնալու կուսակցական բազմաթիւ այլ դէմքեր, որոնց մէջ առաջին տեղը կը գրաւէ անշուշտ անմոռանալի Շաւարշ Միսաքեանը։ Բայց նաեւ ուրիշներ՝ Սահակ Տէր Թովմասեանը, Գերասիմ Բալայեանը, Մարսէյլ հաստատուած Յակոբ Պապիկեանը (ինծի Հալէպէն ծանօթ), Սիսակ Սիսլեանը, Սերոժա Թորոսեանը, յիշելու համար գլխաւորները միայն։ Ռուբէնի մինչ այդ Փարիզ հաստատուած ըլլալը ինծի համար առիթ ստեղծեց իր առինքնող անհատականութիւնը աւելի մօտէն ճանչնալու եւ անոր հետ աւելի՛ եւս մտերմանալու։



Գ) Նշան Փալանճեան Ճեմարանի ուսուցիչ – Ֆրանսայի ուսանողական շրջանս փակուած նկատեցի, երբ 1953 Նոյեմբերին վերադարձայ Պէյրութ։ Ճեմարանի ղեկավարութիւնը – ոչ ուղղութիւնը - փոխուած էր Նիկոլ Աղբալեանի (1947) եւ Լեւոն Շանթի (1951) մահով։ 1952ին գործի կոչուած էր նոր տնօրէնը՝ բազմավաստակ քաղաքական, կուսակցական եւ մշակութային գործիչ Սիմոն Վրացեանը, զոր անձամբ քանի մը վայրկեանով միայն տեսեր էի Lion-Perrache-ի երկաթուղիի կայարանը, 1951ին, երբ, Փարիզէն անցնելով, խումբ մը ղեկավար ընկերներ կ՚երթային Հ.Յ.Դ.ի 15րդ Ընդհանուր Ժողովին։ 1952ին, Ս. Վրացեան յանձնարարած էր ընկերոջս՝ մաթեմաթիկոս Ստեփան Աթթարեանին (այն օրերուն Ճեմարանի բարձրագոյն կարգերու ուսուցիչ) գրել ինծի, որ ետ կենամ Ֆրանսայի մէջ գիտահետազօտական աշխատանքի նուիրուելու որոշումէս եւ անցնիմ Պէյրութ՝ իբրեւ Ճեմարանի ուսուցիչ։ Երկար չէի տատամսած։ Ծանօթ էի նաեւ «Նշան Փալանճեան» վերանուանուած (1950-51) Պէյրութի Հայ Ճեմարանի սկզբնական վարիչ դէմքերուն,- Նիկոլ Աղբալեանին, շնորհիւ հօրեղբօրս՝ Սիմոնիի իրեն հետ ունեցած մտերիմ բարեկամութեան եւ, 1945-1947 տարիներուն, Memorial Hall-ի իր համո՛վ դասախօսութիւններուն։ Լեւոն Շանթ շատ աւելի ինքնամփոփ էր ու վերապահ. կարծեմ 1947ին, ան մէկ անգամ իր Ուատի Ապու Ժեմիլի գրասենեակը կանչեր էր զիս, դասարանի մը որոշ դասերը առաջարկելու, բան մը, զոր ստիպուած եղեր էի մերժելու, բազմազբաղութեանս հետեւանքով (Centre-ի տարիս էր, եւ արդէն Սուրբ Նշանի դասերս ունէի)։ Պատանեկութեան Ճեմարան յաճախող ընկերներուս պատմածներն ալ (Սենօ, Բաբգէն, Վարդգէս, Վարուժան, Այտա եւ ուրիշներ) կ՚ամբողջացնէին Շանթի եւ Աղբալեանի դպրոցէն ունեցած վկայութիւններն ու տպաւորութիւնները։ Վրացեանի հետ աշխատանքի եւ գործակցութեան այդ տասնհինգ տարիները, որոնք հետզհետէ ստեղծեցին անձնական եւ ընտանեկան մօտիկութիւն մըն ալ, ամբողջացում բերին Ռուբէնի մտերմութեան մէջ սկսուած դաշնակցականի կազմաւորմանս, մթնոլորտի ներշնչման պատմողական-յուշագրական եղանակին վրայ աւելցնելով բազմահմուտ մտաւորականի ու քաղաքագէտի (Ս.