Երբ մի քիչ զարմացած` կը նայէի նրան, նա շարունակեց.
«Պաշտօնիս բերումով ես շատ շփումներ ունիմ զանազան մարդոց հետ: Աշակերտներիս ծնողները մի տարի առաջ, երբ «պոյքոթ» չկար, գալիս էին եւ հարցնում. « Էս չկոլը /դպրոցը/ որ աւարտեց մանչս, կրնա՞ յ չինովնիկ լինել եւ քանի՞ մանէթ հախ /քանի ռուբլի թոշակ/ պիտի առնէ»: Մի բան կը պատասխանէի, բայց կը տրտմէի: Երբ «պոյքոթը» եղաւ եւ ծնողները դպրոցից քաշեցին իրենց զաւակներին, այդ նոյն մարդիկ ինձ կը մօտենային այնպէս, որ կարծես քոլերա լինէի: Նրանցից մէկը նոյնիսկ, անշուշտ մերոնցից, ինձ շուն Յուդա անուանեց եւ իմ վրայ թրիք նետեց: Ես սրտիս մէջ ուրախացայ, ժպտացի ակամայ եւ դրա համար էլ նոր հայհոյանք լսեցի:
«-Ոչ պատիւ ունի եւ ոչ ապուռ, երեսին կը թքնես, կարծես անձրեւ կը համարէ:
«Ես լռեցի: Մի ուրիշ օրինակ էլ պատմեմ, որ հասկանաս մտայնութիւնը: Մի տէրտէր բարեկամ ունիմ, որ ճիշդ է լանջապանակ խաչ չունի, բայց իր ոսկի ժամացոյցը այնպիսի երկար ոսկու շղթայ ունի, որ կը կարծես թէ լանջապանակ խաչ ունի: Երբեմն ինձ տապկած հաւ, սեր, կարագ էլ կը բերէր եւ շարունակ իմ դպրոցի գովքը կ'ընէր:
«- Տէր հայր,- մի օր ասացի նրան,- ձեր գիւղը հարուստ է . եկեղեցին դպրոցը շատ «ովխ» հողեր ունի. Ես որ ձեր տեղը լինիմ, մի աւելի լաւ դպրոց կը բանամ քան այս ինձ յանձնուած դպրոցը: Այդ արէք եւ ինձ էլ վարժապետ տարէք:
«- Չէ, որդի, - պատասխանեց, - միտքդ լաւ է, բայց փորձառուի խորհուրդ չէ: Աւետարանը կ'ասէ. «երկու տէրանց չէ կարելի ծառայել»: Եւ ճիշդ, երկու ձմերուկ մէկ ձեռով կը բռնուի՞: Եկեղեցին պահենք, դպրոց չի պահուիր: Դպրոցը պահենք, եկեղեցին չի պահուիր: Այդ խորհուրդը ուրիշ տեղ չասես, քեզ համար էլ վատ է: Ի ՞նչ է, կ'ուզես որ ռուս թագաւորի դէմ դրօշա ՞կ քաշենք :Փառք տանք Աստուծոյ , որ թագաւորը ելեր` իր փողով այսպիսի դպրոց է բացեր եւ հայ վարժապետ է դրեր ու օտար տղաներին կ'ուզէ մարդ շինել: Ելնենք նրան երե ՞սը ճանկենք:
«Ես նեղը ընկայ ու չհակաճառեցի եւ ըսի միայն.
«-Քեզ փորձելու համար միայն ես այդ մտքերը յայտնեցի, տէր հայր: Ի հարկէ, քու ասածը ճիշդ է:
«Բայց հասկացայ, որ մեր տէրտէրը օձի պէս մի բան է: Յետոյ հասկացայ, որ շատ ձեռներէց մարդ է. թէ՜ եկեղեցու եւ թէ՜ դպրոցի անուան հողերը ոչինչ գնով կապալ է վերցուցած եւ միայն եկեղեցու բարեզարդութեան մասին կը մտածէ: Բայց թէ ի ՞նչ է մուտքը, ի ՞նչ է ելքը, այդ միայն ինք գիտէ: Մենք իրարից խրտչում ենք այժմ եւ, երբ հանդիպում ենք, փոխում ենք մեր ճանապարհը»:
- Լաւ, վաղինակ, այս բոլորի կապը ի 'նչ է քու «կեցցէ~ Գոլիցին» ի հետ:
- Քո 'ւ շտապելն ինչ է,- պատասխանեց եւ սամավարէն թէյ մըն ալ լեցուց: Այսօր էլ, միւս օրն էլ դու ինծի հետ ես: Կամաց կամաց իմ սիրտը կը բանամ: Քեզ վնաս չկայ, ինծի օգուտ կայ: Սիրտս լեցուած է, չեմ կարող դատարկել: Մի պատմութիւն էլ անեմ,որ հասկանալի լինի թէ ինչո ՞ւ «կեցցէ~ Գոլիցին» ասացի:
« Մի շատ խելացի բարեկամ յոյն ուսուցիչ կայ: Մտերիմ ենք եւ ինձ յաճախ հիւր կուգայ: Հայերէն էլ գիտէ: Մեր պատմութիւնը մեզնից լաւ գիտէ: Ժամանակ անցընելու համար հարցրի:
«- Կը պարծենաս, որ յոյն ես եւ աւելի խելօք ես քան ռուսերն ու հայերը: Արդ` երկու հարց դնեմ առաջդ. Լուծիր: հարցերս են.Ա/Ի՞ նչ պէտք է անեն ռուսերը, որ իրենց նպատակին հասնին հայերի վերաբերմամբ, եւ Բ/ Ի ՞նչ պէտք է անեն հայերը, որ ռուսերը իրենց նպատակին չհասնին:
«Բարեկամս ընդունեց առաջարկս, պայմանով որ ինքը պատասխանէ առաջին հարցումին, իսկ ես` երկրորդին: Որի՜ տուեալները որ լինին անառարկելի, նա շահած է եւ պարտուողը մի լաւ քէֆ պէտք է տայ: Ընդունեցի եւ նա սկսեց:
Շար . 9
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Monday, November 30, 2009
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները- 9 - Ռուբէն
Երբ մի քիչ զարմացած` կը նայէի նրան, նա շարունակեց.
«Պաշտօնիս բերումով ես շատ շփումներ ունիմ զանազան մարդոց հետ: Աշակերտներիս ծնողները մի տարի առաջ, երբ «պոյքոթ» չկար, գալիս էին եւ հարցնում. « Էս չկոլը /դպրոցը/ որ աւարտեց մանչս, կրնա՞ յ չինովնիկ լինել եւ քանի՞ մանէթ հախ /քանի ռուբլի թոշակ/ պիտի առնէ»: Մի բան կը պատասխանէի, բայց կը տրտմէի: Երբ «պոյքոթը» եղաւ եւ ծնողները դպրոցից քաշեցին իրենց զաւակներին, այդ նոյն մարդիկ ինձ կը մօտենային այնպէս, որ կարծես քոլերա լինէի: Նրանցից մէկը նոյնիսկ, անշուշտ մերոնցից, ինձ շուն Յուդա անուանեց եւ իմ վրայ թրիք նետեց: Ես սրտիս մէջ ուրախացայ, ժպտացի ակամայ եւ դրա համար էլ նոր հայհոյանք լսեցի:
«-Ոչ պատիւ ունի եւ ոչ ապուռ, երեսին կը թքնես, կարծես անձրեւ կը համարէ:
«Ես լռեցի: Մի ուրիշ օրինակ էլ պատմեմ, որ հասկանաս մտայնութիւնը: Մի տէրտէր բարեկամ ունիմ, որ ճիշդ է լանջապանակ խաչ չունի, բայց իր ոսկի ժամացոյցը այնպիսի երկար ոսկու շղթայ ունի, որ կը կարծես թէ լանջապանակ խաչ ունի: Երբեմն ինձ տապկած հաւ, սեր, կարագ էլ կը բերէր եւ շարունակ իմ դպրոցի գովքը կ'ընէր:
«- Տէր հայր,- մի օր ասացի նրան,- ձեր գիւղը հարուստ է . եկեղեցին դպրոցը շատ «ովխ» հողեր ունի. Ես որ ձեր տեղը լինիմ, մի աւելի լաւ դպրոց կը բանամ քան այս ինձ յանձնուած դպրոցը: Այդ արէք եւ ինձ էլ վարժապետ տարէք:
«- Չէ, որդի, - պատասխանեց, - միտքդ լաւ է, բայց փորձառուի խորհուրդ չէ: Աւետարանը կ'ասէ. «երկու տէրանց չէ կարելի ծառայել»: Եւ ճիշդ, երկու ձմերուկ մէկ ձեռով կը բռնուի՞: Եկեղեցին պահենք, դպրոց չի պահուիր: Դպրոցը պահենք, եկեղեցին չի պահուիր: Այդ խորհուրդը ուրիշ տեղ չասես, քեզ համար էլ վատ է: Ի ՞նչ է, կ'ուզես որ ռուս թագաւորի դէմ դրօշա ՞կ քաշենք :Փառք տանք Աստուծոյ , որ թագաւորը ելեր` իր փողով այսպիսի դպրոց է բացեր եւ հայ վարժապետ է դրեր ու օտար տղաներին կ'ուզէ մարդ շինել: Ելնենք նրան երե ՞սը ճանկենք:
«Ես նեղը ընկայ ու չհակաճառեցի եւ ըսի միայն.
«-Քեզ փորձելու համար միայն ես այդ մտքերը յայտնեցի, տէր հայր: Ի հարկէ, քու ասածը ճիշդ է:
«Բայց հասկացայ, որ մեր տէրտէրը օձի պէս մի բան է: Յետոյ հասկացայ, որ շատ ձեռներէց մարդ է. թէ՜ եկեղեցու եւ թէ՜ դպրոցի անուան հողերը ոչինչ գնով կապալ է վերցուցած եւ միայն եկեղեցու բարեզարդութեան մասին կը մտածէ: Բայց թէ ի ՞նչ է մուտքը, ի ՞նչ է ելքը, այդ միայն ինք գիտէ: Մենք իրարից խրտչում ենք այժմ եւ, երբ հանդիպում ենք, փոխում ենք մեր ճանապարհը»:
- Լաւ, վաղինակ, այս բոլորի կապը ի 'նչ է քու «կեցցէ~ Գոլիցին» ի հետ:
- Քո 'ւ շտապելն ինչ է,- պատասխանեց եւ սամավարէն թէյ մըն ալ լեցուց: Այսօր էլ, միւս օրն էլ դու ինծի հետ ես: Կամաց կամաց իմ սիրտը կը բանամ: Քեզ վնաս չկայ, ինծի օգուտ կայ: Սիրտս լեցուած է, չեմ կարող դատարկել: Մի պատմութիւն էլ անեմ,որ հասկանալի լինի թէ ինչո ՞ւ «կեցցէ~ Գոլիցին» ասացի:
« Մի շատ խելացի բարեկամ յոյն ուսուցիչ կայ: Մտերիմ ենք եւ ինձ յաճախ հիւր կուգայ: Հայերէն էլ գիտէ: Մեր պատմութիւնը մեզնից լաւ գիտէ: Ժամանակ անցընելու համար հարցրի:
«- Կը պարծենաս, որ յոյն ես եւ աւելի խելօք ես քան ռուսերն ու հայերը: Արդ` երկու հարց դնեմ առաջդ. Լուծիր: հարցերս են.Ա/Ի՞ նչ պէտք է անեն ռուսերը, որ իրենց նպատակին հասնին հայերի վերաբերմամբ, եւ Բ/ Ի ՞նչ պէտք է անեն հայերը, որ ռուսերը իրենց նպատակին չհասնին:
«Բարեկամս ընդունեց առաջարկս, պայմանով որ ինքը պատասխանէ առաջին հարցումին, իսկ ես` երկրորդին: Որի՜ տուեալները որ լինին անառարկելի, նա շահած է եւ պարտուողը մի լաւ քէֆ պէտք է տայ: Ընդունեցի եւ նա սկսեց:
Շար . 9
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Պաշտօնիս բերումով ես շատ շփումներ ունիմ զանազան մարդոց հետ: Աշակերտներիս ծնողները մի տարի առաջ, երբ «պոյքոթ» չկար, գալիս էին եւ հարցնում. « Էս չկոլը /դպրոցը/ որ աւարտեց մանչս, կրնա՞ յ չինովնիկ լինել եւ քանի՞ մանէթ հախ /քանի ռուբլի թոշակ/ պիտի առնէ»: Մի բան կը պատասխանէի, բայց կը տրտմէի: Երբ «պոյքոթը» եղաւ եւ ծնողները դպրոցից քաշեցին իրենց զաւակներին, այդ նոյն մարդիկ ինձ կը մօտենային այնպէս, որ կարծես քոլերա լինէի: Նրանցից մէկը նոյնիսկ, անշուշտ մերոնցից, ինձ շուն Յուդա անուանեց եւ իմ վրայ թրիք նետեց: Ես սրտիս մէջ ուրախացայ, ժպտացի ակամայ եւ դրա համար էլ նոր հայհոյանք լսեցի:
«-Ոչ պատիւ ունի եւ ոչ ապուռ, երեսին կը թքնես, կարծես անձրեւ կը համարէ:
«Ես լռեցի: Մի ուրիշ օրինակ էլ պատմեմ, որ հասկանաս մտայնութիւնը: Մի տէրտէր բարեկամ ունիմ, որ ճիշդ է լանջապանակ խաչ չունի, բայց իր ոսկի ժամացոյցը այնպիսի երկար ոսկու շղթայ ունի, որ կը կարծես թէ լանջապանակ խաչ ունի: Երբեմն ինձ տապկած հաւ, սեր, կարագ էլ կը բերէր եւ շարունակ իմ դպրոցի գովքը կ'ընէր:
«- Տէր հայր,- մի օր ասացի նրան,- ձեր գիւղը հարուստ է . եկեղեցին դպրոցը շատ «ովխ» հողեր ունի. Ես որ ձեր տեղը լինիմ, մի աւելի լաւ դպրոց կը բանամ քան այս ինձ յանձնուած դպրոցը: Այդ արէք եւ ինձ էլ վարժապետ տարէք:
«- Չէ, որդի, - պատասխանեց, - միտքդ լաւ է, բայց փորձառուի խորհուրդ չէ: Աւետարանը կ'ասէ. «երկու տէրանց չէ կարելի ծառայել»: Եւ ճիշդ, երկու ձմերուկ մէկ ձեռով կը բռնուի՞: Եկեղեցին պահենք, դպրոց չի պահուիր: Դպրոցը պահենք, եկեղեցին չի պահուիր: Այդ խորհուրդը ուրիշ տեղ չասես, քեզ համար էլ վատ է: Ի ՞նչ է, կ'ուզես որ ռուս թագաւորի դէմ դրօշա ՞կ քաշենք :Փառք տանք Աստուծոյ , որ թագաւորը ելեր` իր փողով այսպիսի դպրոց է բացեր եւ հայ վարժապետ է դրեր ու օտար տղաներին կ'ուզէ մարդ շինել: Ելնենք նրան երե ՞սը ճանկենք:
«Ես նեղը ընկայ ու չհակաճառեցի եւ ըսի միայն.
«-Քեզ փորձելու համար միայն ես այդ մտքերը յայտնեցի, տէր հայր: Ի հարկէ, քու ասածը ճիշդ է:
«Բայց հասկացայ, որ մեր տէրտէրը օձի պէս մի բան է: Յետոյ հասկացայ, որ շատ ձեռներէց մարդ է. թէ՜ եկեղեցու եւ թէ՜ դպրոցի անուան հողերը ոչինչ գնով կապալ է վերցուցած եւ միայն եկեղեցու բարեզարդութեան մասին կը մտածէ: Բայց թէ ի ՞նչ է մուտքը, ի ՞նչ է ելքը, այդ միայն ինք գիտէ: Մենք իրարից խրտչում ենք այժմ եւ, երբ հանդիպում ենք, փոխում ենք մեր ճանապարհը»:
- Լաւ, վաղինակ, այս բոլորի կապը ի 'նչ է քու «կեցցէ~ Գոլիցին» ի հետ:
- Քո 'ւ շտապելն ինչ է,- պատասխանեց եւ սամավարէն թէյ մըն ալ լեցուց: Այսօր էլ, միւս օրն էլ դու ինծի հետ ես: Կամաց կամաց իմ սիրտը կը բանամ: Քեզ վնաս չկայ, ինծի օգուտ կայ: Սիրտս լեցուած է, չեմ կարող դատարկել: Մի պատմութիւն էլ անեմ,որ հասկանալի լինի թէ ինչո ՞ւ «կեցցէ~ Գոլիցին» ասացի:
« Մի շատ խելացի բարեկամ յոյն ուսուցիչ կայ: Մտերիմ ենք եւ ինձ յաճախ հիւր կուգայ: Հայերէն էլ գիտէ: Մեր պատմութիւնը մեզնից լաւ գիտէ: Ժամանակ անցընելու համար հարցրի:
«- Կը պարծենաս, որ յոյն ես եւ աւելի խելօք ես քան ռուսերն ու հայերը: Արդ` երկու հարց դնեմ առաջդ. Լուծիր: հարցերս են.Ա/Ի՞ նչ պէտք է անեն ռուսերը, որ իրենց նպատակին հասնին հայերի վերաբերմամբ, եւ Բ/ Ի ՞նչ պէտք է անեն հայերը, որ ռուսերը իրենց նպատակին չհասնին:
«Բարեկամս ընդունեց առաջարկս, պայմանով որ ինքը պատասխանէ առաջին հարցումին, իսկ ես` երկրորդին: Որի՜ տուեալները որ լինին անառարկելի, նա շահած է եւ պարտուողը մի լաւ քէֆ պէտք է տայ: Ընդունեցի եւ նա սկսեց:
Շար . 9
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Sunday, November 29, 2009
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները-8-Ռուբէն
Բանտ.- Այս պատիժը կը տրուէր գողերուն, վաշխառուներուն, չարաշահներուն եւ իրենց պարտականութիւնները չկատարողներուն: Ցարական իշխանութեան օրով, Կարսի բերդերուն տակ, ռուսական բանտերու կողքին, երբ ցարական ժամտարմները կ'որոնէին դաշնակցականները` բանտարկելու համար, դաշնակցութիւնն ինք բանտ ունէր: Այդ բանտը խարխլած տուն մըն էր Քրոյի Մահլայի մէջ: Մարդ չէր ապրեր մէջը եւ ոչ ալ պահապան կար: Դուռը կղպանք չունէր դրսէն փակուելու համար. Բռնակ մը կար միայն հոն եւ երկու թէ երեք թախտ, վրան խոտ փռուած, եւ ուրիշ ոչինչ: Դատապարտուածին կը հրահնգէր քաղաքի շրջիկը, որ Սերգէյն էր. « Կ'երթաս բանտ, եւ կը ատարես որոշումը»:
Ասիկա տեղի կ'ունենար օրը ցերեկով, երբ ցարական աստիկանները կանգնած էին փողոցի անկիւնները: Երբ աղաչանք ու պաղատանք ի զուր կ'անցնէին, մարդը հարկադրուած` կ'երթար ցոյց տրուած տեղը, մինակ կամ առաջնորդով եւ կը մտնէր այնտեղ: Եւ որովհետեւ ոչ պահապան կար եւ ոչ ալ դրսէն կղպանք, ինքը ներսէն կը փակէր իր վրան եւ ինքն իրեն կը բանտարկէր: Նախ քան բանտարկուիլը` կը կարգադրէր իր խմելիքի եւ ուտելիքի խնդիրը: Ազգականները կը բերէին, քանի որ այդ իր հաշուին էր:
Ինչպէ՞ս չհնազանդէր եւ չգնար բանտը իր ոտքով: Ապաստանիլ կառավարութեան մօտ՝ համազօր էր դաւաճանութեան, որուն պատիժը սարսափելի էր: Ձեռքի տակէ լուր տալ իշխանութեան, թէ բանտարկուած է, անմիտ էր, որովհետեւ ինքն է որ դուռը ներսէն փակած էր: Հրամանը չկատարէր, դուրս ելլէր եւ փախչէ՞ր, այդ անհնար էր, որովհետեւ իր տան մէջ կը բռնուէր եւ ահռելի ծեծի ալ ենթարկուելով` նորէն կը հարկադրուէր վերադառնալ բանտ: Ծիծաղելի դէպքեր ալ կը պատահէին: Երբ ոստիկանները, հոտը առնելով, բանտը կը կոխէին.
