ԵՐԱԶԱՅԻՆ ՀԱԼԷՊԸ -11- ԱՆԴՐԱՆԻԿ ԾԱՌՈՒԿԵԱՆ

ՎԱՀԱՆ ՔԵՌԻՆ

Զարմանալի է։ Ամբողջ տասը տարիներ դիտած եմ Մարսիլիա օթէլը եկող գացող հարիւրաւոր, հազարաւոր անձեր, եւ ոչ մէկ դէմք կամ անուն կը կառչի յիշողութեանս, բացի Լութֆի աղայէն, եւ այն ալ աւելի թատրոնին եւ ուրիշ տխուր բաներու հետ կապուած, քան թէ պանդոկին։ Տանիքէն վարը, երազի մէջ տեսնուած վհուկային քարայր մը ըլլայ կարծես, ուր դիմագիծ չունեցող ուրուականներ կը շարժին Միհրան էֆէնտիին եւ պարոն Սիրականին շուրջ։ Մարդկային ձեւեր կան, բայց մարդ չկայ։ Ինծի կը մնան, թախծանոյշ մտերմութիւններու գորովանքով, միայն ու միայն, Մարսիլիայի... աստղերը։
Հալէպի գիշերնե՜րը...

Ամառը, մայրիկս մեր անկողինները դուրս կը հանէր սենեակէն ու կը պառկէինք բաց օդին։ Երկինքի ամէնէն փայլուն աստղերը, աշխարհի ամէնէն խոշոր ու պայծառ լուսինը՝ կը գտնուին Հալէպ քաղաքին խորունկ գիշերներուն մէջ։ Անսահման լռութիւններէն գահավիժող ասուպներու շրջմոլիկ խաղեր կան, լոյսերու թոհուբոհ, որոնք արծաթ փետուրներ կը թափթփեն իրենց անցքին վրայ...
Հալէպի գիշերնե՜րը...

Դեռ հանրակառք չկայ քաղաքին մէջ, որպէսզի գետինը եւ հին պատերը դղրդելով անցնի, ինքնաշարժները հազուագիւտ են եւ կը ծառայեն քաղաքէն դուրս փոխադրութիւններու։ Ձիով կառքերն են որ կը շրջին սմբակներու կշռութաւոր դոփիւնով, սեւ քարերով սալարկուած փողոցներէն, եւ անոնց կտրուկ վանկերը մեղմացած կը հասնին երեք յարկերէն վեր տարածուող ընդարձակ մեր տանիքին, ու երբ գիշերը առաջանայ, անոնք եւս կը լռեն։ Պէտք է ականջ լարել լսելու համար մէկ փողոցէն միւսը իրարու ձայն տուող հեռաւոր գիշերապահներուն սուլիչները, եւ լուսաբացի մօտերը, ծայրամասերէն քաղաք մտնող կամ մեկնող կարաւաններուն խուլ ղօղանջները, առաւօտեան անուշ քունը օրօրող ձայնական երազի մը պէս...

Ինծի համար, երկինքը դարձած է օրագրի տետրակ մը, նոյնիսկ պատկերազարդ յուշամատեան մը, ուր վերստին կը տողանցեն օրուան անցուդարձերը, մարդիկը, անոնց խօսքերն ու արարքները։ Եւ այն աստիճան, որ գիշերուան պէտք է սպասեմ, կռնակի վրայ գլուխս բարձին եւ անթարթ աչքերս՝ աստղերուն, որպէսզի ցերեկը պատահած եղելութիւնները աւելի պարզ ըլլան, խաղաղութեան եւ լռութեան մէջ աւելի յստակ, քան երբ ականատես վկան էի անոնց, կամ դերակատար՝ տեղւոյն վրայ։ Առօրեայիս ընթացքը գիշերին մէջ կը թաւալի կրկին, երկրորդ անգամ դարձուող ժապաւէնի մը պէս, ուր աւելի ճշգրիտ կը պատկերանան անցքերն ու անձերը, կը յայտնուին առաջին ցուցադրութենէն խուսափած մանրամասնութիւններ, նրբութիւններ, երանգներ...

Ու երբ կը մեկնիմ դէպի անցեալը, Հալէպի երազներուն եւ օրերուն, դէպքերն ու դէմքերը կու գան ոչ թէ իրենց վաւերագրական վայրէն ու պահէն, այլ Մարսիլիայի տանիքին վերեւ տարածուող գիշերական երկինքէն։ Փողոցները, տուները, պարտէզները եւ անոնց մէջ եռացող իմ խենթ ու խելառ պատանութեանս դրուագները հարթուած են ժամանակին գլանէն, բայց երկինքը կը պահէ գիշերը գիշերին իրեն յանձնուած անոնց պատճէնները, անաղարտ ալպոմի մը պէս...