Վ.ի) գիտելիքներու անսահման աշխարհը,- արդիւնք՝ բացառիկ կերպով հարուստ ու սուր յիշողութեան մը,- եւ առարկայական մօտեցումները։ Սկզբնական տարիներուն, գէթ մինչեւ 1956ի վերջը, Պէյրութ կ՚ապրէր նաեւ Դրօն (այն ատեն Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի անդամ), Վրացեանի հետ միեւնոյն յարկաբաժնին մէջ։ Յուզիչ էր տեսնել մտերմութիւնն ու փոխադարձ գուրգուրանքը դաշնակցական զէնքի եւ մտքի այդ երկու տիտաններուն։ Երբեմնի ղեկավար դէմքերէն՝ Լիբանան կը գտնուէր նաեւ Կոմսը (Վահրամ Փափազեան), որ բոլոր հիներուն մէջ ամէնէն երկարակեացը եղաւ։ Ճեմարանէն ներս աւանդած գիտական նիւթերուս մէջ (առաւելաբար լսարանական կարգերու բնագիտութիւնն ու քիմիան) ձեռնհասութիւնը չէր պակսեր ինծի, թէեւ զուտ մանկավարժական գծով կարողութիւններս,- ըսե՛նք,- աւելի բնածին էին, քան ակադեմականօրէն սորվուած։ Բոլոր պարագաներուն, կը թուի, թէ, իբրեւ ուսուցիչ թէ մեծ ընկեր, սիրուած էի աշակերտներէս (իրենց իսկ վկայութեամբ)։ Այլ դպրոցներու մէջ նաեւ աւանդած եմ միեւնոյն նիւթերը (տեսնել Ա. բաժին)։ Այս ժամանակաշրջանին բազմաթիւ անգամներ եղած եմ Զաւարեան Ուսանողական Միութեան վարչութեան, Համազգայինի Պէյրութի վարչութեան, Համազգայինի Կեդրոնական վարչութեան Կրթական յանձնախումբին, եւ 1956Էն սկսեալ (ընդհատաբար) Լիբանանի Կեդրոնական Կոմիտէին։ 1967ին, Հ.Յ.Դ. 19րդ Ընդհանուր ժողովը զիս ընտրեց Բիւրոյի անդամ։ Կուսակցական պարտականութիւն մը, զոր անընդհատաբար շարունակեցի մինչեւ 26րդ Ընդհ. Ժողով (Նոյեմբեր 1995)։ Իբրեւ գործակից-անդամ, տարիներու ընթացքին ունեցած եմ ընկ. Հ.Մ., Բ. Փ., Ս.Ս., Ե. Փ., Ա.Վ., Ս. Զ., Վ.Ղ., Հ.Ա., Ռ.Մ., եւ ուրիշներ։ Անոնցմէ ոմանց վաղաժամ կորուստը դժբախտութիւն մը կը նկատեմ մեր կուսակցութեան համար, բնական մահով դադրած ըլլան անոնք գործելէ (տոքթ. Բաբգէն Փափազեան), արկածով՝ ինչպէս Հրայր Մարուխեան, որուն հետ միշտ ունեցած ենք փոխադարձ վստահութիւն եւ յարգանք՝ հակառակ երբեմն գործելակերպային տարբերութիւններու, կամ զոհ դարձած ըլլան հայ կայէններու դաւադրական մէկ արարքին (Սարգիս Զէյթլեան)։



Դ) Տնօրէնութեան շրջան – 1968ի ամառը, երբ Ս. Վրացեան արդէն անշարժութեան դատապարտուած էր դժբախտ արկածի մը հետեւանքով, Հ.Յ.Դ. Բիւրօն, համախորհուրդ Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան հետ, զիս նշանակեց Ճեմարանի տնօրէն։ Ես յատուկ արձանագրութիւն ձգած եմ Բիւրոյի համապատասխան նիստի ատենագրութեան մէջ, դէմ արտայայտուելով այդ որոշման (ճիշդ ձեւ չէի նկատեր Բիւրոյի որոշումով իր մէկ անդամին տնօրէն նշանակումը, եւ կը գտնէի, անկեղծօրէն, որ դպրոցավարական հարցերու մէջ անհրաժեշտ պատրաստութիւնը եւ փորձառութիւնը չունէի)։ Բայց որոշումը մնաց, եւ ես առանձին վարեցի, յատկապէս Ս.