- Ի՞նչ կ'ընես այստեղ, դուրս ելիր եւ քու գործին գնա, կ'ըսէին:
- Չէ, ինձ հանգիստ եւ մենակ ձգեցէք: Ես ուխտ եմ արած ապաշխարելու, իմ կնկան հանդէպ յանցանք եմ գործած:
Կառավարութիւնը շուարած` կ'արձանագրէր իբր կարգապահ, մոլի յեղափոխական եւ փաստ չունենալով` կը ձգէր կ'անցնէր եւ կամ իր բանտը կը փոխադրէր:
Միւս պատիժները կը տրուէին իբր ծեծ, երբ ընդդիմութիւն կամ տրուած որոշումէն խուսափում լինէր: Տուգանքը արգիլուած էր:
Գողութեանն, չարաշահութեան համար կրկնակի կը գանձուէին յանցաւորէն եւ գողցուած կամ չարաշահուած ապրանքը կը վերադարձուէր տիրոջը, իսկ մնացած շահը կը տրուէր ամբողջութեամբ շրջանի դպրոցի հոգաբարձութեան:
Իբր նմոյշ` բերեմ օրինակ մը:
Ըսենք թէ Ա.- ն գողցած է Մ.-էն ոչխար մը եւ կերած իր երկու ընկերներուն հետ: Դատարանը կը վճռէ գող Ա.-էն գանձել երկու ոչխարի գինը կամ երկու ոչխար: Տեղն ու տեղը մէկ ոչխարը կը վերադարձուի Մ.ին: Քանի որ գողցուած ոչխարը կերուած է գողի երկու ընկերներուն հետ, անոնցմէ ալ կը գանձուի մէկ մէկ ոչխար եւ կամ գինը: Ապա կը կանչուի ստորագրութիւն կ'առնուի, որ ստացած է Ա.էն եւ երկու ընկերներէն երեք ոչխար եւ խնդիրը կը փակուի :
Այս օրինակը բերի Թախթի գիւղերէն, ուր անձամբ իրագործած եմ այդպիսի վճիռ մը:
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.- Ռուսական սահմանափակումները հայ եկեղեցիի կալուածներու եւ դպրոցականներու վերաբերմամբ` իշխանութեան ցանկութիւններուն հակառակ արդիւնք տուաւ:
Նախ քան այդ բռնի միջոցներուն դիմելը` դպրոցներ կը գտնուէին միայն այն վայրերու մէջ, ուր կար հայ եկեղեցի, որուն հովանիին տակ կը կազմակերպուէին դպրոցները ծխական անուան տակ: Այս երկուսի միացեալ եկամուտէն կը հոգացուէին եկեղեցիի եւ դպրոցի ծախքերը: Քաղաքներու եւ որոշ կէտերու մէջ, ուր ուսման անհրաժեշտութիւնը կը զգացուէր եւ ուր եկեղեցիները աւելի եկամուտ ունէին քան իրենց պէտքերը, տարբերութեան վրայ կ'աւելցուէին եւ այլ եկամուտներ եւ կը բացուէին ծխական դպրոցները: Իսկ այն վայրերու, գլխաւորապէս գիւղերու մէջ, ուր ուսման ծարաւ համարեա չկար եւ ուր տէրտէրացուները միայն վանքի դպրոցը կը յաճախէին, մնացած մանուկները դպրոց ճամբելը հօտաղութենէ զրկելուն համազօր եւ վտանգաւոր գործ կը համարուէր: Նոյնպէս աղջիկներուն ուսում տալը` անոնց բարոյականը աղարտել կը նշանակէր: Եւ այս հասկացողութեամբ գիւղի հասարակութիւնը հարիւր առ հարիւր անուսում, անգրագէտ մնացած էր: Կարսի նահանգի հասրակութեան 80 առ հարիւրը անգրագէտ էր:
Այդ յետամնացութեան կը նպաստէին նաեւ աղքատ եկամուտներով հայ եկեղեցականները: Դպրոցը իր ծախքերով տեսակ մը մրցակից էր եկեղեցիի պաշտօնէութեան եւ բարօրութեան, քանի որ երկուսի եկամուտն ալ նոյն աղբիւրէն էր` կալուածներէն ու ծխական եկամուտներէն: Եթէ դպրոցներ չբացուէին, ամբողջ հասոյթը կը մնար եկեղեցիին եւ անոր պաշտօնեաներուն : Եթէ բացուէին, իրենց եկամուտը պիտի կրճատուէր: Ուստի, անոնք կամ բնաւ ջանք չէին թափեր դպրոցներ բանալու եւ կամ դպրոցները կը բացուէին «սիմբոլիկ» կերպով, այսինքն`աչքի փոշի լեցնելու համար դպրոցասէրներուն, ինչպէս ե ւ եկամուտ աւելցնելու համար: Ուրիշ խօսքով` «Տէր Թոդիկեան դպրոցներ» բանալով կը սահմանափակուէին:
Այս գետնի վրայ էր ահա, որ Կարսի շրջանին մէջ սունկի պէս կը բուսնէին պետական ընդարձակ եւ լուսաւոր դպրոցները: Ասոնք կը խոստանային այնպիսի ուսում տալ, որ հոն սորվողները ոչ միայն տէրտէր, այլեւ գրագէտ պաշտօնեայ կարողանային լինել, ինչ որ կը ժպտար հասարակ տարրին:
Խօսք տանք Վաղինակ Չիլինգարեանին, որ թէեւ պետական գլխարկով եւ համազգեստով ուսուցիչ էր Կարս-Սարըղամիշ ճամբուն վրայ ինկած գիւղի մը մէջ, բայց մեզի հետ էր: Ան կ'ապրէր պետական դպրոցին կից փառաւոր բնակարանի մը մէջ, որ միայն քաղաքին մէջ կրնայիր հանդիպիլ, կ'առնէր 30 ռուբլի եւ ունէր վիճակ մը` որ նախանձելի էր մանր քաղքենի դասին համար: Իր ունեցած աշակերտներէն մնացած էին 25ը: Միայն մէկը հայ էր, տեղի պաշտօնեայի որդին, որ կոմիտէի թոյլատուութեամբ կը յաճախէր պետական այդ դպրոցը: Մնացած հայերը դուրս էին քաշած իրենց զաւակները «պոյքոթի» պատճառով: Ուրեմն, պետական դպրոցի մնացած 24ը օտար ազգերու տղաներ էին:
Իմ մանկութեան այս ընկերս, որուն համազգեստը ինձ թշմնամի էր, բայց որուն մէջի մարդը ինձմէ հայրենսէր էր, այսպէս կը դատէր.-
«Ճիշդ է, այս երկու տարուան մէջ մեծագոյն հրաշքը կատարուեց: Յետամնաց, կրօնական մեր համայնքները վերազարթնեցին եւ ազգային գաղափարին փարեցին: Բոլորի մէջ մի կամք ու հաւատ ստեղծուեց եւ մերոնք այնպիսի ճարպիկութիւն, համարձակութիւն եւ վճռականութիւն ցուցադրեցին, որ ազգութեան առաջնորդութիւնը վաստակեցին, բարեբախտաբար: Երեւութապէս յաղթութիւնը մեր կողմն է եւ պարտուողը ռուս կայսրութիւնն է դաշնակցութեան առջեւ: Ապացոյց, որ ինձ յանձնուած դպրոցում հայ աշակերտ չէ մնացած եւ «պոյքոթը» ամէնուրեք կատարեալ է: Ես նրանցից չեմ, որ այս եւ անցեալի յաջողութիւնները վերագրեմ միայն դաշնակցութեան եւ կամ նրա առաջնորդած վերածնող հայութեան ոյժին: Մեր յաջողութեանց մէկ քառորդը եթէ վերագրելու է դաշնակցութեան եւ հայութեան, երեք քառորդը վերագրելու է գոլիցինեան յիմար քաղաքականութեան, որից կարողացաւ օգտուիլ դաշնակցութիւնը: Չզարմանաս եթէ ասեմ` «կեցցէ Գոլիցինը»: մենք նրան պարտական ենք մեր վերածնունդով»:
Շար . 8
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Գլուխ Բ.
Շրջիկներու գործերը.
Պատիժները եւ բանտերը.
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.
Վ. Չիլինգարեան եւ իր յոյն բարեկամի խորհուրդները.
Կուսակցական եկամուտները.
Ծախքերը եւ զէնքի գնումները.
Փրոփականտը.
Կ.կոմիտէն եւ գործիչները.
Ռուս իշխանութիւնը եւ կուսակցութիւնը.
Տեռորներ.
Գաղտնի ոստիկանութիւն, դաւաճան եւ մատնիչ.
Ահաբեկիչները.
Գործիչներու, շրջիկներու եւ երկիր գացողներու միայն մէկ քանիաի անունները յիշեցի: Անոնք մնացորդներնէին իրենցմէ առաջ եղած բազմութիւններու, որոնցմէ շատերը այլեւս չկային: Անոնց նկարագիրը թերեւս աւելի պարզուի երբ յիշատակեմ անոնց գործերը եւ պարտականութիւնները:
ՇՐՋԻԿՆԵՐՈՒ ԳՈՐԾԵՐԸ.- Առաջին գործը մասամբ տեսանք: Վարժուիլ նոր ապրելակերպին, ճամբորդել երկաթուղու երրորդ կարգով, ձիով կամ ոտքով, ապրիլ ժողովուրդի մէջ, անոր ամենէն աղքատ դասի եւ չարքաշ զինուորի կեանքով, զրկուած ամէն վայելքէ:
Քանի որ կ. Կոմիտէն գաղտնի էր, շրջիկներն էին կապը ժողովուրդի, շարքերու եւ կ. Կոմիտէի միջեւ: Կը կատարէին անոր հրահանգները եւ կ'իրագործէին անոր որոշումները: Այն գործերը կամ որոշումները` որ յաջող էին, կ. Կոմիտէին կը վերագրէին : Ձախողութեան պարագային, գործիչները կը յայտարարէին որ իրենց սխալմ է եղած եւ վեարքննելի է, քանի որ կ. Կոմիտէն չէ քննած:
Քաղաքը եւ նահանգի գիւղերը բաժնուած էին կոմիտէութեանց, ենթակոմիտէութեանց եւ խումբերու, որոնք իրենց ցածից վեր բարձրացող մարմիններով կը նմանէին բուրգի մը: Այդ բուրգին կատարը անշօշափելի գաղտնի կ. Կոմիտէն էր: Ասոնք օրէնսդիր, վարչական, ընտրովի մարմիններն էին:
Միւս կողմէ` հակառակ ուղղութեամբ, վերի կատարէն սկսած մինչեւ ցած , բուրգի հիմքը, ցանցուած էր ուրիշ իշխանութեամբ մը, որ նշանակուած էր, ոչ թէ ընտրուած եւ որ տեսանելի էր կառավարութեան ու ամէնքին: Այդ իշխանութիւնը իր տակը կը թաքցնէր ընտրովի մարմինները եւ այն երեւոյթը կուտար, թէ ինքն էր միակ ոյժը: Անոր պարտականութիւնն էր ենթակոմիտէներու, կոմիտէներու, կ. Կոմիտէի տուած որոշումները գործադրուած տեսնել եւ բոլոր այն խնդիրները, զորս ինքը ի վիճակի չէր լուծելու, փոխանցել համապատասխան մարմիններուն: Ուրեմն, այդ ցանցը, որ բխած էր կ. Կոմիտէէն, կը ծածկէր ամբողջ կ. Կոմիտէութիւնը:
Այդ ցանցը նօսր էր: անոր հանգոյցները, որ մտաւորականներ էին, միջնակարգէն բարձր կրթութիւն ունէին իրենց ուղեկից 2-5 զինուորներով, որոնք ընդհնրապէս անուն հանած եւ լաւ ատրճանակ ու դանակ բանեցնող անձեր էին:
Վերեւ յիշած գործիչները, շրջիկները, երկիր գացողները ցանցի այդ հանգոյցներն էին, որոնք կախուած էին կ. Կոմիտէէն եւ անոր ենթակայ մարմիններէն ու կը հեռացուէին, երբ բողոք լինէր:
Դատաստանական գործը ամենէն շատ զբաղեցնող գործն էր, քանի որ կ. Կոմիտէն արգիլած էր կառավարութեան մօտ դատուիլը: Հակառակորդ կողմերը իրենց վէճերն ու վկաները կը ներակայացնէին ենթակոմիտէին, եթէ կողմերը կուսակցութիւններ էին. Իսկ ոչ-կուսակցականները` նոյն ենթակոմիտէին, վրան աւելցնելով իրենց ոչ-ազգական եւ նոյն քանակութեամբ դատաւորները, որոնց վճիռը պարտադիր էր:
Այն վէճերը, զորս այդ մարմինը , զորս այդ մարմինը հարկ կը համարէր չլուծել, կը փոխանցուէին շրջանի կոմիտէին, կ. Կոմիտէին եւ կամ շրջանի շրջիկին: Այդ պարագային անոնց տուած վճիռները վերջնական էին, ինչ խնդրի մասին ալ որ լինէին:
Հայերու եւ օտարներու միջեւ եղած վէճերով այս մարմինները չէին զբաղուիր, այլ կ. Կոմիտէի գործիչները, շրջիկները: Ասոնք, երբեմն զինուած, կը ներկայանային յոյն, թուրք, ռուս կամ յալ ազգի գիւղը, վէճ ունեցողի տունը:
Եթէ իրենք անծանօթներ էին, կը յայտնէին իրենց ինքնութիւնը եւ կ'առաջարկէին լուծել վէճը` առանց կառավարութեան միջամտութեան:
Չհամաձայնող չկար, ակամայ թէ կամայ: Դատը կը լինէր, Դատը կը լինէր ձրի, արագ, իր լեզուով եւ այնքա~ն անաչառ, որ օտար ազգերը իրենց վէճերը իրարու միջեւ եւս կ'ուզէին լուծել դաշնակների դատավարութեամբ: Պետական դատարանները մարդ ոտք չէր կոխեր: Դատաւոր, դատախազ իրենց պաշտօններով, փաստաբաններ պարապ էին եւ բանտն ու ոստիկանները` անգործ. Ռոճիկ կ'առնէին` առանց արդարացնելու իրենց գոյութիւնը: Որքա~ն խնայողութիւն ժողովուրդի գրպանին, որքա~ն արագութիւն վէճերը վերացնելու...