*
* *

Տասնըվեց տարեկան եմ հիմա, թերեւս տասնըեօթը։ – «Ճամբայ ելանք նը, Վարդավառին երկուքդ լմնցուցած երեքիդ մտած էիր»,– կ՚ըսէր մայրիկս։ Դե՛հ, գնա գտիր թէ որ ամսուան եւ որ օրուան մէջ կ՚իյնայ 1915ի Վարդավառը, թէ մեր Կիւրինին մէջ տօները հի՞ն տոմարով կու գային թէ նոր տոմարով։ Քանի մը օրէն, վկայականիս հետ պիտի ունենամ առաջին երկար տաբատս, որուն չափը առած է դերձակը։ Առաջին նոր հագուստն է։ Մինչեւ հիմա՝ կամ որբանոցի տարազն էր, կամ Ամերիկայէն եկած հին հագուստներու հակերուն մէջէն գնուած եւ յարմարցուած կտորներ։ Վերջին դասերս գրած եմ վարը, պարոն Սիրականին սեղանին վրայ, ուր ելեքտրական լոյս կայ – մեր սենեակինը կազի լամբ մըն է, որուն շիշը յաճախ կը կոտրի լաթով սրբած պահուս։ Դասարանին լաւերէն եմ, առանց լաւագոյնը ըլլալու։ Երեսունէ աւելի դասարանի մը մէջ, միշտ առաջին երեք-չորսերուն մէջ է տեղս, առաջնութիւնը անխախտօրէն վերապահուած ըլլալով Օննիկին, սկիզբէն մինչեւ վերջը, առանց որ մասնաւոր աշխատասիրութիւն մը ցոյց տուած ըլլանք երկուքս ալ։

Աստղերուն մէջն եմ դարձեալ եւ գիշերը շատ դանդաղ կ՚առաջանայ այսօր, քունը կ՚ուշանայ։ Քովս ջուրի բարչն է, քիչ անդին ձմերուկի կաս-կարմիր փառաւոր շերտը, երեք օրուան մահիկի մը չափ խոշոր։ – «Նորէն չմոռնա՛ս»,– պատուիրեց մայրիկս քնանալէ առաջ, եւ գիտեմ որ առաւօտեան պիտի լսեմ նոյն տրտունջը – «Նորէն չես կերեր, քեզի բան տալը հարամ է»։

Ուրիշ անգամներ թերեւս իրաւունք ունեցած ըլլար, բայց այսօր ուրիշ է։ Անորոշ խռովքներ կան հոգիիս մէջ, մթին սարսուռներ մարմնիս մէջ։ Նորէն հանդիպեցայ, Սալիպէի մուտքին։ Սեւ գոգնոցով ու ճերմակ օձիքով համազգեստը կը վկայէ, թէ մեր վարժարանին աղջկանց բաժինէն է, բայց ո՞վ է։ Թախծոտ աչքեր ունի, բայց այնպէս խորունկ ու նոյն ատեն վճիտ, ճիշդ մեր եղնիկին աչքերուն պէս։ Այո, քիչ անդին կապուած եղնիկ մըն ալ ունինք, որ սկսած է մեծնալ։ Ձագ էր, երբ Մկրտիչ քեռին, որ շօֆէօր է, Պաղտատի ճամբան բռնած էր անապատին մէջ եւ նուէր բերաւ։ Գիշերը կը կապենք, բայց ցերեկը ազատ կը շրջի տանիքին վրայ։ Մայրիկիս ձեռքէն սեխի եւ ձմերուկի կեղեւներ կ՚ուտէ եւ փէշերը հոտուըտալով ետեւէն կ՚երթայ շնիկի մը պէս խելօք։ Երբ եղնիկին գլուխը ափերուս մէջ բռնած աչքերուն նայիմ, աղջիկը կը յիշեմ։ Աղջկան հանդիպիմ, եղնիկը կու գայ...
Ուրիշ գիշերներ շատ արթուն մնացած եմ այդ աչքերուն համար, բայց այս գիշեր աղջիկը չէ։ Շրջապատի խաղաղութիւնը աւելի կը շեշտէ ներքին ալեկոծումս։ Մայրիկիս քունն ալ հանգիստ չէ, հակառակ սովորութեան։