Վ.ի օգնականներ Մ. Իշխանի եւ Գ. Բանեանի հրաժարելէն ետք (ուսումնական եւ վարչական փոխ տնօրէնի իրենց պաշտօնէն), Նշան Փալանճեան Ճեմարանի տնօրէնութիւնը։ Վարեցի, ոչ անշուշտ անթերի ձեռնհասութեամբ, բայց,- կրնամ հպարտութեամբ ըսել,- անսակարկ նուիրումով, «գիշերը ցերեկին խառնելով», ինչպէս մեր ժողովուրդը կ՚ըսէ։ Վարեցի մանաւանդ իբրեւ կուսակցական առաջնահերթ պարտականութիւն, Ճեմարանի վերելքին, տնտեսական հաւասարակշռութեան ապահովման եւ անոր ճառագայթումին ի սպաս դնելով ամբողջութիւնը իմ համեստ կարողութիւններուս, բայց նաեւ՝ օգտագործելով կուսակցական եւ անձնական կապերս ու բարեկամութիւններս, գործիչային շրջապտոյտներս, կարճ՝ անձնական թէ հասարակական բոլոր կարելիութիւններս։ Քանի մը տարուան ընթացքին, աճեցաւ Ճեմարանի աշակերտութեան թիւը (1974-75 տարեշրջանին՝ ան 1000ը անցեր էր արդէն), ընդհանուր եկամուտին ծնողներէն գանձուած բաժնին առ հարիւր համեմատութիւնը (մինչեւ աւելի քան 90%) եւ, առհասարակ, Ճեմարանի վարկը՝ իբրեւ լիբանանեան եւ ֆրանսական պաքալորիաներուն յաջողութեամբ պատրաստող տասներկուամեայ լման երկրորդական վարժարան։ Բայց Ճեմարանը միաժամանակ հաւատարիմ մնաց հայերէն լեզուի, հայ գրականութեան եւ հայերէնագիտական այլ նիւթերու առաջնահերթութեան իր սկզբունքներուն։ 1974-75ին, Ճեմարանին կից հաստատուած Համազգայինի Հայագիտական Բարձրագոյն Հիմնարկը բոլորեց իր անդրանիկ տարեշրջանը։ Ճեմարանական կեանքին մօտէն հետեւողները, կամ՝ գէթ հաւատարիմ ընթերցողները 1970-71էն սկսեալ տնօրէնութեան կարելի կանոնաւորութեամբ հրատարակած տարեկան տեղեկագիր-գրքոյկներուն, գիտեն, որ յամենայնդէպս, բախտաւոր տնօրէն մը չեղայ։ Լիբանանի ներքին պատերազմը, իր կարճատեւ դադարներով եւ ահարկու վերաբռնկումներով, 1975էն մինչեւ տակաւին 1990-91՝ յաճախակի կերպով խախտեց մեր դպրոցական տարեշրջաններու կանոնաւորութիւնը, երբեմն մինչեւ 600ի սահմաններուն իջեցնելով աշակերտութեան համրանքը, մեզ դարձնելով մերթ կիսագաղթական (Տըպպայայի տարիներ), մերթ երկճիւղ (Քաղաք-Պուրճ Համուտ եւ, աւելի ուշ, Ծաղկաձոր-Պուրճ Համուտ եւ Ծաղկաձոր-Քաղաք), անհրաժեշտ դարձնելով յաճախակի փոխադրութիւններ եւ վերափոխադրութիւններ, եւլն.