Դատավարութիւնը տեղի կ'ունենար որեւէ պատահական տան մէջ, շահագրգռուածներու եւ հետաքրիքիրներու լուռ ներկայութիւնը: Երկու կողմերը եւ վկաները կ'երդուէին, որ սուտ պիտի չխօսին, իսկ եթէ խօսին, արժանի պիտի լինին պատժուելու: Կը պատասխանէին եղած հարցումներուն, եւ դատը կը վերջանար ու վճիռը կը տրուէր նոյն օրն իսկ: Վճիռները կը տրուէին համաձայն խղճի ձայնին, սովորոյթներուն:
Փոքրիկ հարցերը կը լուծուէին փողոցի, ճաշարանի անկինը: Անուշի կը կապուէին ընդհանրապէս` կիրքերը հանգստացնելով:
Պատիժները եւ բանտերը.- Պատիժները յանցանքի համձայն էին եւ բազմաթիւ անսակները կային:
Ամենէն մեծ պատիժը մահուան պատիժն էր: որ կը տրուէր երբ այդ պահանջէին գիւղական կամ շրջանային դատարանները: բայց այդ պատիժը չէր կարող գործադրուիլ, եթէ չքննէր կ. Կոմիտէն եւ միաձայնութեամբ չյանգէր նոյն եզրակացութեան: Պատիժը գործադրողը կը նկատուէր ոճրագործ, եթէ ան չունենար կարմիր կնիքով վկայագիր: Վկայագիր ունենալու պարագային ցանկալի կը համարուէր.որ մահուան պատիժը գործադրողը լինէր մահապարտի մօտիկ ազգականը եւ երբեք դատ բացողի կողմէն, որովհետեւ ասիկա կարող էր թայֆայութիւն եւ արեան վևիժառութիւն առաջ բերել:
Հետեւեալ պատիժը վերջնական աքսորն էր: բացի դաւաճանական արարքներէն, բոլոր մահուան վճիռները կ. Կոմիտէի կողմէ կը փոխուէին վերջնական աքսորի: Արդէն մահուան վճիռ կը տրուէր երկու յանցանքի համար միայն` դաւաճանութիւն եւ մարդասպանութիւն: Դաւաճանութեան համար մահավճիռը անփոխարինելի էր, իսկ մարդասպանութեան համար մահավճիռը կարող էր մեղմանալ, եթէ մահապարտի եւ իր ընտանիքի կողմէ ներումի դիմում լինէր եւ մահապարտը իր ծնողներու եւ իր կնոջ ներկայութեամբ հրաժարէր իր կայքէն եւ գոյքէն յօգուտ իր ժառանգորդներուն, ապահարզան տար իր կնոջը, հրաժարէր իր ընտանիքէն, բոլորը միասին ստորագրէին մահավճիռը եւ եթէ դատապարտեալը 12 ժամէն վերջնականապէս հեռանար կովկասի սահմաններէն Ռուսիա կամ ուր որ կ'ուզէր: Վերադարձի պարագային ոչ միայն ինքը, այլեւ բոլոր ստորագրողները մահուան կը դատապարուէին:
Պարզ աքսոր.- Այս պատիժը ոչ քրէական, ոչ ալ ոճրային յանցանքներու համար էր կ. Կոմիտէն զայն կուտար աւելի շուտ վարչական կարգով, առանց դատի եւ դատաստանի: Այդ պատիժը ընդհանրապէս կը տրուէր կուսակցականներուն, որոնց ներկայութիւնը բաղձալի չէր շրջանի մէջ: Օրինակ, երբ մէկը էնթրիկան էր եւ հատուածներ կը ստեղծէր, երբ իրեն անվայել արաքներու մէջ կը գտնուէր, երբ անկարգ էր, երբ ժողովուրդին հետ կոպիտ կը վարուէր եւ անզական բարքերորուն չէր համակերպեր եւն...: Կարմիր կնիքով ներկայացող շրջիկը կը հրամայէր ընդհանրապէս մէկ երկու ժամէն մեկնիլ Պաթում, կամ այլուր: Այդպէս եղաւ Բալաբեխ Կարապետի, Առիւծ Աւազի պարագային, որոնք աքսորուեցան Սերգէյի կողմէ:
Բանտ.- Այս պատիժը կը տրուէր գողերուն, վաչխառուներուն, չարաշահներուն եւ իրենց պարտականութիւնները չկարողներուն: Ցարական իշխանութեան սրով, կարսի բերդորուն տակ, ռուսական բանտերու կողքին, երբ ցարական ժամտարմանները կ'որոնէին դաշնակցականները` բանտարկելու համար, դաշնակցութիւնն ինք բանտ ունէր: Այդ բանտը խարխլած տուն մըն էր քրոյի մահլայի մէջ: Մարդ չէր ապրեր մէջը եւ ոչ ալ պահապան կար: դուռը կղպանք չունէր դրսէն փակուելու համար. Սռնակ մը կար միայն` հոն եւ երկու թէ երեք թախա, վրան խոտ փռուած, եւուրիշ ոչինչ: Դատապարտուածին կը հարահնգէր քաղաքի շրջիկը, որ Սերգէյն էր. « Կ'երթաս բանտ, մինչեւ չկատարես որոշումը»:
Ասիկա տեղի կ'ունենար օրը ցերեկով, երբ ցարական աստիկանները կանգնած էին փողոցի անկիւնները: Երբ աղաչանք ու պաղատանք ի զուր կ'անցնէին, մարդը հարկադրուած` կ'երթար ցոյց տրուած տեղը, մինակ կամ առաջնորդով եւ կը մտնէր այնտեղ: Եւ որովհետեւ ոչ պահապան կար եւ ոչ ալ դրսէն կղպանք, ինքը ներսէն կը փակէր իր վրան եւ ինքն իրեն կը բանտարկէր: նախ քան բանտարկուիլը` կը կարգադրէր իր խմելիքի եւ ուտելիքի խնդիրը: Ազգականները կը բերէին, քանի որ այդ հաշուին էր:
Ինչպէ ս/հարցման նշան/ չհնազանդէր եւ չգնար բանտը իր ոտքով: ապաստանիլ կառավարութեան` համազօր էր դաւաճանութեան, որուն պատիժը սարսափելի էր: Ձեռքի տակէ լուր տալ իշխանութեան, թէ բանտարկուած է, անմիտ էր, որովհետեւ ինքն է որ դուռը ներսէն փակած էր: Հրամանը չկատարէր, դուրս ելլէր եւ փախչէ ր/հարցման նշան/, այդ անհնար էր, որովհետեւ իր տան մէջ կը բռնուէր եւ ահռելի ծեծի ալ ենթարկուելով` նորէն կը հարկադրուէր վերադառնալ բանտ: Ծիծաղելի դէպքեր ալ կը պատահէին: երբ ոստիկանները, հոտը առնելով, բանտը կը կոխէին.
- Ի նչ/հարցման նշան/ կ'ընես այստեղ, դուրս ելիր եւ քու գործին գնա/շեշտ/, կ'ըսէին:
- Չէ, ինձ հանգիստ եւ մենակ ձգեցէք: ես ուխտ եմ արած ապաշխարելու, իմ կնկան հանդէպ յանցանք եմ գործած:
Կառավարութիւնը շուարած` կ'արձանագրէր իբր կարգապահ, մոլի յեղափոխական եւ փաստ չունենալով` կը ձգէր կ'անցնէր եւ կամ իր բանտը կը փոխադրէր:
Միւս պատիժները կը տրուէին իբր ծեծ, երբ ընդդիմութիւն կամ տրուած որոշումէն խուսաթում լինէր: Տուգանքը արգիլուած էր:
Գողութիւն, չարաշահութեան համար կրկնակի կը գանձուէին յանցաւորէն եւ գողցուած կամ չարաշահուած ապրանքը կը վերադարձուէր տիրոջը, իսկ մնացած շահը կը տրուէր ամբողջութեամբ շրջանի դպրոցի հոգաբարջութեան:
Իբր նմոյշ` բերեմ օրինակ մը:
Ըսենք թէ Ա.- ն գողցուած է Մ.-էն ոչխար մը եւ կերած իր երկու ընկերներուն հետ: Դատարանը կը վճռէ գող Ա.-էն գանձել երկու ոչխարի գինը կամ երկու ոչխար: Տեղն ու տեղը մէկ ոչխարը կը վերադարձուի Մ.ին: Քանի որ գողցուած ոչխարը կերուած է գողի երկու ընկերներուն հետ, անոնցմէ ալ կը գանձուի մէկ մէկ ոչխար եւ կամ գինը: Ապա կը կանչուի ստորագրութիւն կ'առնուի, որ ստացած է Ա.էն եւ երկու ընկերներէն երեք ոչխար եւ խնդիրը կը փակուի :
Այս օրինակը բերի Թախթի գիւղերէն, ուր անձամբ իրագործած եմ այդպիսի վճիռ մը:
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.- Ռուսական սահմանափակումները հայ եկեղեցիի կալուածներու եւ դպրոցականներու վերաբերմամբ` իշխանութեան ցանկութիւններուն հակառակ արդիւնք տուած:
Նախ քան այդ բռնի միջոցներուն դիմելը` դպրոցներ կը գտնուէին միայն այն վայրերու մէջ, ուր կար հայ եկեղեցի, որուն հովանիին տակ կը կազմակերպուէին դպրոցները ծխական անուան տակ: Այս եկուսի միացեալ եկամուտէն կը հոգացուէին եկեղեցիի եւ դպրոցիծախքերը: Քաղաքներու եւ որոշ կէտերու մէջ, ուր ուսման անհրաժեշտութիւնը կը զգացուէր եւ ուր եկեղեցիները աւելի եկամուտ ունէին քան իրենց պէտքերը, տարբերութեան վրայ կ'աւելցուէին ե ւ/շեշտ/ այլ եկամուտներ եւ կը բացուէինծխական դպրոցները: Իսկ այն վայրերու, գլխաւորապէս գիւղերու մէջ, ուր ուսման ծարաւ համարեա չկար եւ ուր տէրտէրացուները միայն վանքի դպրոցը կը յաճախէին, մնացած մանուկները դպրոց ճամբելը հօտաղութենէ զրկելուն համազօր եւ վտանգաւոր գործ կը համարուէր: նոյնպէս աղջիկներուն ուսում տալըէ` անոնց բարոյականը աղարտել կը նշանակէր: եւ այս հասկացողութեամբ գիւղի հասարակութիւնը հարիւր առ հարիւր անուսում, անգրագէտ մնացած էր: Կարսի նահանգի հասրակութեան 80 առ հարիւրը անգրագէտ էր:
Այդ յետամնացութեան կը նպաստէին նաեւ աղքատ եկամուտներով հայ եկեղեցականները: Դպրոցը իր ծախքերով տեսակ մը մրցակից էր եկեղեցիի պաշտօնէութեան եւ բարօրութեան, քանի որ երկուսի եկամուտն ալ նոյն աղբիւրէն էր` կալուածներէն ու ծխական եկամուտներէն: եթէ դպրոցներ չբացուէին, ամբողջ հասոյթը կը մնար եկեղեցիին եւ անոր պաշտօնեաներուն : Եթէ բացուէին, իրենց եկամուտը պիտի կրճատուէր: Ուստի, անոնք կամ բնաւ ջանք չէին թափեր դպրոցներ բանալու եւ կամ դպրոցները կը բացուէին «սիմբոլիկ» կերպով, այսինքն`աչքի փոշի լեցնելու համար դպրոցասէրներուն, ինչպէս ե ւ/շեշտ/ եկամուտ աւելցնելու համար: Ուրիշ խօսքով` «Տէր Թոդիկեան դպրոցներ» բանալով կը սահմանափակուէին:
Այս գետնի վրայ էր ահա, որ կարսի շրջանին մէջ սունկի պէս կը բուսնէին պետական ընդարձակ եւ լուսաւոր դպրոցները: ասոնք կը խոստանային այնպիսի ուսում տալ, որ հոն սորվողները ոչ միայն տէրտէր, այլեւ գրագէտ պաշտօնեայ կարողանային լինել, ինչ որ կը ժպտար հասարակ տարրին:
Խօսք տանք Վաղինակ Չիլինգարեանին, որ թէեւ պետական գլխարկով եւ համազգեստով ուսուցիչ էր Կարս-Սարըղամիշ ճամբուն վրայ ինկած գիւղի մը մէջ, բայց մեզի հետ էր: Ան կ'ապրէր պետական դպրոցին կից փառաւոր բնակարանի մը մէջ, որ միայն քաղաքին մէջ կրնայիր հանդիպիլ, կ'առնէր 30 ռուբլի եւ ունէր վիճակ մը` որ նախանձելի էր մանր քաղքենի դասին համար: Իր ունեցած աշակերտներէն մնացած էին 25ը: Միայն մէկը հայ էր, տեղի պաշտօնեայի որդին, որ կոմիտէի թոյլատուութեամբ կը յաճախէր պետական այդ դպրոցը: մնացած հայերը դուրս էին քաշած իրենց զաւակները «պոյքոթի» պատճառով: ուրեմն, պետական դպրոցի մնացած 24ը օտար ազգերու տղաներ էին:
Իմ մանկութեան այս ընկերս, որուն համազգեստը ինձ թշմնամի էր, բայց որուն մէջի մարդը ինձմէ հայրենսէր էր, այսպէս կը դատէր.-
«Ճիշդ է, այս երկու տարուան մէջ մեծագոյն հրաշքը կատարուեց: Յետամնաց, կրօնական մեր համայնքները վերազարթնեցին եւ ազգային գաղափարին փարեցին: Բոլորի մէջ մի կամք ու հաւատ ստեղծուեց եւ մերոնք այնպիսի ճարպիկութիւն, համարձակութիւն եւ վճռականութիւն ցուցադրեցին, որ ազգութեան առաջնորդութիւնը վաստակեցին, բարեբախտաբար: Երեւութապէս յաղթութիւնը մեր կողմն է եւ պարտուողը ռուս կայսրութիւնն է դաշնակցութեան առջեւ: Ապացոյց, որ ինձ յանձնուած դպրոցում հայ աշակերտ չէ մնացած եւ «պոյքոթը» ամէնուրեք կատարեալ է: Ես նրչանցից չեմ, որ այս եւ անցեալի յաջողութիւնները վերագրեմ միայն դաշնակցութեան եւ կամ նրա առաջնորդած վերածնող հայութեան ոյժին: Մեր յաջոզողութեանց մէկ քառորդը եթէ վերագրելու է դաշնակցութեան եւ հայութեան, երեք քառորդը վերագրելու է գոլիցինեան յիմար քաղաքականութեան, որից կարողացաւ օգտուիլ դաշնակցութիւնը: Չզարմանաս եթէ ասեմ` «կեղղէ գոլեցինը»: մենք նրան պարտական ենք մեր վերածնունդով»:
Շար . 8
Ասիկա տեղի կ'ունենար օրը ցերեկով, երբ ցարական աստիկանները կանգնած էին փողոցի անկիւնները: Երբ աղաչանք ու պաղատանք ի զուր կ'անցնէին, մարդը հարկադրուած` կ'երթար ցոյց տրուած տեղը, մինակ կամ առաջնորդով եւ կը մտնէր այնտեղ: Եւ որովհետեւ ոչ պահապան կար եւ ոչ ալ դրսէն կղպանք, ինքը ներսէն կը փակէր իր վրան եւ ինքն իրեն կը բանտարկէր: Նախ քան բանտարկուիլը` կը կարգադրէր իր խմելիքի եւ ուտելիքի խնդիրը: Ազգականները կը բերէին, քանի որ այդ իր հաշուին էր:
Ինչպէ՞ս չհնազանդէր եւ չգնար բանտը իր ոտքով: Ապաստանիլ կառավարութեան մօտ՝ համազօր էր դաւաճանութեան, որուն պատիժը սարսափելի էր: Ձեռքի տակէ լուր տալ իշխանութեան, թէ բանտարկուած է, անմիտ էր, որովհետեւ ինքն է որ դուռը ներսէն փակած էր: Հրամանը չկատարէր, դուրս ելլէր եւ փախչէ՞ր, այդ անհնար էր, որովհետեւ իր տան մէջ կը բռնուէր եւ ահռելի ծեծի ալ ենթարկուելով` նորէն կը հարկադրուէր վերադառնալ բանտ: Ծիծաղելի դէպքեր ալ կը պատահէին: Երբ ոստիկանները, հոտը առնելով, բանտը կը կոխէին.