Խուլ հառաչանքներ ունի, անհանգիստ գլուխը մէկ կողմէն միւսը կը դարձնէ բարձին վրայ, կը տեղափոխէ գլուխը՝ առանց արթննալու, կտրատ շնչառութիւններով, որոնք երբեմն հառաչանքի կը վերածուին, անգամ մը նոյնիսկ հեկեկաց, միշտ քունին մէջ։ Իսկ իմ բարձիս վրայ անշարժ գլուխ մըն է, անթարթ աչքեր, սեղմուած ակռաներ։ Խառնակ եղելութիւններ եկած են տխրութեան ծովերու մէջ սուզել հոգիս։ Չեմ հասկնար, բայց տարտամօրէն կը զգամ թէ կեանքիս ընթացքը տեսանելի հունէն շեղող ճակատագրական դէպքի մը առջեւ կը գտնուիմ։ Եղաւ այսպէս։
Կէսօրին մեզի եկած էր Մկրտիչ քեռին։ Իրական քեռի մը չէր, մայրիկիս եղբայրը չէր, բայց քեռի կ՚ըսէի իրեն, եւ մայրիկս ալ, իր մասին խօսած ատեն, կ՚ըսէր Մկրտիչ քեռիդ։ Մօտիկ կամ հեռաւոր ազգական մը թերեւս, չեմ գիտեր։ Ատեն-ատեն կը հանդիպէր, միշտ նուէրով մը։ Եղնիկէն ետք, անգամ մըն ալ արմաւ բերաւ եւ ըսաւ.
– Այս խուրման կուտը հետը կ՚ուտուի։
Չհաւատացի։ Ինք հատ մը առաւ, ծամեց, կլլեց, բերանը լայն բացաւ եւ ըսաւ.
– Ահա տես, կուտն ալ գնաց։
Ես ալ առի հատ մը, աւելի զգուշաւոր եւ վերապահ, կամաց կամաց ծամեցի եւ... գնաց։ Կուտին տեղ նուշ դրուած էր արմաւին մէջ։
Բայց այս անգամ նուէրով չէր եկած Մկրտիչ քեռին։ Շնչատ, գունատ, փլաւ աթոռին եւ ըսաւ մայրիկիս.
– Աղջիկ, Պէյրութի մէջ Վահան քեռին զարկեր են...
Մայրիկս ճիչ մը արձակեց, ափը դրաւ բերանին, եւ այդպէս մնաց, քարացած։ Յետոյ բղձկումներ, անէծքներ, երկու ձեռքերը երկու ծունկերուն զարնելով.
– Կոտրտին, ընողին ձեռքերը կոտրտին...

Վահան քեռին եւ Մկրտիչ քեռին հօրեղբօրորդիներ էին։ Մինչ Մկրտիչը շօֆէօր էր, Վահան Վարդապետեանը կը մնար յայտնի վաճառական։ Երկու անգամ տեսած էի զինք։ Առաջին անգամը որբանոց եկաւ մայրիկիս հետ, գրկեց, սիրեց ու գնաց։ Երկրորդ անգամը, վեց-եօթը տարի ետք, դպրոցական օրերուս, Հալէպ էր։ Եկաւ, պայուսակս բացաւ, գիրքերս ու տետրակներս քննեց, բան մը կարդալ տուաւ ինծի, գոհ մնաց եւ ըսաւ մայրիկիս.
– Այստեղ դպրոցը աւարտելուն պէս քովս ղրկէ, իմիններուս հետ կը մեծնայ...

Ու հիմա, դպրոցս աւարտելու վրայ եմ, եւ Վահան քեռին զարկեր են...