։ Չխօսելով տակաւին, ռմբակոծման հետեւանքով քանդումներու եւ Ճեմարանի աշակերտ թէ պաշտօնեայ անձնակազմէն մարդկային զոհերու մասին։ Այս բոլորին հետեւանքով ստեղծուած տնտեսական տագնապներու մասին։ Յատկապէս սկզբնական տարիներուն եւ բազմաթիւ առիթներով, երբ կարեւոր չափով պարպուած էր Արեւմտեան Պէյրութը, գրեթէ ամայացած՝ Նշան Փալանճեան Ճեմարանի շրջապատը եւ ազգային ու միութենական մարմինները փաստօրէն ցրուած ու դադրած գործելէ, Ճեմարանի տնօրէնը չլքեց հաստատութիւնը եւ իր գրասենեակը, բուռ մը հաւատարիմ տղոց հետ՝ յաճախ «պահակութիւն»ը ստանձնելով Ճեմարանին։ Ու հակառակը անբնական եւ դատապարտելի պիտի ըլլար անշուշտ։ Միեւնոյն այդ ժամանակաշրջանին՝ Ճեմարանի տնօրէնը օգտագործելով իր կուսակցական եւ անձնական կապերն ու ծանօթութիւնները եւ օգտուելով իր կարգ մը շրջապտոյտներէն, շարժման մէջ դնելով նախկին ճեմարանականներ եւ Ճեմարանի բարեկամներ, հաստատութեան ապահոված է շուրջ կէս միլիոն տոլարի բացառիկ օժանդակութիւններ՝ փակելով կուտակուած բոլոր պարտքերը։ Ճեմարանի այդ չորս-հինգ տարիներուն ստացած ընթացիկ նուիրատուութիւնները, սաներու ֆոնտին կանոնաւոր օժանդակութիւնները եւ կազմակերպութեանց ու հիմնարկութիւններու պարբերական յատկացումները նկատի առնուած չեն այդ գումարին մէջ։ Հետեւողութեամբ մեծանուն նախորդներուս, ես Ճեմարանի տնօրէնութեան հանգամանքին երբեք մօտեցած չեմ իբրեւ սոսկական պաշտօնի մը։ Երբե՛ք չեմ յաւակնած Լ. Շանթի մը կամ Ս. Վրացեանի մը ազգային-հասարակական background-ը կամ անոնց բացառիկ ճառագայթումը ունենալ, բայց ահա՛ քսանութ տարի, իբրեւ Ճեմարանի տնօրէն, եւ այդ ուղղութեամբ քաջալերուած Համազգայինի իրերայաջորդ Կեդրոնական Վարչութիւններէն եւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյէն, գործած եմ միեւնոյն եղանակով եւ միեւնոյն ոճով, (թէեւ, յաճախ, արտաքին շատ աւելի աննպաստ պայմաններու մէջ), ինքզինքս մի՛շտ զգալով տէրը բայց միաժամանակ հաւատարիմ ծառան այս հաստատութեան, պատասխանատու,- ամբողջութեան եւ արդիւնքին գծով միայն, երբե՛ք մանրամասնութեանց,- միա՛յն Համազգայինի Կ. Վարչութեան եւ Բիւրոյին։ Եղած եմ, կը կարծեմ, վարչական թէ բարոյական գերագոյն հեղինակութիւնը Ճեմարանին։ Մի՛շտ ամբողջական նուիրումով, բայց անկաշկանդ տնօրինումով։ Մի՛շտ հաւատարիմ Հ.Յ.Դաշնակցութեան գաղափարական մթնոլորտին եւ Համազգայինի կրթական-մշակութային քաղաքականութեան սկզբունքներուն։