- Ի՞նչ կ'ընես այստեղ, դուրս ելիր եւ քու գործին գնա, կ'ըսէին:
- Չէ, ինձ հանգիստ եւ մենակ ձգեցէք: Ես ուխտ եմ արած ապաշխարելու, իմ կնկան հանդէպ յանցանք եմ գործած:
Կառավարութիւնը շուարած` կ'արձանագրէր իբր կարգապահ, մոլի յեղափոխական եւ փաստ չունենալով` կը ձգէր կ'անցնէր եւ կամ իր բանտը կը փոխադրէր:
Միւս պատիժները կը տրուէին իբր ծեծ, երբ ընդդիմութիւն կամ տրուած որոշումէն խուսափում լինէր: Տուգանքը արգիլուած էր:
Գողութեանն, չարաշահութեան համար կրկնակի կը գանձուէին յանցաւորէն եւ գողցուած կամ չարաշահուած ապրանքը կը վերադարձուէր տիրոջը, իսկ մնացած շահը կը տրուէր ամբողջութեամբ շրջանի դպրոցի հոգաբարձութեան:
Իբր նմոյշ` բերեմ օրինակ մը:
Ըսենք թէ Ա.- ն գողցած է Մ.-էն ոչխար մը եւ կերած իր երկու ընկերներուն հետ: Դատարանը կը վճռէ գող Ա.-էն գանձել երկու ոչխարի գինը կամ երկու ոչխար: Տեղն ու տեղը մէկ ոչխարը կը վերադարձուի Մ.ին: Քանի որ գողցուած ոչխարը կերուած է գողի երկու ընկերներուն հետ, անոնցմէ ալ կը գանձուի մէկ մէկ ոչխար եւ կամ գինը: Ապա կը կանչուի ստորագրութիւն կ'առնուի, որ ստացած է Ա.էն եւ երկու ընկերներէն երեք ոչխար եւ խնդիրը կը փակուի :
Այս օրինակը բերի Թախթի գիւղերէն, ուր անձամբ իրագործած եմ այդպիսի վճիռ մը:
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.- Ռուսական սահմանափակումները հայ եկեղեցիի կալուածներու եւ դպրոցականներու վերաբերմամբ` իշխանութեան ցանկութիւններուն հակառակ արդիւնք տուաւ:
Նախ քան այդ բռնի միջոցներուն դիմելը` դպրոցներ կը գտնուէին միայն այն վայրերու մէջ, ուր կար հայ եկեղեցի, որուն հովանիին տակ կը կազմակերպուէին դպրոցները ծխական անուան տակ: Այս երկուսի միացեալ եկամուտէն կը հոգացուէին եկեղեցիի եւ դպրոցի ծախքերը: Քաղաքներու եւ որոշ կէտերու մէջ, ուր ուսման անհրաժեշտութիւնը կը զգացուէր եւ ուր եկեղեցիները աւելի եկամուտ ունէին քան իրենց պէտքերը, տարբերութեան վրայ կ'աւելցուէին եւ այլ եկամուտներ եւ կը բացուէին ծխական դպրոցները: Իսկ այն վայրերու, գլխաւորապէս գիւղերու մէջ, ուր ուսման ծարաւ համարեա չկար եւ ուր տէրտէրացուները միայն վանքի դպրոցը կը յաճախէին, մնացած մանուկները դպրոց ճամբելը հօտաղութենէ զրկելուն համազօր եւ վտանգաւոր գործ կը համարուէր: Նոյնպէս աղջիկներուն ուսում տալը` անոնց բարոյականը աղարտել կը նշանակէր: Եւ այս հասկացողութեամբ գիւղի հասարակութիւնը հարիւր առ հարիւր անուսում, անգրագէտ մնացած էր: Կարսի նահանգի հասրակութեան 80 առ հարիւրը անգրագէտ էր:
Այդ յետամնացութեան կը նպաստէին նաեւ աղքատ եկամուտներով հայ եկեղեցականները: Դպրոցը իր ծախքերով տեսակ մը մրցակից էր եկեղեցիի պաշտօնէութեան եւ բարօրութեան, քանի որ երկուսի եկամուտն ալ նոյն աղբիւրէն էր` կալուածներէն ու ծխական եկամուտներէն: Եթէ դպրոցներ չբացուէին, ամբողջ հասոյթը կը մնար եկեղեցիին եւ անոր պաշտօնեաներուն : Եթէ բացուէին, իրենց եկամուտը պիտի կրճատուէր: Ուստի, անոնք կամ բնաւ ջանք չէին թափեր դպրոցներ բանալու եւ կամ դպրոցները կը բացուէին «սիմբոլիկ» կերպով, այսինքն`աչքի փոշի լեցնելու համար դպրոցասէրներուն, ինչպէս ե ւ եկամուտ աւելցնելու համար: Ուրիշ խօսքով` «Տէր Թոդիկեան դպրոցներ» բանալով կը սահմանափակուէին:
Այս գետնի վրայ էր ահա, որ Կարսի շրջանին մէջ սունկի պէս կը բուսնէին պետական ընդարձակ եւ լուսաւոր դպրոցները: Ասոնք կը խոստանային այնպիսի ուսում տալ, որ հոն սորվողները ոչ միայն տէրտէր, այլեւ գրագէտ պաշտօնեայ կարողանային լինել, ինչ որ կը ժպտար հասարակ տարրին:
Խօսք տանք Վաղինակ Չիլինգարեանին, որ թէեւ պետական գլխարկով եւ համազգեստով ուսուցիչ էր Կարս-Սարըղամիշ ճամբուն վրայ ինկած գիւղի մը մէջ, բայց մեզի հետ էր: Ան կ'ապրէր պետական դպրոցին կից փառաւոր բնակարանի մը մէջ, որ միայն քաղաքին մէջ կրնայիր հանդիպիլ, կ'առնէր 30 ռուբլի եւ ունէր վիճակ մը` որ նախանձելի էր մանր քաղքենի դասին համար: Իր ունեցած աշակերտներէն մնացած էին 25ը: Միայն մէկը հայ էր, տեղի պաշտօնեայի որդին, որ կոմիտէի թոյլատուութեամբ կը յաճախէր պետական այդ դպրոցը: Մնացած հայերը դուրս էին քաշած իրենց զաւակները «պոյքոթի» պատճառով: Ուրեմն, պետական դպրոցի մնացած 24ը օտար ազգերու տղաներ էին:
Իմ մանկութեան այս ընկերս, որուն համազգեստը ինձ թշմնամի էր, բայց որուն մէջի մարդը ինձմէ հայրենսէր էր, այսպէս կը դատէր.-
«Ճիշդ է, այս երկու տարուան մէջ մեծագոյն հրաշքը կատարուեց: Յետամնաց, կրօնական մեր համայնքները վերազարթնեցին եւ ազգային գաղափարին փարեցին: Բոլորի մէջ մի կամք ու հաւատ ստեղծուեց եւ մերոնք այնպիսի ճարպիկութիւն, համարձակութիւն եւ վճռականութիւն ցուցադրեցին, որ ազգութեան առաջնորդութիւնը վաստակեցին, բարեբախտաբար: Երեւութապէս յաղթութիւնը մեր կողմն է եւ պարտուողը ռուս կայսրութիւնն է դաշնակցութեան առջեւ: Ապացոյց, որ ինձ յանձնուած դպրոցում հայ աշակերտ չէ մնացած եւ «պոյքոթը» ամէնուրեք կատարեալ է: Ես նրանցից չեմ, որ այս եւ անցեալի յաջողութիւնները վերագրեմ միայն դաշնակցութեան եւ կամ նրա առաջնորդած վերածնող հայութեան ոյժին: Մեր յաջողութեանց մէկ քառորդը եթէ վերագրելու է դաշնակցութեան եւ հայութեան, երեք քառորդը վերագրելու է գոլիցինեան յիմար քաղաքականութեան, որից կարողացաւ օգտուիլ դաշնակցութիւնը: Չզարմանաս եթէ ասեմ` «կեցցէ Գոլիցինը»: մենք նրան պարտական ենք մեր վերածնունդով»:
Շար . 8
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Գլուխ Բ.
Շրջիկներու գործերը.
Պատիժները եւ բանտերը.
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.
Վ. Չիլինգարեան եւ իր յոյն բարեկամի խորհուրդները.
Կուսակցական եկամուտները.
Ծախքերը եւ զէնքի գնումները.
Փրոփականտը.
Կ.կոմիտէն եւ գործիչները.
Ռուս իշխանութիւնը եւ կուսակցութիւնը.
Տեռորներ.
Գաղտնի ոստիկանութիւն, դաւաճան եւ մատնիչ.
Ահաբեկիչները.
Գործիչներու, շրջիկներու եւ երկիր գացողներու միայն մէկ քանիաի անունները յիշեցի: Անոնք մնացորդներնէին իրենցմէ առաջ եղած բազմութիւններու, որոնցմէ շատերը այլեւս չկային: Անոնց նկարագիրը թերեւս աւելի պարզուի երբ յիշատակեմ անոնց գործերը եւ պարտականութիւնները:
ՇՐՋԻԿՆԵՐՈՒ ԳՈՐԾԵՐԸ.- Առաջին գործը մասամբ տեսանք: Վարժուիլ նոր ապրելակերպին, ճամբորդել երկաթուղու երրորդ կարգով, ձիով կամ ոտքով, ապրիլ ժողովուրդի մէջ, անոր ամենէն աղքատ դասի եւ չարքաշ զինուորի կեանքով, զրկուած ամէն վայելքէ:
Քանի որ կ. Կոմիտէն գաղտնի էր, շրջիկներն էին կապը ժողովուրդի, շարքերու եւ կ. Կոմիտէի միջեւ: Կը կատարէին անոր հրահանգները եւ կ'իրագործէին անոր որոշումները: Այն գործերը կամ որոշումները` որ յաջող էին, կ. Կոմիտէին կը վերագրէին : Ձախողութեան պարագային, գործիչները կը յայտարարէին որ իրենց սխալմ է եղած եւ վեարքննելի է, քանի որ կ. Կոմիտէն չէ քննած:
Քաղաքը եւ նահանգի գիւղերը բաժնուած էին կոմիտէութեանց, ենթակոմիտէութեանց եւ խումբերու, որոնք իրենց ցածից վեր բարձրացող մարմիններով կը նմանէին բուրգի մը: Այդ բուրգին կատարը անշօշափելի գաղտնի կ. Կոմիտէն էր: Ասոնք օրէնսդիր, վարչական, ընտրովի մարմիններն էին:
Միւս կողմէ` հակառակ ուղղութեամբ, վերի կատարէն սկսած մինչեւ ցած , բուրգի հիմքը, ցանցուած էր ուրիշ իշխանութեամբ մը, որ նշանակուած էր, ոչ թէ ընտրուած եւ որ տեսանելի էր կառավարութեան ու ամէնքին: Այդ իշխանութիւնը իր տակը կը թաքցնէր ընտրովի մարմինները եւ այն երեւոյթը կուտար, թէ ինքն էր միակ ոյժը: Անոր պարտականութիւնն էր ենթակոմիտէներու, կոմիտէներու, կ. Կոմիտէի տուած որոշումները գործադրուած տեսնել եւ բոլոր այն խնդիրները, զորս ինքը ի վիճակի չէր լուծելու, փոխանցել համապատասխան մարմիններուն: Ուրեմն, այդ ցանցը, որ բխած էր կ. Կոմիտէէն, կը ծածկէր ամբողջ կ. Կոմիտէութիւնը:
Այդ ցանցը նօսր էր: անոր հանգոյցները, որ մտաւորականներ էին, միջնակարգէն բարձր կրթութիւն ունէին իրենց ուղեկից 2-5 զինուորներով, որոնք ընդհնրապէս անուն հանած եւ լաւ ատրճանակ ու դանակ բանեցնող անձեր էին:
Վերեւ յիշած գործիչները, շրջիկները, երկիր գացողները ցանցի այդ հանգոյցներն էին, որոնք կախուած էին կ. Կոմիտէէն եւ անոր ենթակայ մարմիններէն ու կը հեռացուէին, երբ բողոք լինէր:
Դատաստանական գործը ամենէն շատ զբաղեցնող գործն էր, քանի որ կ. Կոմիտէն արգիլած էր կառավարութեան մօտ դատուիլը: Հակառակորդ կողմերը իրենց վէճերն ու վկաները կը ներակայացնէին ենթակոմիտէին, եթէ կողմերը կուսակցութիւններ էին. Իսկ ոչ-կուսակցականները` նոյն ենթակոմիտէին, վրան աւելցնելով իրենց ոչ-ազգական եւ նոյն քանակութեամբ դատաւորները, որոնց վճիռը պարտադիր էր:
Այն վէճերը, զորս այդ մարմինը , զորս այդ մարմինը հարկ կը համարէր չլուծել, կը փոխանցուէին շրջանի կոմիտէին, կ. Կոմիտէին եւ կամ շրջանի շրջիկին: Այդ պարագային անոնց տուած վճիռները վերջնական էին, ինչ խնդրի մասին ալ որ լինէին:
Հայերու եւ օտարներու միջեւ եղած վէճերով այս մարմինները չէին զբաղուիր, այլ կ. Կոմիտէի գործիչները, շրջիկները: Ասոնք, երբեմն զինուած, կը ներկայանային յոյն, թուրք, ռուս կամ յալ ազգի գիւղը, վէճ ունեցողի տունը:
Եթէ իրենք անծանօթներ էին, կը յայտնէին իրենց ինքնութիւնը եւ կ'առաջարկէին լուծել վէճը` առանց կառավարութեան միջամտութեան:
Չհամաձայնող չկար, ակամայ թէ կամայ: Դատը կը լինէր, Դատը կը լինէր ձրի, արագ, իր լեզուով եւ այնքա~ն անաչառ, որ օտար ազգերը իրենց վէճերը իրարու միջեւ եւս կ'ուզէին լուծել դաշնակների դատավարութեամբ: Պետական դատարանները մարդ ոտք չէր կոխեր: Դատաւոր, դատախազ իրենց պաշտօններով, փաստաբաններ պարապ էին եւ բանտն ու ոստիկանները` անգործ. Ռոճիկ կ'առնէին` առանց արդարացնելու իրենց գոյութիւնը: Որքա~ն խնայողութիւն ժողովուրդի գրպանին, որքա~ն արագութիւն վէճերը վերացնելու...
Դատավարութիւնը տեղի կ'ունենար որեւէ պատահական տան մէջ, շահագրգռուածներու եւ հետաքրիքիրներու լուռ ներկայութիւնը: Երկու կողմերը եւ վկաները կ'երդուէին, որ սուտ պիտի չխօսին, իսկ եթէ խօսին, արժանի պիտի լինին պատժուելու: Կը պատասխանէին եղած հարցումներուն, եւ դատը կը վերջանար ու վճիռը կը տրուէր նոյն օրն իսկ: Վճիռները կը տրուէին համաձայն խղճի ձայնին, սովորոյթներուն:
Փոքրիկ հարցերը կը լուծուէին փողոցի, ճաշարանի անկինը: Անուշի կը կապուէին ընդհանրապէս` կիրքերը հանգստացնելով:
Պատիժները եւ բանտերը.- Պատիժները յանցանքի համձայն էին եւ բազմաթիւ անսակները կային:
Ամենէն մեծ պատիժը մահուան պատիժն էր: որ կը տրուէր երբ այդ պահանջէին գիւղական կամ շրջանային դատարանները: բայց այդ պատիժը չէր կարող գործադրուիլ, եթէ չքննէր կ. Կոմիտէն եւ միաձայնութեամբ չյանգէր նոյն եզրակացութեան: Պատիժը գործադրողը կը նկատուէր ոճրագործ, եթէ ան չունենար կարմիր կնիքով վկայագիր: Վկայագիր ունենալու պարագային ցանկալի կը համարուէր.որ մահուան պատիժը գործադրողը լինէր մահապարտի մօտիկ ազգականը եւ երբեք դատ բացողի կողմէն, որովհետեւ ասիկա կարող էր թայֆայութիւն եւ արեան վևիժառութիւն առաջ բերել:
Հետեւեալ պատիժը վերջնական աքսորն էր: բացի դաւաճանական արարքներէն, բոլոր մահուան վճիռները կ. Կոմիտէի կողմէ կը փոխուէին վերջնական աքսորի: Արդէն մահուան վճիռ կը տրուէր երկու յանցանքի համար միայն` դաւաճանութիւն եւ մարդասպանութիւն: Դաւաճանութեան համար մահավճիռը անփոխարինելի էր, իսկ մարդասպանութեան համար մահավճիռը կարող էր մեղմանալ, եթէ մահապարտի եւ իր ընտանիքի կողմէ ներումի դիմում լինէր եւ մահապարտը իր ծնողներու եւ իր կնոջ ներկայութեամբ հրաժարէր իր կայքէն եւ գոյքէն յօգուտ իր ժառանգորդներուն, ապահարզան տար իր կնոջը, հրաժարէր իր ընտանիքէն, բոլորը միասին ստորագրէին մահավճիռը եւ եթէ դատապարտեալը 12 ժամէն վերջնականապէս հեռանար կովկասի սահմաններէն Ռուսիա կամ ուր որ կ'ուզէր: Վերադարձի պարագային ոչ միայն ինքը, այլեւ բոլոր ստորագրողները մահուան կը դատապարուէին:
Պարզ աքսոր.- Այս պատիժը ոչ քրէական, ոչ ալ ոճրային յանցանքներու համար էր կ. Կոմիտէն զայն կուտար աւելի շուտ վարչական կարգով, առանց դատի եւ դատաստանի: Այդ պատիժը ընդհանրապէս կը տրուէր կուսակցականներուն, որոնց ներկայութիւնը բաղձալի չէր շրջանի մէջ: Օրինակ, երբ մէկը էնթրիկան էր եւ հատուածներ կը ստեղծէր, երբ իրեն անվայել արաքներու մէջ կը գտնուէր, երբ անկարգ էր, երբ ժողովուրդին հետ կոպիտ կը վարուէր եւ անզական բարքերորուն չէր համակերպեր եւն...: Կարմիր կնիքով ներկայացող շրջիկը կը հրամայէր ընդհանրապէս մէկ երկու ժամէն մեկնիլ Պաթում, կամ այլուր: Այդպէս եղաւ Բալաբեխ Կարապետի, Առիւծ Աւազի պարագային, որոնք աքսորուեցան Սերգէյի կողմէ:
Բանտ.- Այս պատիժը կը տրուէր գողերուն, վաչխառուներուն, չարաշահներուն եւ իրենց պարտականութիւնները չկարողներուն: Ցարական իշխանութեան սրով, կարսի բերդորուն տակ, ռուսական բանտերու կողքին, երբ ցարական ժամտարմանները կ'որոնէին դաշնակցականները` բանտարկելու համար, դաշնակցութիւնն ինք բանտ ունէր: Այդ բանտը խարխլած տուն մըն էր քրոյի մահլայի մէջ: Մարդ չէր ապրեր մէջը եւ ոչ ալ պահապան կար: դուռը կղպանք չունէր դրսէն փակուելու համար. Սռնակ մը կար միայն` հոն եւ երկու թէ երեք թախա, վրան խոտ փռուած, եւուրիշ ոչինչ: Դատապարտուածին կը հարահնգէր քաղաքի շրջիկը, որ Սերգէյն էր. « Կ'երթաս բանտ, մինչեւ չկատարես որոշումը»:
Ասիկա տեղի կ'ունենար օրը ցերեկով, երբ ցարական աստիկանները կանգնած էին փողոցի անկիւնները: Երբ աղաչանք ու պաղատանք ի զուր կ'անցնէին, մարդը հարկադրուած` կ'երթար ցոյց տրուած տեղը, մինակ կամ առաջնորդով եւ կը մտնէր այնտեղ: Եւ որովհետեւ ոչ պահապան կար եւ ոչ ալ դրսէն կղպանք, ինքը ներսէն կը փակէր իր վրան եւ ինքն իրեն կը բանտարկէր: նախ քան բանտարկուիլը` կը կարգադրէր իր խմելիքի եւ ուտելիքի խնդիրը: Ազգականները կը բերէին, քանի որ այդ հաշուին էր:
Ինչպէ ս/հարցման նշան/ չհնազանդէր եւ չգնար բանտը իր ոտքով: ապաստանիլ կառավարութեան` համազօր էր դաւաճանութեան, որուն պատիժը սարսափելի էր: Ձեռքի տակէ լուր տալ իշխանութեան, թէ բանտարկուած է, անմիտ էր, որովհետեւ ինքն է որ դուռը ներսէն փակած էր: Հրամանը չկատարէր, դուրս ելլէր եւ փախչէ ր/հարցման նշան/, այդ անհնար էր, որովհետեւ իր տան մէջ կը բռնուէր եւ ահռելի ծեծի ալ ենթարկուելով` նորէն կը հարկադրուէր վերադառնալ բանտ: Ծիծաղելի դէպքեր ալ կը պատահէին: երբ ոստիկանները, հոտը առնելով, բանտը կը կոխէին.