Մայրիկս կը շարունակէր ողբուկոծը, մինչ Մկրտիչ քեռին բացատրութիւններ կու տար։ Տեղ մը կուսակցական ժողովի մէջ են եղեր, գիշեր ատեն, մարդիկ կը յարձակին, հրացանաձգութիւն կ՚ըլլայ եւ Վահան քեռին կը սպաննուի։ Մայրիկս, այլեւս շնչասպառ, մարմրուն ձայնով մէկ բառ միայն կը կրկնէր, աւելի ճիշդը կը շշնջար.
– Կոտրտին, կոտրտին...
Ըսելիք չէր մնացած։ Մկրտիչ քեռին ոտքի ելաւ։ Մեկնելու վրայ էր, մայրիկս իր ողբն ու անէծքը աւելի սաստկացուց, եւ հոտ էր որ Մկրտիչ քեռին խօսք մը ըսաւ, թէեւ մխիթարելու շեշտով, բայց որուն սահմռկեցնող իմաստը հաւանաբար խուսափէր ինձմէ, եթէ մայրիկիս պոռթկումը չըլլար.
– Մեր աղջիկ, այդչափ իրար անցնելու պէտք չկայ, պարապ տեղը մարդ չեն զարներ... բան մը ըրած էր հարկաւ...
Յանկարծ մայրիկս չճանչցայ։ Այդ դէմքով երբեք չէի տեսած ու անկէ վերջ երբեք չտեսայ։ Դաժան, տգեղ, գէշ արտայայտութիւն մը ստացան երեսները, ճակատին մորթը պրկուեցաւ, լացը դադրեցուց եւ ճչաց.
– Դո՛ւրս... դո՛ւրս ելիր սըտեղէն, մէյ մըն ալ աչքիս չերեւաս...
Յետոյ երեսի վրայ ինկաւ կապերտով ծածկուած պզտիկ թախտին վրայ եւ սկսաւ հեկեկալ... Մկրտիչ քեռին մեկնեցաւ առանց բերանը բանալու։ Ես լուռ մնացի, մինչեւ որ մայրիկս հանդարտի։ Հիմա, քունին մէջ կը շարունակուի իր տագնապը։ Հառաչանքներուն մէջէն երբեմն կցկտուր բառեր ալ կը լսուին, բայց իմաստ մը չունին։ Իսկ ես աստղերուն մէջն եմ, իմ հարցականներովս, որոնք պատասխան չունին։ Վահան քեռիին մահէն աւելի, Մկրտիչ քեռիին դէմ մայրիկիս պոռթկումն է, որ հանգոյց մը դարձած է ուղեղիս մէջ եւ չի քակուիր։ Այնքան բարի Մկրտիչ քեռին։ Պաղտատէն մինչեւ Հալէպ ինծի եղնիկ բերաւ։ Ուրեմն ա՛լ պիտի չգայ մեր տունը...
Ու յետոյ, որքան ալ ցաւիմ հեռաւոր Վահան քեռիին համար, անըմբռնելի կը թուի ինծի մայրիկիս զայրոյթը Մկրտիչ քեռիին դէմ։ Վերջ ի վերջոյ, անոնք հարազատ հօրեղբօրորդիներ են, կէս եղբայրներ, աւելի մօտիկ են իրարու, քան մեզի։ Իսկ եթէ իրապէ՞ս «բան մը ըրած է» Վահան քեռին։ Պարապ տեղը մարդ չեն զարներ, ըսաւ։ Բան մը գիտէր հարկաւ։ Սկսած եմ մտովի պաշտպանողականը ընել Մկրտիչ քեռիին, ու եթէ մայրիկս արթուն ըլլայ, պատրաստ եմ հետը վիճաբանելու։

Դեռ չէի գիտեր, աւելի ետքը պիտի հասկնայի, աւաղ, թէ կուսակցական մոլուցքը այրող ու լափող այն կիրքն է, որուն հրայրքին դէմ ոչ բարեկամութիւն կը դիմանայ եւ ոչ ալ հարազատի սէր։ Ու յետոյ, մայրիկս զգացական պատճառ մըն ալ ունէր, որ շատ ուշ պիտի գիտնայի։ Թերթէ մը թէ օրացոյցի մը վրայէն կտրած էր Վահան քեռիին նկարը եւ մինչեւ մահը պահեց աղօթագիրքին մէջ։ Ինծի կ՚ըսէր.
– Հայրիկդ տեսնել կ՚ուզես նը, իշտէ ասոր նայիր... եղբօր պէս կը նմանէին իրարու...
Եղբօր պէս ալ մտերիմներ եղած էին քաղաքը եւ գաղափարակից ընկերներ։ Կիւրինի հռչակաւոր շալերը արտասահմանի մէջ վաճառողը գլխաւորաբար Վահան քեռին եղած էր։ Հայրիկս ալ մէկ երկու դեզկեահ ունէր եւ արտադրութիւնը Վահան քեռիին ձեռքով կ՚արտածուէր։ Տարագրութեան սկիզբը, Վահան քեռին արտասահման կը գտնուի եւ այդպէս ալ կ՚ազատի։ Գաղթականութենէն անմիջապէս ետք Հալէպի մէջ փնտռելով կը գտնէ մայրիկս – որբանոց եկած օրը պէտք է ըլլայ – եւ գումար մը կու տայ.
– Ասոնք Թորոսին շալերուն դրամն են...

Շար. 11

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»