Ե) Պուրճ Համուտ, ապա՝ Ծաղկաձոր (Մզհեր) – 1979 Հոկտեմբերէն սկսեալ Ճեմարանը վերստին դարձաւ երկճիւղ, արեւելեան շրջաններու աշակերտները ձերբազատելու համար Պէյրութի բաժանման վտանգալից գիծէն երթեւեկելու անպատեհութենէն։ Հ.Յ.Դ. Լիբանանի Կեդր. Կոմիտէն սիրայօժար կերպով մեր տրամադրութեան տակ դրած էր Շաղզոյեան եղբայրներու կողմէ «Ազդակ»ին նուիրուած՝ Պուրճ Համուտի մուտքին գտնուող կալուածը, ուր, 1979էն մինչեւ 1984-85, կարելի եղաւ բարձրացնել նախ քառայարկ, ապա աշակերտութեան թիւի աճման հետ, վեց յարկանի կառոյց մը (այժմու Շաղզոյեան կեդրոնը)։ Եւ Ճեմարանը կրցաւ անխափան շարունակել կրթական իր առաքելութիւնը, հակառակ դպրոցական յարմարութեանց չգոյութեան եւ անձնակազմի անդամներու շրջանէ-շրջան առօրեայ երթեւեկին հետ կապուած դժուարութիւններուն։ Անթիլիասի բարձունքին, Մզհերի (Ծաղկաձոր) 46.000 մ2 տարածութեամբ կալուածը Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան կողմէ գնուած էր 1974ին, երբ Նշան Փալանճեան Ճեմարանը սկսեր էր նեղ գալ 1000ը անցած մեր աշակերտութեան համար։ Քաջալերուած ողբացեալ Մելանքթոն Արսլանեանի մեծագումար նուիրատուութեան խոստումէն (նախ 400.000 ամերիկ. տոլար, ապա բարձրացած՝ 800.000ի), Կեդր. Վարչութիւնը եւ ճեմարանի տնօրէնութիւնը կ՚առաջադրէին հոն ժամանակի ընթացքին կերտել կրթական-մշակութային պատուաբեր համալիր մը։ Ներքին պատերազմը, իր մասնակի թէ ամբողջական վերաբռնկումներով, առիթ տուած չէր սակայն՝ գործնապէս ձեռնարկելու այդ ծրագրի իրականացման։ Ճեմարանի տարեկան տեղեկագիրներուն, եւ յատկապէս ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆԻ ՄԵԼԱՆՔԹՈՆ ԵՒ ՀԱՅԿ ԱՐՍԼԱՆԵԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆԸ ԵՒ ՆՈՐՍԻԿԵԱՆ ՄԱՆԿԱՊԱՐՏԷԶԸ գրքոյկին մէջ բացատրուած է, թէ ինչո՛ւ եւ ինչպէ՛ս, Նշան Փալանճեան Ճեմարանի աստիճանական պարապումին եւ Պուրճ Համուտի դպրոցին համապատասխան խճողման իբրեւ հետեւանք, մենք 1986ին, յամենայնդէպս, որոշեցինք ամէ՛ն գնով ձեռնարկել Մզհերի (վերանուանուած՝ Ծաղկաձոր) համալիրի հանգրուանային կառուցման։ Ու լծուեցանք գործի, տնտեսական տեսակէտէն Լիբանանի համար թերեւս շա՛տ անյաջող ժամանակաշրջանի մը։ Բայց գործին անհրաժեշտութեան (որ ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ Ճեմարանի առաքելութեան անմիջական շարունակումը) ամուր համոզումով, հաւատքով եւ վճռականութեամբ։ Շատեր թերահաւատ էին գործին յաջողութեան նկատմամբ՝ անժամանակ նկատելով մեր քայլը։ Բայց Կեդրոնական Վարչութեան եւ տնօրէնութեան վճիռը անդառնալի էր։ Լիբանանի տարածքին արագօրէն կազմուեցան հանգանակիչ յանձնախումբեր, նախաձեռնութիւնը զուգորդուեցաւ համազգայինի 60ամեակի պաշտօնական հանդիսութեանց հետ եւ… 20 Նոյեմբեր 1988ին, ի ներկայութեան Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսին, Արսլանեան