- Ի նչ/հարցման նշան/ կ'ընես այստեղ, դուրս ելիր եւ քու գործին գնա/շեշտ/, կ'ըսէին:
- Չէ, ինձ հանգիստ եւ մենակ ձգեցէք: ես ուխտ եմ արած ապաշխարելու, իմ կնկան հանդէպ յանցանք եմ գործած:
Կառավարութիւնը շուարած` կ'արձանագրէր իբր կարգապահ, մոլի յեղափոխական եւ փաստ չունենալով` կը ձգէր կ'անցնէր եւ կամ իր բանտը կը փոխադրէր:
Միւս պատիժները կը տրուէին իբր ծեծ, երբ ընդդիմութիւն կամ տրուած որոշումէն խուսաթում լինէր: Տուգանքը արգիլուած էր:
Գողութիւն, չարաշահութեան համար կրկնակի կը գանձուէին յանցաւորէն եւ գողցուած կամ չարաշահուած ապրանքը կը վերադարձուէր տիրոջը, իսկ մնացած շահը կը տրուէր ամբողջութեամբ շրջանի դպրոցի հոգաբարջութեան:
Իբր նմոյշ` բերեմ օրինակ մը:
Ըսենք թէ Ա.- ն գողցուած է Մ.-էն ոչխար մը եւ կերած իր երկու ընկերներուն հետ: Դատարանը կը վճռէ գող Ա.-էն գանձել երկու ոչխարի գինը կամ երկու ոչխար: Տեղն ու տեղը մէկ ոչխարը կը վերադարձուի Մ.ին: Քանի որ գողցուած ոչխարը կերուած է գողի երկու ընկերներուն հետ, անոնցմէ ալ կը գանձուի մէկ մէկ ոչխար եւ կամ գինը: Ապա կը կանչուի ստորագրութիւն կ'առնուի, որ ստացած է Ա.էն եւ երկու ընկերներէն երեք ոչխար եւ խնդիրը կը փակուի :
Այս օրինակը բերի Թախթի գիւղերէն, ուր անձամբ իրագործած եմ այդպիսի վճիռ մը:
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.- Ռուսական սահմանափակումները հայ եկեղեցիի կալուածներու եւ դպրոցականներու վերաբերմամբ` իշխանութեան ցանկութիւններուն հակառակ արդիւնք տուած:
Նախ քան այդ բռնի միջոցներուն դիմելը` դպրոցներ կը գտնուէին միայն այն վայրերու մէջ, ուր կար հայ եկեղեցի, որուն հովանիին տակ կը կազմակերպուէին դպրոցները ծխական անուան տակ: Այս եկուսի միացեալ եկամուտէն կը հոգացուէին եկեղեցիի եւ դպրոցիծախքերը: Քաղաքներու եւ որոշ կէտերու մէջ, ուր ուսման անհրաժեշտութիւնը կը զգացուէր եւ ուր եկեղեցիները աւելի եկամուտ ունէին քան իրենց պէտքերը, տարբերութեան վրայ կ'աւելցուէին ե ւ/շեշտ/ այլ եկամուտներ եւ կը բացուէինծխական դպրոցները: Իսկ այն վայրերու, գլխաւորապէս գիւղերու մէջ, ուր ուսման ծարաւ համարեա չկար եւ ուր տէրտէրացուները միայն վանքի դպրոցը կը յաճախէին, մնացած մանուկները դպրոց ճամբելը հօտաղութենէ զրկելուն համազօր եւ վտանգաւոր գործ կը համարուէր: նոյնպէս աղջիկներուն ուսում տալըէ` անոնց բարոյականը աղարտել կը նշանակէր: եւ այս հասկացողութեամբ գիւղի հասարակութիւնը հարիւր առ հարիւր անուսում, անգրագէտ մնացած էր: Կարսի նահանգի հասրակութեան 80 առ հարիւրը անգրագէտ էր:
Այդ յետամնացութեան կը նպաստէին նաեւ աղքատ եկամուտներով հայ եկեղեցականները: Դպրոցը իր ծախքերով տեսակ մը մրցակից էր եկեղեցիի պաշտօնէութեան եւ բարօրութեան, քանի որ երկուսի եկամուտն ալ նոյն աղբիւրէն էր` կալուածներէն ու ծխական եկամուտներէն: եթէ դպրոցներ չբացուէին, ամբողջ հասոյթը կը մնար եկեղեցիին եւ անոր պաշտօնեաներուն : Եթէ բացուէին, իրենց եկամուտը պիտի կրճատուէր: Ուստի, անոնք կամ բնաւ ջանք չէին թափեր դպրոցներ բանալու եւ կամ դպրոցները կը բացուէին «սիմբոլիկ» կերպով, այսինքն`աչքի փոշի լեցնելու համար դպրոցասէրներուն, ինչպէս ե ւ/շեշտ/ եկամուտ աւելցնելու համար: Ուրիշ խօսքով` «Տէր Թոդիկեան դպրոցներ» բանալով կը սահմանափակուէին:
Այս գետնի վրայ էր ահա, որ կարսի շրջանին մէջ սունկի պէս կը բուսնէին պետական ընդարձակ եւ լուսաւոր դպրոցները: ասոնք կը խոստանային այնպիսի ուսում տալ, որ հոն սորվողները ոչ միայն տէրտէր, այլեւ գրագէտ պաշտօնեայ կարողանային լինել, ինչ որ կը ժպտար հասարակ տարրին:
Խօսք տանք Վաղինակ Չիլինգարեանին, որ թէեւ պետական գլխարկով եւ համազգեստով ուսուցիչ էր Կարս-Սարըղամիշ ճամբուն վրայ ինկած գիւղի մը մէջ, բայց մեզի հետ էր: Ան կ'ապրէր պետական դպրոցին կից փառաւոր բնակարանի մը մէջ, որ միայն քաղաքին մէջ կրնայիր հանդիպիլ, կ'առնէր 30 ռուբլի եւ ունէր վիճակ մը` որ նախանձելի էր մանր քաղքենի դասին համար: Իր ունեցած աշակերտներէն մնացած էին 25ը: Միայն մէկը հայ էր, տեղի պաշտօնեայի որդին, որ կոմիտէի թոյլատուութեամբ կը յաճախէր պետական այդ դպրոցը: մնացած հայերը դուրս էին քաշած իրենց զաւակները «պոյքոթի» պատճառով: ուրեմն, պետական դպրոցի մնացած 24ը օտար ազգերու տղաներ էին:
Իմ մանկութեան այս ընկերս, որուն համազգեստը ինձ թշմնամի էր, բայց որուն մէջի մարդը ինձմէ հայրենսէր էր, այսպէս կը դատէր.-
«Ճիշդ է, այս երկու տարուան մէջ մեծագոյն հրաշքը կատարուեց: Յետամնաց, կրօնական մեր համայնքները վերազարթնեցին եւ ազգային գաղափարին փարեցին: Բոլորի մէջ մի կամք ու հաւատ ստեղծուեց եւ մերոնք այնպիսի ճարպիկութիւն, համարձակութիւն եւ վճռականութիւն ցուցադրեցին, որ ազգութեան առաջնորդութիւնը վաստակեցին, բարեբախտաբար: Երեւութապէս յաղթութիւնը մեր կողմն է եւ պարտուողը ռուս կայսրութիւնն է դաշնակցութեան առջեւ: Ապացոյց, որ ինձ յանձնուած դպրոցում հայ աշակերտ չէ մնացած եւ «պոյքոթը» ամէնուրեք կատարեալ է: Ես նրչանցից չեմ, որ այս եւ անցեալի յաջողութիւնները վերագրեմ միայն դաշնակցութեան եւ կամ նրա առաջնորդած վերածնող հայութեան ոյժին: Մեր յաջոզողութեանց մէկ քառորդը եթէ վերագրելու է դաշնակցութեան եւ հայութեան, երեք քառորդը վերագրելու է գոլիցինեան յիմար քաղաքականութեան, որից կարողացաւ օգտուիլ դաշնակցութիւնը: Չզարմանաս եթէ ասեմ` «կեղղէ գոլեցինը»: մենք նրան պարտական ենք մեր վերածնունդով»:
Շար . 8
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները-8-Ռուբէն
Բանտ.- Այս պատիժը կը տրուէր գողերուն, վաշխառուներուն, չարաշահներուն եւ իրենց պարտականութիւնները չկատարողներուն: Ցարական իշխանութեան օրով, Կարսի բերդերուն տակ, ռուսական բանտերու կողքին, երբ ցարական ժամտարմները կ'որոնէին դաշնակցականները` բանտարկելու համար, դաշնակցութիւնն ինք բանտ ունէր: Այդ բանտը խարխլած տուն մըն էր Քրոյի Մահլայի մէջ: Մարդ չէր ապրեր մէջը եւ ոչ ալ պահապան կար: Դուռը կղպանք չունէր դրսէն փակուելու համար. Բռնակ մը կար միայն հոն եւ երկու թէ երեք թախտ, վրան խոտ փռուած, եւ ուրիշ ոչինչ: Դատապարտուածին կը հրահնգէր քաղաքի շրջիկը, որ Սերգէյն էր. « Կ'երթաս բանտ, եւ կը ատարես որոշումը»:
Ասիկա տեղի կ'ունենար օրը ցերեկով, երբ ցարական աստիկանները կանգնած էին փողոցի անկիւնները: Երբ աղաչանք ու պաղատանք ի զուր կ'անցնէին, մարդը հարկադրուած` կ'երթար ցոյց տրուած տեղը, մինակ կամ առաջնորդով եւ կը մտնէր այնտեղ: Եւ որովհետեւ ոչ պահապան կար եւ ոչ ալ դրսէն կղպանք, ինքը ներսէն կը փակէր իր վրան եւ ինքն իրեն կը բանտարկէր: Նախ քան բանտարկուիլը` կը կարգադրէր իր խմելիքի եւ ուտելիքի խնդիրը: Ազգականները կը բերէին, քանի որ այդ իր հաշուին էր:
Ինչպէ՞ս չհնազանդէր եւ չգնար բանտը իր ոտքով: Ապաստանիլ կառավարութեան մօտ՝ համազօր էր դաւաճանութեան, որուն պատիժը սարսափելի էր: Ձեռքի տակէ լուր տալ իշխանութեան, թէ բանտարկուած է, անմիտ էր, որովհետեւ ինքն է որ դուռը ներսէն փակած էր: Հրամանը չկատարէր, դուրս ելլէր եւ փախչէ՞ր, այդ անհնար էր, որովհետեւ իր տան մէջ կը բռնուէր եւ ահռելի ծեծի ալ ենթարկուելով` նորէն կը հարկադրուէր վերադառնալ բանտ: Ծիծաղելի դէպքեր ալ կը պատահէին: Երբ ոստիկանները, հոտը առնելով, բանտը կը կոխէին.
- Ի՞նչ կ'ընես այստեղ, դուրս ելիր եւ քու գործին գնա, կ'ըսէին:
- Չէ, ինձ հանգիստ եւ մենակ ձգեցէք: Ես ուխտ եմ արած ապաշխարելու, իմ կնկան հանդէպ յանցանք եմ գործած:
Կառավարութիւնը շուարած` կ'արձանագրէր իբր կարգապահ, մոլի յեղափոխական եւ փաստ չունենալով` կը ձգէր կ'անցնէր եւ կամ իր բանտը կը փոխադրէր:
Միւս պատիժները կը տրուէին իբր ծեծ, երբ ընդդիմութիւն կամ տրուած որոշումէն խուսափում լինէր: Տուգանքը արգիլուած էր:
Գողութեանն, չարաշահութեան համար կրկնակի կը գանձուէին յանցաւորէն եւ գողցուած կամ չարաշահուած ապրանքը կը վերադարձուէր տիրոջը, իսկ մնացած շահը կը տրուէր ամբողջութեամբ շրջանի դպրոցի հոգաբարձութեան:
Իբր նմոյշ` բերեմ օրինակ մը:
Ըսենք թէ Ա.- ն գողցած է Մ.-էն ոչխար մը եւ կերած իր երկու ընկերներուն հետ: Դատարանը կը վճռէ գող Ա.-էն գանձել երկու ոչխարի գինը կամ երկու ոչխար: Տեղն ու տեղը մէկ ոչխարը կը վերադարձուի Մ.ին: Քանի որ գողցուած ոչխարը կերուած է գողի երկու ընկերներուն հետ, անոնցմէ ալ կը գանձուի մէկ մէկ ոչխար եւ կամ գինը: Ապա կը կանչուի ստորագրութիւն կ'առնուի, որ ստացած է Ա.էն եւ երկու ընկերներէն երեք ոչխար եւ խնդիրը կը փակուի :
Այս օրինակը բերի Թախթի գիւղերէն, ուր անձամբ իրագործած եմ այդպիսի վճիռ մը:
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.- Ռուսական սահմանափակումները հայ եկեղեցիի կալուածներու եւ դպրոցականներու վերաբերմամբ` իշխանութեան ցանկութիւններուն հակառակ արդիւնք տուաւ:
Նախ քան այդ բռնի միջոցներուն դիմելը` դպրոցներ կը գտնուէին միայն այն վայրերու մէջ, ուր կար հայ եկեղեցի, որուն հովանիին տակ կը կազմակերպուէին դպրոցները ծխական անուան տակ: Այս երկուսի միացեալ եկամուտէն կը հոգացուէին եկեղեցիի եւ դպրոցի ծախքերը: Քաղաքներու եւ որոշ կէտերու մէջ, ուր ուսման անհրաժեշտութիւնը կը զգացուէր եւ ուր եկեղեցիները աւելի եկամուտ ունէին քան իրենց պէտքերը, տարբերութեան վրայ կ'աւելցուէին եւ այլ եկամուտներ եւ կը բացուէին ծխական դպրոցները: Իսկ այն վայրերու, գլխաւորապէս գիւղերու մէջ, ուր ուսման ծարաւ համարեա չկար եւ ուր տէրտէրացուները միայն վանքի դպրոցը կը յաճախէին, մնացած մանուկները դպրոց ճամբելը հօտաղութենէ զրկելուն համազօր եւ վտանգաւոր գործ կը համարուէր: Նոյնպէս աղջիկներուն ուսում տալը` անոնց բարոյականը աղարտել կը նշանակէր: Եւ այս հասկացողութեամբ գիւղի հասարակութիւնը հարիւր առ հարիւր անուսում, անգրագէտ մնացած էր: Կարսի նահանգի հասրակութեան 80 առ հարիւրը անգրագէտ էր:
Այդ յետամնացութեան կը նպաստէին նաեւ աղքատ եկամուտներով հայ եկեղեցականները: Դպրոցը իր ծախքերով տեսակ մը մրցակից էր եկեղեցիի պաշտօնէութեան եւ բարօրութեան, քանի որ երկուսի եկամուտն ալ նոյն աղբիւրէն էր` կալուածներէն ու ծխական եկամուտներէն: Եթէ դպրոցներ չբացուէին, ամբողջ հասոյթը կը մնար եկեղեցիին եւ անոր պաշտօնեաներուն : Եթէ բացուէին, իրենց եկամուտը պիտի կրճատուէր: Ուստի, անոնք կամ բնաւ ջանք չէին թափեր դպրոցներ բանալու եւ կամ դպրոցները կը բացուէին «սիմբոլիկ» կերպով, այսինքն`աչքի փոշի լեցնելու համար դպրոցասէրներուն, ինչպէս ե ւ եկամուտ աւելցնելու համար: Ուրիշ խօսքով` «Տէր Թոդիկեան դպրոցներ» բանալով կը սահմանափակուէին:
Այս գետնի վրայ էր ահա, որ Կարսի շրջանին մէջ սունկի պէս կը բուսնէին պետական ընդարձակ եւ լուսաւոր դպրոցները: Ասոնք կը խոստանային այնպիսի ուսում տալ, որ հոն սորվողները ոչ միայն տէրտէր, այլեւ գրագէտ պաշտօնեայ կարողանային լինել, ինչ որ կը ժպտար հասարակ տարրին:
Խօսք տանք Վաղինակ Չիլինգարեանին, որ թէեւ պետական գլխարկով եւ համազգեստով ուսուցիչ էր Կարս-Սարըղամիշ ճամբուն վրայ ինկած գիւղի մը մէջ, բայց մեզի հետ էր: Ան կ'ապրէր պետական դպրոցին կից փառաւոր բնակարանի մը մէջ, որ միայն քաղաքին մէջ կրնայիր հանդիպիլ, կ'առնէր 30 ռուբլի եւ ունէր վիճակ մը` որ նախանձելի էր մանր քաղքենի դասին համար: Իր ունեցած աշակերտներէն մնացած էին 25ը: Միայն մէկը հայ էր, տեղի պաշտօնեայի որդին, որ կոմիտէի թոյլատուութեամբ կը յաճախէր պետական այդ դպրոցը: Մնացած հայերը դուրս էին քաշած իրենց զաւակները «պոյքոթի» պատճառով: Ուրեմն, պետական դպրոցի մնացած 24ը օտար ազգերու տղաներ էին:
Իմ մանկութեան այս ընկերս, որուն համազգեստը ինձ թշմնամի էր, բայց որուն մէջի մարդը ինձմէ հայրենսէր էր, այսպէս կը դատէր.-
«Ճիշդ է, այս երկու տարուան մէջ մեծագոյն հրաշքը կատարուեց: Յետամնաց, կրօնական մեր համայնքները վերազարթնեցին եւ ազգային գաղափարին փարեցին: Բոլորի մէջ մի կամք ու հաւատ ստեղծուեց եւ մերոնք այնպիսի ճարպիկութիւն, համարձակութիւն եւ վճռականութիւն ցուցադրեցին, որ ազգութեան առաջնորդութիւնը վաստակեցին, բարեբախտաբար: Երեւութապէս յաղթութիւնը մեր կողմն է եւ պարտուողը ռուս կայսրութիւնն է դաշնակցութեան առջեւ: Ապացոյց, որ ինձ յանձնուած դպրոցում հայ աշակերտ չէ մնացած եւ «պոյքոթը» ամէնուրեք կատարեալ է: Ես նրանցից չեմ, որ այս եւ անցեալի յաջողութիւնները վերագրեմ միայն դաշնակցութեան եւ կամ նրա առաջնորդած վերածնող հայութեան ոյժին: Մեր յաջողութեանց մէկ քառորդը եթէ վերագրելու է դաշնակցութեան եւ հայութեան, երեք քառորդը վերագրելու է գոլիցինեան յիմար քաղաքականութեան, որից կարողացաւ օգտուիլ դաշնակցութիւնը: Չզարմանաս եթէ ասեմ` «կեցցէ Գոլիցինը»: մենք նրան պարտական ենք մեր վերածնունդով»:
Շար . 8
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Գլուխ Բ.