բարերար ընտանիքի անդամներու, պետական երեսփոխաններու, Հայաստանի ներկայացուցիչներու, հիւրերու եւ ծնողներու հոծ բազմութեան մը, բացումն ու անուանակոչութիւնը կատարուեցան ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆԻ ՄԵԼԱՆՔԹՈՆ ԵՒ ՀԱՅԿ ԱՐՍԼԱՆԵԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆին (կառուցուած ողբ. ճարտարապետ Սագօ Սարգսեանի գծած յատակագծի հիման վրայ)։ Իսկ 2 Նոյեմբեր 1991ին, նոյնքան հանդիսաւոր արարողութեամբ մը, պաշտօնապէս բացուեցաւ ՆՈՐՍԻԿԵԱՆ գեղատեսիլ մանկապարտէզը (գործ՝ ճարտարապետ Տիրան Հարմանտայեանի)։ Երկու բացումներուն միջեւ ինկող բաւական երկարատեւ ժամանակաշրջանը բացատրելի է 1989-90 տարիներու նոր կռիւներով ու ռմբակոծումներով, որոնցմէ իրենց բաժին քանդումները ունեցան Պէյրութի Փալանճեան Ճեմարանէն ետք, նաեւ Ծաղկաձորի շէնքերը։ Այսօր, անհրաժեշտ նորոգութիւններով, յաւելումներով եւ ամբողջացումով Մզհերի համալիրը լրիւ ունի իր ճեմարանական մայր շէնքն ու մանկապարտէզը։ Շուտով կը կառուցուին նաեւ Համազգայինի կրթամշակութային համալիրէն այլ բաժիններ, ինչպէս, ընկ. Կարպիս Հարպոյեանի բարերարութեամբ, փակ մարզարանն ու 400 հոգինոց թատերական սրահը։ Մզհերի համալիրի ցարդ կառուցուած բաժիններու շինութեան, կահաւորման, սարքաւորման եւ յարակից աշխատանքներու համար ծախսուած են բարերար Արսլանեան ընտանիքի 800.000 ամերիկ. տոլարի նուիրատուութենէն զատ՝ 450.000 ամերիկ. տոլարի (Նորսիկեան կտակ), 750.000 ամերիկ. տոլար՝ Ճեմարանի Ամերիկայի պահեստէն եւ ուրիշ՝ համեմատաբար համեստ յատկացումներ։ Ամբողջացնելու համար տնօրէնի գործունէութեանս յատկացուած ներկայ բաժինը, պարտք կը զգամ յայտնելու, որ, սկիզբէն ի վեր ու հաւատարմօրէն, ժրաջան օգնականներս հանդիսացան օրդ. Ալիս Գազանճեան՝ ուսումնական, եւ ընկ. Յովհաննէս Տէր Յարութիւնեան՝ մարզական ու կարգապահական գծով։ Մէկ-երկու տարիէ ի վեր, Ճեմարանի վարիչ-անձնակազմը (տնօրէն խորհուրդ) հարստացած է երկու նոր ու երիտասարդ ուժերով՝ ընկերներ Մկրտիչ Մկրտիչեանն ու Տիգրան Ճինպաշեանը։



Զ) Հայաստան – Հայաստան գտնուած եմ զանազան առիթներով, 1962էն սկսեալ (ուսուցչական առաջին խումբով, շուրջ երկու ամիս)։ «Վերաորակաւորման» բարբարոս բնաբանին տակ տեղի ունեցած այդ այցելութիւնը ինծի համար առիթ ծառայեց շրջելու հայ ճարտարապետական կոթողները եւ զանոնք լուսանկարելու, անշուշտ որոշ մեղսակցութիւններով, փախչելով «պարտադիր» դասախօսութիւններէն…։ Հայկական ճարտարապետութեան սիրահարութեան շրջանս էր։ Երկրորդ անգամ Հայաստան եղած եմ 1974ի ամառը՝ Շուշիկին եւ Թամարին հետ, անուանապէս որպէս զբօսաշրջիկ… Այցելութիւններս աւելի յաճախակի եղած են Շուշիկին հոն ուսած շրջանին, 1988էն ասդին։ Նշանակած եմ երեւանի Համազգայինի անդրանիկ վարչութիւնը (Ռուբէն Յովսէփեան, Ռազմիկ Դաւոյեան եւ Սօս Սարգսեան), մասնակցած Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան Հայաստանի անդրանիկ լիագումարին (Դեկտեմբեր 1991), բանախօսած Մայիս 28ի առիթով (1992), վերջապէս՝ բազմաթիւ այլ անգամներ, որոնցմէ յիշատակելի է յատկապէս վերջին երկամսեայ այցելութիւնս (1994, Ապրիլ-Մայիս), երբ հրաւիրուած էի Հ.Յ.Դաշնակցութեան պատմութիւն □կարդալու□ Երեւանի համալսարանի պատմութեան ֆակուլտետին մէջ։ Վերջին այցելութիւնս եղաւ այդ մէկը, ու թերեւս մնայ վերջինը, հասկնալի պատճառներով…։ (Վերջինը՝ 1999ին, Հայաստան-Սփիւռք Ա. Խորհրդաժողովը եղաւ)։ Տունս մնացի (Շուշիկին Երեւանի տունը, Չարենց փողոց, թիւ 63)։ Լրիւ կատարեցի ակադեմական թէ այլ պարտականութիւններս ու պարտաւորութիւններս, երեք օրով եղայ նաեւ Արցախ (ներկայ եղայ Շուշիի ազատագրման երկրորդ տարեդարձին), մասնակցեցայ բազմաթիւ ժողովներու, տեսնուեցայ շատերու հետ, բայց զգալապէս տկարացած էի ու փաստօրէն հիւանդ վերադարձայ Պէյրութ։ Քննութիւնները աջ թոքիս մէջ ցոյց տուին ուռ մը, որուն մասնակի lobotonie-ն կատարեց տոքթ. Ղօշը, «Հայէք» հիւանդանոցին մէջ, 30 Յունիս 1994ին)։ Անկէ ասդին կ՚ապրիմ զգոյշ, շնչառութեան կամ զանազան այլ problem-ներով, եւ, ինչպէս նախատեսուած էր, շատ աւելի շուտ կը յոգնիմ։ Բոլոր պարագաներուն, ինծի համար պատիւ կը նկատեմ, բոլորովին անկաշկանդ եւ լրիւ մե՛ր մօտեցումներով ու մեկնաբանութիւններով, մեր կուսակցութեան պատմութիւնը գիտական-համալսարանական մակարդակով պատմութեան ֆակուլտետի բեմէն առաջին անգամ աւանդած ըլլալս։ Զանց կ՚ընեմ խօսիլ այն ահաւոր յուսախաբութեանց եւ frustration-ներուն մասին, զորս մեզի պատճառեցին Հայաստանի անցեալ ու ներկայ վարիչները։ Մենք ալ թերեւս,- ըսած եմ ասկէ առաջ,- որոշ պարագաներու՝ յանցանքի մեր բաժինը ունեցանք։ Իսկ եթէ ուզենք բաղդատական մը ընել այդ անցեալ ու ներկայ վարիչներուն միջեւ, ես անվարան պիտի ըսեմ, որ առաջինները աստիճանաբար մօտեցան մեզի, ժամանակի ընթացքին փաստօրէն իւրացնելով մեր՝ դաշնակցականներուս տեսակէտները հիմնական կարգ մը հարցերու շուրջ, մինչ Հայաստանի ներկայ ղեկավարութիւնը, հակադաշնակցական իր կեցուածքներուն մէջ, կը շարունակէ հանգրուանային այլ ապահով կերպով յառաջդիմել:



Շար. 2







«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»