Շրջիկներու գործերը.
Պատիժները եւ բանտերը.
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.
Վ. Չիլինգարեան եւ իր յոյն բարեկամի խորհուրդները.
Կուսակցական եկամուտները.
Ծախքերը եւ զէնքի գնումները.
Փրոփականտը.
Կ.կոմիտէն եւ գործիչները.
Ռուս իշխանութիւնը եւ կուսակցութիւնը.
Տեռորներ.
Գաղտնի ոստիկանութիւն, դաւաճան եւ մատնիչ.
Ահաբեկիչները.
Գործիչներու, շրջիկներու եւ երկիր գացողներու միայն մէկ քանիաի անունները յիշեցի: Անոնք մնացորդներնէին իրենցմէ առաջ եղած բազմութիւններու, որոնցմէ շատերը այլեւս չկային: Անոնց նկարագիրը թերեւս աւելի պարզուի երբ յիշատակեմ անոնց գործերը եւ պարտականութիւնները:
ՇՐՋԻԿՆԵՐՈՒ ԳՈՐԾԵՐԸ.- Առաջին գործը մասամբ տեսանք: Վարժուիլ նոր ապրելակերպին, ճամբորդել երկաթուղու երրորդ կարգով, ձիով կամ ոտքով, ապրիլ ժողովուրդի մէջ, անոր ամենէն աղքատ դասի եւ չարքաշ զինուորի կեանքով, զրկուած ամէն վայելքէ:
Քանի որ կ. Կոմիտէն գաղտնի էր, շրջիկներն էին կապը ժողովուրդի, շարքերու եւ կ. Կոմիտէի միջեւ: Կը կատարէին անոր հրահանգները եւ կ'իրագործէին անոր որոշումները: Այն գործերը կամ որոշումները` որ յաջող էին, կ. Կոմիտէին կը վերագրէին : Ձախողութեան պարագային, գործիչները կը յայտարարէին որ իրենց սխալմ է եղած եւ վեարքննելի է, քանի որ կ. Կոմիտէն չէ քննած:
Քաղաքը եւ նահանգի գիւղերը բաժնուած էին կոմիտէութեանց, ենթակոմիտէութեանց եւ խումբերու, որոնք իրենց ցածից վեր բարձրացող մարմիններով կը նմանէին բուրգի մը: Այդ բուրգին կատարը անշօշափելի գաղտնի կ. Կոմիտէն էր: Ասոնք օրէնսդիր, վարչական, ընտրովի մարմիններն էին:
Միւս կողմէ` հակառակ ուղղութեամբ, վերի կատարէն սկսած մինչեւ ցած , բուրգի հիմքը, ցանցուած էր ուրիշ իշխանութեամբ մը, որ նշանակուած էր, ոչ թէ ընտրուած եւ որ տեսանելի էր կառավարութեան ու ամէնքին: Այդ իշխանութիւնը իր տակը կը թաքցնէր ընտրովի մարմինները եւ այն երեւոյթը կուտար, թէ ինքն էր միակ ոյժը: Անոր պարտականութիւնն էր ենթակոմիտէներու, կոմիտէներու, կ. Կոմիտէի տուած որոշումները գործադրուած տեսնել եւ բոլոր այն խնդիրները, զորս ինքը ի վիճակի չէր լուծելու, փոխանցել համապատասխան մարմիններուն: Ուրեմն, այդ ցանցը, որ բխած էր կ. Կոմիտէէն, կը ծածկէր ամբողջ կ. Կոմիտէութիւնը:
Այդ ցանցը նօսր էր: անոր հանգոյցները, որ մտաւորականներ էին, միջնակարգէն բարձր կրթութիւն ունէին իրենց ուղեկից 2-5 զինուորներով, որոնք ընդհնրապէս անուն հանած եւ լաւ ատրճանակ ու դանակ բանեցնող անձեր էին:
Վերեւ յիշած գործիչները, շրջիկները, երկիր գացողները ցանցի այդ հանգոյցներն էին, որոնք կախուած էին կ. Կոմիտէէն եւ անոր ենթակայ մարմիններէն ու կը հեռացուէին, երբ բողոք լինէր:
Դատաստանական գործը ամենէն շատ զբաղեցնող գործն էր, քանի որ կ. Կոմիտէն արգիլած էր կառավարութեան մօտ դատուիլը: Հակառակորդ կողմերը իրենց վէճերն ու վկաները կը ներակայացնէին ենթակոմիտէին, եթէ կողմերը կուսակցութիւններ էին. Իսկ ոչ-կուսակցականները` նոյն ենթակոմիտէին, վրան աւելցնելով իրենց ոչ-ազգական եւ նոյն քանակութեամբ դատաւորները, որոնց վճիռը պարտադիր էր:
Այն վէճերը, զորս այդ մարմինը , զորս այդ մարմինը հարկ կը համարէր չլուծել, կը փոխանցուէին շրջանի կոմիտէին, կ. Կոմիտէին եւ կամ շրջանի շրջիկին: Այդ պարագային անոնց տուած վճիռները վերջնական էին, ինչ խնդրի մասին ալ որ լինէին:
Հայերու եւ օտարներու միջեւ եղած վէճերով այս մարմինները չէին զբաղուիր, այլ կ. Կոմիտէի գործիչները, շրջիկները: Ասոնք, երբեմն զինուած, կը ներկայանային յոյն, թուրք, ռուս կամ յալ ազգի գիւղը, վէճ ունեցողի տունը:
Եթէ իրենք անծանօթներ էին, կը յայտնէին իրենց ինքնութիւնը եւ կ'առաջարկէին լուծել վէճը` առանց կառավարութեան միջամտութեան:
Չհամաձայնող չկար, ակամայ թէ կամայ: Դատը կը լինէր, Դատը կը լինէր ձրի, արագ, իր լեզուով եւ այնքա~ն անաչառ, որ օտար ազգերը իրենց վէճերը իրարու միջեւ եւս կ'ուզէին լուծել դաշնակների դատավարութեամբ: Պետական դատարանները մարդ ոտք չէր կոխեր: Դատաւոր, դատախազ իրենց պաշտօններով, փաստաբաններ պարապ էին եւ բանտն ու ոստիկանները` անգործ. Ռոճիկ կ'առնէին` առանց արդարացնելու իրենց գոյութիւնը: Որքա~ն խնայողութիւն ժողովուրդի գրպանին, որքա~ն արագութիւն վէճերը վերացնելու...
Դատավարութիւնը տեղի կ'ունենար որեւէ պատահական տան մէջ, շահագրգռուածներու եւ հետաքրիքիրներու լուռ ներկայութիւնը: Երկու կողմերը եւ վկաները կ'երդուէին, որ սուտ պիտի չխօսին, իսկ եթէ խօսին, արժանի պիտի լինին պատժուելու: Կը պատասխանէին եղած հարցումներուն, եւ դատը կը վերջանար ու վճիռը կը տրուէր նոյն օրն իսկ: Վճիռները կը տրուէին համաձայն խղճի ձայնին, սովորոյթներուն:
Փոքրիկ հարցերը կը լուծուէին փողոցի, ճաշարանի անկինը: Անուշի կը կապուէին ընդհանրապէս` կիրքերը հանգստացնելով:
Պատիժները եւ բանտերը.- Պատիժները յանցանքի համձայն էին եւ բազմաթիւ անսակները կային:
Ամենէն մեծ պատիժը մահուան պատիժն էր: որ կը տրուէր երբ այդ պահանջէին գիւղական կամ շրջանային դատարանները: բայց այդ պատիժը չէր կարող գործադրուիլ, եթէ չքննէր կ. Կոմիտէն եւ միաձայնութեամբ չյանգէր նոյն եզրակացութեան: Պատիժը գործադրողը կը նկատուէր ոճրագործ, եթէ ան չունենար կարմիր կնիքով վկայագիր: Վկայագիր ունենալու պարագային ցանկալի կը համարուէր.որ մահուան պատիժը գործադրողը լինէր մահապարտի մօտիկ ազգականը եւ երբեք դատ բացողի կողմէն, որովհետեւ ասիկա կարող էր թայֆայութիւն եւ արեան վևիժառութիւն առաջ բերել:
Հետեւեալ պատիժը վերջնական աքսորն էր: բացի դաւաճանական արարքներէն, բոլոր մահուան վճիռները կ. Կոմիտէի կողմէ կը փոխուէին վերջնական աքսորի: Արդէն մահուան վճիռ կը տրուէր երկու յանցանքի համար միայն` դաւաճանութիւն եւ մարդասպանութիւն: Դաւաճանութեան համար մահավճիռը անփոխարինելի էր, իսկ մարդասպանութեան համար մահավճիռը կարող էր մեղմանալ, եթէ մահապարտի եւ իր ընտանիքի կողմէ ներումի դիմում լինէր եւ մահապարտը իր ծնողներու եւ իր կնոջ ներկայութեամբ հրաժարէր իր կայքէն եւ գոյքէն յօգուտ իր ժառանգորդներուն, ապահարզան տար իր կնոջը, հրաժարէր իր ընտանիքէն, բոլորը միասին ստորագրէին մահավճիռը եւ եթէ դատապարտեալը 12 ժամէն վերջնականապէս հեռանար կովկասի սահմաններէն Ռուսիա կամ ուր որ կ'ուզէր: Վերադարձի պարագային ոչ միայն ինքը, այլեւ բոլոր ստորագրողները մահուան կը դատապարուէին:
Պարզ աքսոր.- Այս պատիժը ոչ քրէական, ոչ ալ ոճրային յանցանքներու համար էր կ. Կոմիտէն զայն կուտար աւելի շուտ վարչական կարգով, առանց դատի եւ դատաստանի: Այդ պատիժը ընդհանրապէս կը տրուէր կուսակցականներուն, որոնց ներկայութիւնը բաղձալի չէր շրջանի մէջ: Օրինակ, երբ մէկը էնթրիկան էր եւ հատուածներ կը ստեղծէր, երբ իրեն անվայել արաքներու մէջ կը գտնուէր, երբ անկարգ էր, երբ ժողովուրդին հետ կոպիտ կը վարուէր եւ անզական բարքերորուն չէր համակերպեր եւն...: Կարմիր կնիքով ներկայացող շրջիկը կը հրամայէր ընդհանրապէս մէկ երկու ժամէն մեկնիլ Պաթում, կամ այլուր: Այդպէս եղաւ Բալաբեխ Կարապետի, Առիւծ Աւազի պարագային, որոնք աքսորուեցան Սերգէյի կողմէ:
Բանտ.- Այս պատիժը կը տրուէր գողերուն, վաչխառուներուն, չարաշահներուն եւ իրենց պարտականութիւնները չկարողներուն: Ցարական իշխանութեան սրով, կարսի բերդորուն տակ, ռուսական բանտերու կողքին, երբ ցարական ժամտարմանները կ'որոնէին դաշնակցականները` բանտարկելու համար, դաշնակցութիւնն ինք բանտ ունէր: Այդ բանտը խարխլած տուն մըն էր քրոյի մահլայի մէջ: Մարդ չէր ապրեր մէջը եւ ոչ ալ պահապան կար: դուռը կղպանք չունէր դրսէն փակուելու համար. Սռնակ մը կար միայն` հոն եւ երկու թէ երեք թախա, վրան խոտ փռուած, եւուրիշ ոչինչ: Դատապարտուածին կը հարահնգէր քաղաքի շրջիկը, որ Սերգէյն էր. « Կ'երթաս բանտ, մինչեւ չկատարես որոշումը»:
Ասիկա տեղի կ'ունենար օրը ցերեկով, երբ ցարական աստիկանները կանգնած էին փողոցի անկիւնները: Երբ աղաչանք ու պաղատանք ի զուր կ'անցնէին, մարդը հարկադրուած` կ'երթար ցոյց տրուած տեղը, մինակ կամ առաջնորդով եւ կը մտնէր այնտեղ: Եւ որովհետեւ ոչ պահապան կար եւ ոչ ալ դրսէն կղպանք, ինքը ներսէն կը փակէր իր վրան եւ ինքն իրեն կը բանտարկէր: նախ քան բանտարկուիլը` կը կարգադրէր իր խմելիքի եւ ուտելիքի խնդիրը: Ազգականները կը բերէին, քանի որ այդ հաշուին էր:
Ինչպէ ս/հարցման նշան/ չհնազանդէր եւ չգնար բանտը իր ոտքով: ապաստանիլ կառավարութեան` համազօր էր դաւաճանութեան, որուն պատիժը սարսափելի էր: Ձեռքի տակէ լուր տալ իշխանութեան, թէ բանտարկուած է, անմիտ էր, որովհետեւ ինքն է որ դուռը ներսէն փակած էր: Հրամանը չկատարէր, դուրս ելլէր եւ փախչէ ր/հարցման նշան/, այդ անհնար էր, որովհետեւ իր տան մէջ կը բռնուէր եւ ահռելի ծեծի ալ ենթարկուելով` նորէն կը հարկադրուէր վերադառնալ բանտ: Ծիծաղելի դէպքեր ալ կը պատահէին: երբ ոստիկանները, հոտը առնելով, բանտը կը կոխէին.
- Ի նչ/հարցման նշան/ կ'ընես այստեղ, դուրս ելիր եւ քու գործին գնա/շեշտ/, կ'ըսէին:
- Չէ, ինձ հանգիստ եւ մենակ ձգեցէք: ես ուխտ եմ արած ապաշխարելու, իմ կնկան հանդէպ յանցանք եմ գործած:
Կառավարութիւնը շուարած` կ'արձանագրէր իբր կարգապահ, մոլի յեղափոխական եւ փաստ չունենալով` կը ձգէր կ'անցնէր եւ կամ իր բանտը կը փոխադրէր:
Միւս պատիժները կը տրուէին իբր ծեծ, երբ ընդդիմութիւն կամ տրուած որոշումէն խուսաթում լինէր: Տուգանքը արգիլուած էր:
Գողութիւն, չարաշահութեան համար կրկնակի կը գանձուէին յանցաւորէն եւ գողցուած կամ չարաշահուած ապրանքը կը վերադարձուէր տիրոջը, իսկ մնացած շահը կը տրուէր ամբողջութեամբ շրջանի դպրոցի հոգաբարջութեան:
Իբր նմոյշ` բերեմ օրինակ մը:
Ըսենք թէ Ա.- ն գողցուած է Մ.-էն ոչխար մը եւ կերած իր երկու ընկերներուն հետ: Դատարանը կը վճռէ գող Ա.-էն գանձել երկու ոչխարի գինը կամ երկու ոչխար: Տեղն ու տեղը մէկ ոչխարը կը վերադարձուի Մ.ին: Քանի որ գողցուած ոչխարը կերուած է գողի երկու ընկերներուն հետ, անոնցմէ ալ կը գանձուի մէկ մէկ ոչխար եւ կամ գինը: Ապա կը կանչուի ստորագրութիւն կ'առնուի, որ ստացած է Ա.էն եւ երկու ընկերներէն երեք ոչխար եւ խնդիրը կը փակուի :
Այս օրինակը բերի Թախթի գիւղերէն, ուր անձամբ իրագործած եմ այդպիսի վճիռ մը:
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.- Ռուսական սահմանափակումները հայ եկեղեցիի կալուածներու եւ դպրոցականներու վերաբերմամբ` իշխանութեան ցանկութիւններուն հակառակ արդիւնք տուած:
Նախ քան այդ բռնի միջոցներուն դիմելը` դպրոցներ կը գտնուէին միայն այն վայրերու մէջ, ուր կար հայ եկեղեցի, որուն հովանիին տակ կը կազմակերպուէին դպրոցները ծխական անուան տակ: Այս եկուսի միացեալ եկամուտէն կը հոգացուէին եկեղեցիի եւ դպրոցիծախքերը: Քաղաքներու եւ որոշ կէտերու մէջ, ուր ուսման անհրաժեշտութիւնը կը զգացուէր եւ ուր եկեղեցիները աւելի եկամուտ ունէին քան իրենց պէտքերը, տարբերութեան վրայ կ'աւելցուէին ե ւ/շեշտ/ այլ եկամուտներ եւ կը բացուէինծխական դպրոցները: Իսկ այն վայրերու, գլխաւորապէս գիւղերու մէջ, ուր ուսման ծարաւ համարեա չկար եւ ուր տէրտէրացուները միայն վանքի դպրոցը կը յաճախէին, մնացած մանուկները դպրոց ճամբելը հօտաղութենէ զրկելուն համազօր եւ վտանգաւոր գործ կը համարուէր: նոյնպէս աղջիկներուն ուսում տալըէ` անոնց բարոյականը աղարտել կը նշանակէր: եւ այս հասկացողութեամբ գիւղի հասարակութիւնը հարիւր առ հարիւր անուսում, անգրագէտ մնացած էր: Կարսի նահանգի հասրակութեան 80 առ հարիւրը անգրագէտ էր:
Այդ յետամնացութեան կը նպաստէին նաեւ աղքատ եկամուտներով հայ եկեղեցականները: Դպրոցը իր ծախքերով տեսակ մը մրցակից էր եկեղեցիի պաշտօնէութեան եւ բարօրութեան, քանի որ երկուսի եկամուտն ալ նոյն աղբիւրէն էր` կալուածներէն ու ծխական եկամուտներէն: եթէ դպրոցներ չբացուէին, ամբողջ հասոյթը կը մնար եկեղեցիին եւ անոր պաշտօնեաներուն : Եթէ բացուէին, իրենց եկամուտը պիտի կրճատուէր: Ուստի, անոնք կամ բնաւ ջանք չէին թափեր դպրոցներ բանալու եւ կամ դպրոցները կը բացուէին «սիմբոլիկ» կերպով, այսինքն`աչքի փոշի լեցնելու համար դպրոցասէրներուն, ինչպէս ե ւ/շեշտ/ եկամուտ աւելցնելու համար: Ուրիշ խօսքով` «Տէր Թոդիկեան դպրոցներ» բանալով կը սահմանափակուէին:
Այս գետնի վրայ էր ահա, որ կարսի շրջանին մէջ սունկի պէս կը բուսնէին պետական ընդարձակ եւ լուսաւոր դպրոցները: ասոնք կը խոստանային այնպիսի ուսում տալ, որ հոն սորվողները ոչ միայն տէրտէր, այլեւ գրագէտ պաշտօնեայ կարողանային լինել, ինչ որ կը ժպտար հասարակ տարրին:
Խօսք տանք Վաղինակ Չիլինգարեանին, որ թէեւ պետական գլխարկով եւ համազգեստով ուսուցիչ էր Կարս-Սարըղամիշ ճամբուն վրայ ինկած գիւղի մը մէջ, բայց մեզի հետ էր: Ան կ'ապրէր պետական դպրոցին կից փառաւոր բնակարանի մը մէջ, որ միայն քաղաքին մէջ կրնայիր հանդիպիլ, կ'առնէր 30 ռուբլի եւ ունէր վիճակ մը` որ նախանձելի էր մանր քաղքենի դասին համար: Իր ունեցած աշակերտներէն մնացած էին 25ը: Միայն մէկը հայ էր, տեղի պաշտօնեայի որդին, որ կոմիտէի թոյլատուութեամբ կը յաճախէր պետական այդ դպրոցը: մնացած հայերը դուրս էին քաշած իրենց զաւակները «պոյքոթի» պատճառով: ուրեմն, պետական դպրոցի մնացած 24ը օտար ազգերու տղաներ էին:
Իմ մանկութեան այս ընկերս, որուն համազգեստը ինձ թշմնամի էր, բայց որուն մէջի մարդը ինձմէ հայրենսէր էր, այսպէս կը դատէր.-
«Ճիշդ է, այս երկու տարուան մէջ մեծագոյն հրաշքը կատարուեց: Յետամնաց, կրօնական մեր համայնքները վերազարթնեցին եւ ազգային գաղափարին փարեցին: Բոլորի մէջ մի կամք ու հաւատ ստեղծուեց եւ մերոնք այնպիսի ճարպիկութիւն, համարձակութիւն եւ վճռականութիւն ցուցադրեցին, որ ազգութեան առաջնորդութիւնը վաստակեցին, բարեբախտաբար: Երեւութապէս յաղթութիւնը մեր կողմն է եւ պարտուողը ռուս կայսրութիւնն է դաշնակցութեան առջեւ: Ապացոյց, որ ինձ յանձնուած դպրոցում հայ աշակերտ չէ մնացած եւ «պոյքոթը» ամէնուրեք կատարեալ է: Ես նրչանցից չեմ, որ այս եւ անցեալի յաջողութիւնները վերագրեմ միայն դաշնակցութեան եւ կամ նրա առաջնորդած վերածնող հայութեան ոյժին: Մեր յաջոզողութեանց մէկ քառորդը եթէ վերագրելու է դաշնակցութեան եւ հայութեան, երեք քառորդը վերագրելու է գոլիցինեան յիմար քաղաքականութեան, որից կարողացաւ օգտուիլ դաշնակցութիւնը: Չզարմանաս եթէ ասեմ` «կեղղէ գոլեցինը»: մենք նրան պարտական ենք մեր վերածնունդով»:
Շար . 8
Ասիկա տեղի կ'ունենար օրը ցերեկով, երբ ցարական աստիկանները կանգնած էին փողոցի անկիւնները: Երբ աղաչանք ու պաղատանք ի զուր կ'անցնէին, մարդը հարկադրուած` կ'երթար ցոյց տրուած տեղը, մինակ կամ առաջնորդով եւ կը մտնէր այնտեղ: Եւ որովհետեւ ոչ պահապան կար եւ ոչ ալ դրսէն կղպանք, ինքը ներսէն կը փակէր իր վրան եւ ինքն իրեն կը բանտարկէր: Նախ քան բանտարկուիլը` կը կարգադրէր իր խմելիքի եւ ուտելիքի խնդիրը: Ազգականները կը բերէին, քանի որ այդ իր հաշուին էր:
Ինչպէ՞ս չհնազանդէր եւ չգնար բանտը իր ոտքով: Ապաստանիլ կառավարութեան մօտ՝ համազօր էր դաւաճանութեան, որուն պատիժը սարսափելի էր: Ձեռքի տակէ լուր տալ իշխանութեան, թէ բանտարկուած է, անմիտ էր, որովհետեւ ինքն է որ դուռը ներսէն փակած էր: Հրամանը չկատարէր, դուրս ելլէր եւ փախչէ՞ր, այդ անհնար էր, որովհետեւ իր տան մէջ կը բռնուէր եւ ահռելի ծեծի ալ ենթարկուելով` նորէն կը հարկադրուէր վերադառնալ բանտ: Ծիծաղելի դէպքեր ալ կը պատահէին: Երբ ոստիկանները, հոտը առնելով, բանտը կը կոխէին.
- Ի՞նչ կ'ընես այստեղ, դուրս ելիր եւ քու գործին գնա, կ'ըսէին:
- Չէ, ինձ հանգիստ եւ մենակ ձգեցէք: Ես ուխտ եմ արած ապաշխարելու, իմ կնկան հանդէպ յանցանք եմ գործած:
Կառավարութիւնը շուարած` կ'արձանագրէր իբր կարգապահ, մոլի յեղափոխական եւ փաստ չունենալով` կը ձգէր կ'անցնէր եւ կամ իր բանտը կը փոխադրէր:
Միւս պատիժները կը տրուէին իբր ծեծ, երբ ընդդիմութիւն կամ տրուած որոշումէն խուսափում լինէր: Տուգանքը արգիլուած էր:
Գողութեանն, չարաշահութեան համար կրկնակի կը գանձուէին յանցաւորէն եւ գողցուած կամ չարաշահուած ապրանքը կը վերադարձուէր տիրոջը, իսկ մնացած շահը կը տրուէր ամբողջութեամբ շրջանի դպրոցի հոգաբարձութեան:
Իբր նմոյշ` բերեմ օրինակ մը:
Ըսենք թէ Ա.- ն գողցած է Մ.-էն ոչխար մը եւ կերած իր երկու ընկերներուն հետ: Դատարանը կը վճռէ գող Ա.-էն գանձել երկու ոչխարի գինը կամ երկու ոչխար: Տեղն ու տեղը մէկ ոչխարը կը վերադարձուի Մ.ին: Քանի որ գողցուած ոչխարը կերուած է գողի երկու ընկերներուն հետ, անոնցմէ ալ կը գանձուի մէկ մէկ ոչխար եւ կամ գինը: Ապա կը կանչուի ստորագրութիւն կ'առնուի, որ ստացած է Ա.էն եւ երկու ընկերներէն երեք ոչխար եւ խնդիրը կը փակուի :
Այս օրինակը բերի Թախթի գիւղերէն, ուր անձամբ իրագործած եմ այդպիսի վճիռ մը:
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.- Ռուսական սահմանափակումները հայ եկեղեցիի կալուածներու եւ դպրոցականներու վերաբերմամբ` իշխանութեան ցանկութիւններուն հակառակ արդիւնք տուաւ:
Նախ քան այդ բռնի միջոցներուն դիմելը` դպրոցներ կը գտնուէին միայն այն վայրերու մէջ, ուր կար հայ եկեղեցի, որուն հովանիին տակ կը կազմակերպուէին դպրոցները ծխական անուան տակ: Այս երկուսի միացեալ եկամուտէն կը հոգացուէին եկեղեցիի եւ դպրոցի ծախքերը: Քաղաքներու եւ որոշ կէտերու մէջ, ուր ուսման անհրաժեշտութիւնը կը զգացուէր եւ ուր եկեղեցիները աւելի եկամուտ ունէին քան իրենց պէտքերը, տարբերութեան վրայ կ'աւելցուէին եւ այլ եկամուտներ եւ կը բացուէին ծխական դպրոցները: Իսկ այն վայրերու, գլխաւորապէս գիւղերու մէջ, ուր ուսման ծարաւ համարեա չկար եւ ուր տէրտէրացուները միայն վանքի դպրոցը կը յաճախէին, մնացած մանուկները դպրոց ճամբելը հօտաղութենէ զրկելուն համազօր եւ վտանգաւոր գործ կը համարուէր: Նոյնպէս աղջիկներուն ուսում տալը` անոնց բարոյականը աղարտել կը նշանակէր: Եւ այս հասկացողութեամբ գիւղի հասարակութիւնը հարիւր առ հարիւր անուսում, անգրագէտ մնացած էր: Կարսի նահանգի հասրակութեան 80 առ հարիւրը անգրագէտ էր:
Այդ յետամնացութեան կը նպաստէին նաեւ աղքատ եկամուտներով հայ եկեղեցականները: Դպրոցը իր ծախքերով տեսակ մը մրցակից էր եկեղեցիի պաշտօնէութեան եւ բարօրութեան, քանի որ երկուսի եկամուտն ալ նոյն աղբիւրէն էր` կալուածներէն ու ծխական եկամուտներէն: Եթէ դպրոցներ չբացուէին, ամբողջ հասոյթը կը մնար եկեղեցիին եւ անոր պաշտօնեաներուն : Եթէ բացուէին, իրենց եկամուտը պիտի կրճատուէր: Ուստի, անոնք կամ բնաւ ջանք չէին թափեր դպրոցներ բանալու եւ կամ դպրոցները կը բացուէին «սիմբոլիկ» կերպով, այսինքն`աչքի փոշի լեցնելու համար դպրոցասէրներուն, ինչպէս ե ւ եկամուտ աւելցնելու համար: Ուրիշ խօսքով` «Տէր Թոդիկեան դպրոցներ» բանալով կը սահմանափակուէին:
Այս գետնի վրայ էր ահա, որ Կարսի շրջանին մէջ սունկի պէս կը բուսնէին պետական ընդարձակ եւ լուսաւոր դպրոցները: Ասոնք կը խոստանային այնպիսի ուսում տալ, որ հոն սորվողները ոչ միայն տէրտէր, այլեւ գրագէտ պաշտօնեայ կարողանային լինել, ինչ որ կը ժպտար հասարակ տարրին:
Խօսք տանք Վաղինակ Չիլինգարեանին, որ թէեւ պետական գլխարկով եւ համազգեստով ուսուցիչ էր Կարս-Սարըղամիշ ճամբուն վրայ ինկած գիւղի մը մէջ, բայց մեզի հետ էր: Ան կ'ապրէր պետական դպրոցին կից փառաւոր բնակարանի մը մէջ, որ միայն քաղաքին մէջ կրնայիր հանդիպիլ, կ'առնէր 30 ռուբլի եւ ունէր վիճակ մը` որ նախանձելի էր մանր քաղքենի դասին համար: Իր ունեցած աշակերտներէն մնացած էին 25ը: Միայն մէկը հայ էր, տեղի պաշտօնեայի որդին, որ կոմիտէի թոյլատուութեամբ կը յաճախէր պետական այդ դպրոցը: Մնացած հայերը դուրս էին քաշած իրենց զաւակները «պոյքոթի» պատճառով: Ուրեմն, պետական դպրոցի մնացած 24ը օտար ազգերու տղաներ էին:
Իմ մանկութեան այս ընկերս, որուն համազգեստը ինձ թշմնամի էր, բայց որուն մէջի մարդը ինձմէ հայրենսէր էր, այսպէս կը դատէր.-
«Ճիշդ է, այս երկու տարուան մէջ մեծագոյն հրաշքը կատարուեց: Յետամնաց, կրօնական մեր համայնքները վերազարթնեցին եւ ազգային գաղափարին փարեցին: Բոլորի մէջ մի կամք ու հաւատ ստեղծուեց եւ մերոնք այնպիսի ճարպիկութիւն, համարձակութիւն եւ վճռականութիւն ցուցադրեցին, որ ազգութեան առաջնորդութիւնը վաստակեցին, բարեբախտաբար: Երեւութապէս յաղթութիւնը մեր կողմն է եւ պարտուողը ռուս կայսրութիւնն է դաշնակցութեան առջեւ: Ապացոյց, որ ինձ յանձնուած դպրոցում հայ աշակերտ չէ մնացած եւ «պոյքոթը» ամէնուրեք կատարեալ է: Ես նրանցից չեմ, որ այս եւ անցեալի յաջողութիւնները վերագրեմ միայն դաշնակցութեան եւ կամ նրա առաջնորդած վերածնող հայութեան ոյժին: Մեր յաջողութեանց մէկ քառորդը եթէ վերագրելու է դաշնակցութեան եւ հայութեան, երեք քառորդը վերագրելու է գոլիցինեան յիմար քաղաքականութեան, որից կարողացաւ օգտուիլ դաշնակցութիւնը: Չզարմանաս եթէ ասեմ` «կեցցէ Գոլիցինը»: մենք նրան պարտական ենք մեր վերածնունդով»:
Շար . 8
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Գլուխ Բ.
Շրջիկներու գործերը.
Պատիժները եւ բանտերը.
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.
Վ. Չիլինգարեան եւ իր յոյն բարեկամի խորհուրդները.
Կուսակցական եկամուտները.
Ծախքերը եւ զէնքի գնումները.
Փրոփականտը.
Կ.կոմիտէն եւ գործիչները.
Ռուս իշխանութիւնը եւ կուսակցութիւնը.
Տեռորներ.
Գաղտնի ոստիկանութիւն, դաւաճան եւ մատնիչ.
Ահաբեկիչները.
Գործիչներու, շրջիկներու եւ երկիր գացողներու միայն մէկ քանիաի անունները յիշեցի: Անոնք մնացորդներնէին իրենցմէ առաջ եղած բազմութիւններու, որոնցմէ շատերը այլեւս չկային: Անոնց նկարագիրը թերեւս աւելի պարզուի երբ յիշատակեմ անոնց գործերը եւ պարտականութիւնները:
ՇՐՋԻԿՆԵՐՈՒ ԳՈՐԾԵՐԸ.- Առաջին գործը մասամբ տեսանք: Վարժուիլ նոր ապրելակերպին, ճամբորդել երկաթուղու երրորդ կարգով, ձիով կամ ոտքով, ապրիլ ժողովուրդի մէջ, անոր ամենէն աղքատ դասի եւ չարքաշ զինուորի կեանքով, զրկուած ամէն վայելքէ:
Քանի որ կ. Կոմիտէն գաղտնի էր, շրջիկներն էին կապը ժողովուրդի, շարքերու եւ կ. Կոմիտէի միջեւ: Կը կատարէին անոր հրահանգները եւ կ'իրագործէին անոր որոշումները: Այն գործերը կամ որոշումները` որ յաջող էին, կ. Կոմիտէին կը վերագրէին : Ձախողութեան պարագային, գործիչները կը յայտարարէին որ իրենց սխալմ է եղած եւ վեարքննելի է, քանի որ կ. Կոմիտէն չէ քննած:
Քաղաքը եւ նահանգի գիւղերը բաժնուած էին կոմիտէութեանց, ենթակոմիտէութեանց եւ խումբերու, որոնք իրենց ցածից վեր բարձրացող մարմիններով կը նմանէին բուրգի մը: Այդ բուրգին կատարը անշօշափելի գաղտնի կ. Կոմիտէն էր: Ասոնք օրէնսդիր, վարչական, ընտրովի մարմիններն էին:
Միւս կողմէ` հակառակ ուղղութեամբ, վերի կատարէն սկսած մինչեւ ցած , բուրգի հիմքը, ցանցուած էր ուրիշ իշխանութեամբ մը, որ նշանակուած էր, ոչ թէ ընտրուած եւ որ տեսանելի էր կառավարութեան ու ամէնքին: Այդ իշխանութիւնը իր տակը կը թաքցնէր ընտրովի մարմինները եւ այն երեւոյթը կուտար, թէ ինքն էր միակ ոյժը: Անոր պարտականութիւնն էր ենթակոմիտէներու, կոմիտէներու, կ. Կոմիտէի տուած որոշումները գործադրուած տեսնել եւ բոլոր այն խնդիրները, զորս ինքը ի վիճակի չէր լուծելու, փոխանցել համապատասխան մարմիններուն: Ուրեմն, այդ ցանցը, որ բխած էր կ. Կոմիտէէն, կը ծածկէր ամբողջ կ. Կոմիտէութիւնը:
Այդ ցանցը նօսր էր: անոր հանգոյցները, որ մտաւորականներ էին, միջնակարգէն բարձր կրթութիւն ունէին իրենց ուղեկից 2-5 զինուորներով, որոնք ընդհնրապէս անուն հանած եւ լաւ ատրճանակ ու դանակ բանեցնող անձեր էին:
Վերեւ յիշած գործիչները, շրջիկները, երկիր գացողները ցանցի այդ հանգոյցներն էին, որոնք կախուած էին կ. Կոմիտէէն եւ անոր ենթակայ մարմիններէն ու կը հեռացուէին, երբ բողոք լինէր:
Դատաստանական գործը ամենէն շատ զբաղեցնող գործն էր, քանի որ կ. Կոմիտէն արգիլած էր կառավարութեան մօտ դատուիլը: Հակառակորդ կողմերը իրենց վէճերն ու վկաները կը ներակայացնէին ենթակոմիտէին, եթէ կողմերը կուսակցութիւններ էին. Իսկ ոչ-կուսակցականները` նոյն ենթակոմիտէին, վրան աւելցնելով իրենց ոչ-ազգական եւ նոյն քանակութեամբ դատաւորները, որոնց վճիռը պարտադիր էր:
Այն վէճերը, զորս այդ մարմինը , զորս այդ մարմինը հարկ կը համարէր չլուծել, կը փոխանցուէին շրջանի կոմիտէին, կ. Կոմիտէին եւ կամ շրջանի շրջիկին: Այդ պարագային անոնց տուած վճիռները վերջնական էին, ինչ խնդրի մասին ալ որ լինէին:
Հայերու եւ օտարներու միջեւ եղած վէճերով այս մարմինները չէին զբաղուիր, այլ կ. Կոմիտէի գործիչները, շրջիկները: Ասոնք, երբեմն զինուած, կը ներկայանային յոյն, թուրք, ռուս կամ յալ ազգի գիւղը, վէճ ունեցողի տունը:
Եթէ իրենք անծանօթներ էին, կը յայտնէին իրենց ինքնութիւնը եւ կ'առաջարկէին լուծել վէճը` առանց կառավարութեան միջամտութեան:
Չհամաձայնող չկար, ակամայ թէ կամայ: Դատը կը լինէր, Դատը կը լինէր ձրի, արագ, իր լեզուով եւ այնքա~ն անաչառ, որ օտար ազգերը իրենց վէճերը իրարու միջեւ եւս կ'ուզէին լուծել դաշնակների դատավարութեամբ: Պետական դատարանները մարդ ոտք չէր կոխեր: Դատաւոր, դատախազ իրենց պաշտօններով, փաստաբաններ պարապ էին եւ բանտն ու ոստիկանները` անգործ. Ռոճիկ կ'առնէին` առանց արդարացնելու իրենց գոյութիւնը: Որքա~ն խնայողութիւն ժողովուրդի գրպանին, որքա~ն արագութիւն վէճերը վերացնելու...
Դատավարութիւնը տեղի կ'ունենար որեւէ պատահական տան մէջ, շահագրգռուածներու եւ հետաքրիքիրներու լուռ ներկայութիւնը: Երկու կողմերը եւ վկաները կ'երդուէին, որ սուտ պիտի չխօսին, իսկ եթէ խօսին, արժանի պիտի լինին պատժուելու: Կը պատասխանէին եղած հարցումներուն, եւ դատը կը վերջանար ու վճիռը կը տրուէր նոյն օրն իսկ: Վճիռները կը տրուէին համաձայն խղճի ձայնին, սովորոյթներուն:
Փոքրիկ հարցերը կը լուծուէին փողոցի, ճաշարանի անկինը: Անուշի կը կապուէին ընդհանրապէս` կիրքերը հանգստացնելով:
Պատիժները եւ բանտերը.- Պատիժները յանցանքի համձայն էին եւ բազմաթիւ անսակները կային:
Ամենէն մեծ պատիժը մահուան պատիժն էր: որ կը տրուէր երբ այդ պահանջէին գիւղական կամ շրջանային դատարանները: բայց այդ պատիժը չէր կարող գործադրուիլ, եթէ չքննէր կ. Կոմիտէն եւ միաձայնութեամբ չյանգէր նոյն եզրակացութեան: Պատիժը գործադրողը կը նկատուէր ոճրագործ, եթէ ան չունենար կարմիր կնիքով վկայագիր: Վկայագիր ունենալու պարագային ցանկալի կը համարուէր.որ մահուան պատիժը գործադրողը լինէր մահապարտի մօտիկ ազգականը եւ երբեք դատ բացողի կողմէն, որովհետեւ ասիկա կարող էր թայֆայութիւն եւ արեան վևիժառութիւն առաջ բերել:
Հետեւեալ պատիժը վերջնական աքսորն էր: բացի դաւաճանական արարքներէն, բոլոր մահուան վճիռները կ. Կոմիտէի կողմէ կը փոխուէին վերջնական աքսորի: Արդէն մահուան վճիռ կը տրուէր երկու յանցանքի համար միայն` դաւաճանութիւն եւ մարդասպանութիւն: Դաւաճանութեան համար մահավճիռը անփոխարինելի էր, իսկ մարդասպանութեան համար մահավճիռը կարող էր մեղմանալ, եթէ մահապարտի եւ իր ընտանիքի կողմէ ներումի դիմում լինէր եւ մահապարտը իր ծնողներու եւ իր կնոջ ներկայութեամբ հրաժարէր իր կայքէն եւ գոյքէն յօգուտ իր ժառանգորդներուն, ապահարզան տար իր կնոջը, հրաժարէր իր ընտանիքէն, բոլորը միասին ստորագրէին մահավճիռը եւ եթէ դատապարտեալը 12 ժամէն վերջնականապէս հեռանար կովկասի սահմաններէն Ռուսիա կամ ուր որ կ'ուզէր: Վերադարձի պարագային ոչ միայն ինքը, այլեւ բոլոր ստորագրողները մահուան կը դատապարուէին:
Պարզ աքսոր.- Այս պատիժը ոչ քրէական, ոչ ալ ոճրային յանցանքներու համար էր կ. Կոմիտէն զայն կուտար աւելի շուտ վարչական կարգով, առանց դատի եւ դատաստանի: Այդ պատիժը ընդհանրապէս կը տրուէր կուսակցականներուն, որոնց ներկայութիւնը բաղձալի չէր շրջանի մէջ: Օրինակ, երբ մէկը էնթրիկան էր եւ հատուածներ կը ստեղծէր, երբ իրեն անվայել արաքներու մէջ կը գտնուէր, երբ անկարգ էր, երբ ժողովուրդին հետ կոպիտ կը վարուէր եւ անզական բարքերորուն չէր համակերպեր եւն...: Կարմիր կնիքով ներկայացող շրջիկը կը հրամայէր ընդհանրապէս մէկ երկու ժամէն մեկնիլ Պաթում, կամ այլուր: Այդպէս եղաւ Բալաբեխ Կարապետի, Առիւծ Աւազի պարագային, որոնք աքսորուեցան Սերգէյի կողմէ:
Բանտ.- Այս պատիժը կը տրուէր գողերուն, վաչխառուներուն, չարաշահներուն եւ իրենց պարտականութիւնները չկարողներուն: Ցարական իշխանութեան սրով, կարսի բերդորուն տակ, ռուսական բանտերու կողքին, երբ ցարական ժամտարմանները կ'որոնէին դաշնակցականները` բանտարկելու համար, դաշնակցութիւնն ինք բանտ ունէր: Այդ բանտը խարխլած տուն մըն էր քրոյի մահլայի մէջ: Մարդ չէր ապրեր մէջը եւ ոչ ալ պահապան կար: դուռը կղպանք չունէր դրսէն փակուելու համար. Սռնակ մը կար միայն` հոն եւ երկու թէ երեք թախա, վրան խոտ փռուած, եւուրիշ ոչինչ: Դատապարտուածին կը հարահնգէր քաղաքի շրջիկը, որ Սերգէյն էր. « Կ'երթաս բանտ, մինչեւ չկատարես որոշումը»:
Ասիկա տեղի կ'ունենար օրը ցերեկով, երբ ցարական աստիկանները կանգնած էին փողոցի անկիւնները: Երբ աղաչանք ու պաղատանք ի զուր կ'անցնէին, մարդը հարկադրուած` կ'երթար ցոյց տրուած տեղը, մինակ կամ առաջնորդով եւ կը մտնէր այնտեղ: Եւ որովհետեւ ոչ պահապան կար եւ ոչ ալ դրսէն կղպանք, ինքը ներսէն կը փակէր իր վրան եւ ինքն իրեն կը բանտարկէր: նախ քան բանտարկուիլը` կը կարգադրէր իր խմելիքի եւ ուտելիքի խնդիրը: Ազգականները կը բերէին, քանի որ այդ հաշուին էր:
Ինչպէ ս/հարցման նշան/ չհնազանդէր եւ չգնար բանտը իր ոտքով: ապաստանիլ կառավարութեան` համազօր էր դաւաճանութեան, որուն պատիժը սարսափելի էր: Ձեռքի տակէ լուր տալ իշխանութեան, թէ բանտարկուած է, անմիտ էր, որովհետեւ ինքն է որ դուռը ներսէն փակած էր: Հրամանը չկատարէր, դուրս ելլէր եւ փախչէ ր/հարցման նշան/, այդ անհնար էր, որովհետեւ իր տան մէջ կը բռնուէր եւ ահռելի ծեծի ալ ենթարկուելով` նորէն կը հարկադրուէր վերադառնալ բանտ: Ծիծաղելի դէպքեր ալ կը պատահէին: երբ ոստիկանները, հոտը առնելով, բանտը կը կոխէին.
- Ի նչ/հարցման նշան/ կ'ընես այստեղ, դուրս ելիր եւ քու գործին գնա/շեշտ/, կ'ըսէին:
- Չէ, ինձ հանգիստ եւ մենակ ձգեցէք: ես ուխտ եմ արած ապաշխարելու, իմ կնկան հանդէպ յանցանք եմ գործած:
Կառավարութիւնը շուարած` կ'արձանագրէր իբր կարգապահ, մոլի յեղափոխական եւ փաստ չունենալով` կը ձգէր կ'անցնէր եւ կամ իր բանտը կը փոխադրէր:
Միւս պատիժները կը տրուէին իբր ծեծ, երբ ընդդիմութիւն կամ տրուած որոշումէն խուսաթում լինէր: Տուգանքը արգիլուած էր:
Գողութիւն, չարաշահութեան համար կրկնակի կը գանձուէին յանցաւորէն եւ գողցուած կամ չարաշահուած ապրանքը կը վերադարձուէր տիրոջը, իսկ մնացած շահը կը տրուէր ամբողջութեամբ շրջանի դպրոցի հոգաբարջութեան:
Իբր նմոյշ` բերեմ օրինակ մը:
Ըսենք թէ Ա.- ն գողցուած է Մ.-էն ոչխար մը եւ կերած իր երկու ընկերներուն հետ: Դատարանը կը վճռէ գող Ա.-էն գանձել երկու ոչխարի գինը կամ երկու ոչխար: Տեղն ու տեղը մէկ ոչխարը կը վերադարձուի Մ.ին: Քանի որ գողցուած ոչխարը կերուած է գողի երկու ընկերներուն հետ, անոնցմէ ալ կը գանձուի մէկ մէկ ոչխար եւ կամ գինը: Ապա կը կանչուի ստորագրութիւն կ'առնուի, որ ստացած է Ա.էն եւ երկու ընկերներէն երեք ոչխար եւ խնդիրը կը փակուի :
Այս օրինակը բերի Թախթի գիւղերէն, ուր անձամբ իրագործած եմ այդպիսի վճիռ մը:
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.- Ռուսական սահմանափակումները հայ եկեղեցիի կալուածներու եւ դպրոցականներու վերաբերմամբ` իշխանութեան ցանկութիւններուն հակառակ արդիւնք տուած:
Նախ քան այդ բռնի միջոցներուն դիմելը` դպրոցներ կը գտնուէին միայն այն վայրերու մէջ, ուր կար հայ եկեղեցի, որուն հովանիին տակ կը կազմակերպուէին դպրոցները ծխական անուան տակ: Այս եկուսի միացեալ եկամուտէն կը հոգացուէին եկեղեցիի եւ դպրոցիծախքերը: Քաղաքներու եւ որոշ կէտերու մէջ, ուր ուսման անհրաժեշտութիւնը կը զգացուէր եւ ուր եկեղեցիները աւելի եկամուտ ունէին քան իրենց պէտքերը, տարբերութեան վրայ կ'աւելցուէին ե ւ/շեշտ/ այլ եկամուտներ եւ կը բացուէինծխական դպրոցները: Իսկ այն վայրերու, գլխաւորապէս գիւղերու մէջ, ուր ուսման ծարաւ համարեա չկար եւ ուր տէրտէրացուները միայն վանքի դպրոցը կը յաճախէին, մնացած մանուկները դպրոց ճամբելը հօտաղութենէ զրկելուն համազօր եւ վտանգաւոր գործ կը համարուէր: նոյնպէս աղջիկներուն ուսում տալըէ` անոնց բարոյականը աղարտել կը նշանակէր: եւ այս հասկացողութեամբ գիւղի հասարակութիւնը հարիւր առ հարիւր անուսում, անգրագէտ մնացած էր: Կարսի նահանգի հասրակութեան 80 առ հարիւրը անգրագէտ էր:
Այդ յետամնացութեան կը նպաստէին նաեւ աղքատ եկամուտներով հայ եկեղեցականները: Դպրոցը իր ծախքերով տեսակ մը մրցակից էր եկեղեցիի պաշտօնէութեան եւ բարօրութեան, քանի որ երկուսի եկամուտն ալ նոյն աղբիւրէն էր` կալուածներէն ու ծխական եկամուտներէն: եթէ դպրոցներ չբացուէին, ամբողջ հասոյթը կը մնար եկեղեցիին եւ անոր պաշտօնեաներուն : Եթէ բացուէին, իրենց եկամուտը պիտի կրճատուէր: Ուստի, անոնք կամ բնաւ ջանք չէին թափեր դպրոցներ բանալու եւ կամ դպրոցները կը բացուէին «սիմբոլիկ» կերպով, այսինքն`աչքի փոշի լեցնելու համար դպրոցասէրներուն, ինչպէս ե ւ/շեշտ/ եկամուտ աւելցնելու համար: Ուրիշ խօսքով` «Տէր Թոդիկեան դպրոցներ» բանալով կը սահմանափակուէին:
Այս գետնի վրայ էր ահա, որ կարսի շրջանին մէջ սունկի պէս կը բուսնէին պետական ընդարձակ եւ լուսաւոր դպրոցները: ասոնք կը խոստանային այնպիսի ուսում տալ, որ հոն սորվողները ոչ միայն տէրտէր, այլեւ գրագէտ պաշտօնեայ կարողանային լինել, ինչ որ կը ժպտար հասարակ տարրին:
Խօսք տանք Վաղինակ Չիլինգարեանին, որ թէեւ պետական գլխարկով եւ համազգեստով ուսուցիչ էր Կարս-Սարըղամիշ ճամբուն վրայ ինկած գիւղի մը մէջ, բայց մեզի հետ էր: Ան կ'ապրէր պետական դպրոցին կից փառաւոր բնակարանի մը մէջ, որ միայն քաղաքին մէջ կրնայիր հանդիպիլ, կ'առնէր 30 ռուբլի եւ ունէր վիճակ մը` որ նախանձելի էր մանր քաղքենի դասին համար: Իր ունեցած աշակերտներէն մնացած էին 25ը: Միայն մէկը հայ էր, տեղի պաշտօնեայի որդին, որ կոմիտէի թոյլատուութեամբ կը յաճախէր պետական այդ դպրոցը: մնացած հայերը դուրս էին քաշած իրենց զաւակները «պոյքոթի» պատճառով: ուրեմն, պետական դպրոցի մնացած 24ը օտար ազգերու տղաներ էին:
Իմ մանկութեան այս ընկերս, որուն համազգեստը ինձ թշմնամի էր, բայց որուն մէջի մարդը ինձմէ հայրենսէր էր, այսպէս կը դատէր.-
«Ճիշդ է, այս երկու տարուան մէջ մեծագոյն հրաշքը կատարուեց: Յետամնաց, կրօնական մեր համայնքները վերազարթնեցին եւ ազգային գաղափարին փարեցին: Բոլորի մէջ մի կամք ու հաւատ ստեղծուեց եւ մերոնք այնպիսի ճարպիկութիւն, համարձակութիւն եւ վճռականութիւն ցուցադրեցին, որ ազգութեան առաջնորդութիւնը վաստակեցին, բարեբախտաբար: Երեւութապէս յաղթութիւնը մեր կողմն է եւ պարտուողը ռուս կայսրութիւնն է դաշնակցութեան առջեւ: Ապացոյց, որ ինձ յանձնուած դպրոցում հայ աշակերտ չէ մնացած եւ «պոյքոթը» ամէնուրեք կատարեալ է: Ես նրչանցից չեմ, որ այս եւ անցեալի յաջողութիւնները վերագրեմ միայն դաշնակցութեան եւ կամ նրա առաջնորդած վերածնող հայութեան ոյժին: Մեր յաջոզողութեանց մէկ քառորդը եթէ վերագրելու է դաշնակցութեան եւ հայութեան, երեք քառորդը վերագրելու է գոլիցինեան յիմար քաղաքականութեան, որից կարողացաւ օգտուիլ դաշնակցութիւնը: Չզարմանաս եթէ ասեմ` «կեղղէ գոլեցինը»: մենք նրան պարտական ենք մեր վերածնունդով»:
Շար . 8
Saturday, November 28, 2009
Կենցաղագիտութիւն 3
Հանրակառքի, մէթրոյի, երկաթուղիի եւ նման վայրերու մէջ:
Ատեն մը , սովորութիւն էր հանրակառքի , մէթրոյի եւ երկաթուղիի մէջ իր տեղը տալ կիներու եւ տարիքոտ կամ հիւանդ անձերու: Այս սովորութիւնը, որուն անխափան կը հետեւէին բոլոր բարեկիրթ մարդիկը, դժբախտաբար հետզհետէ մոռացոթեան կ՜ենթարկուի...
Սակայն, նկատա՞ծ էք որ ի~նչ հաճելի տպաւորութիւն կը թողու ճամբորդներու վրայ այն անձը որ կը յարգէ դեռ այս գեղեցիկ եւ շատ մարդկային սովորութիւնը.
Հետեւաբար, եթէ կ'ուզէք կենցաղագէտ մարդ մը նկատուիլ, շարունակեցէք ձեր տեղը տալ կիներու, ծերերու կամ հիւանդներու .
Մի՜հետեւիք անոնց որ, այս ընկերական պարտականութենէն խուսափելու համար, պատուհանէն դուրս նայիլ կամ լրագրի ընթերցման մէջ խարասուզուած ըլլալ կը ձեւացնեն:
Պատուհան մի բանաք եւ կամ մի ծխէք առանց ձեր դրացիներուն արտօնութիւնը ուզելու:
Ձեր քով կամ դիմացը նստող անձին լրագիր, գիրք կամ նամակ կարդացած ատեն, անոնց վրայ մի սեւեռէք ձեր աչքերը, որպէսզի չկարծուի թէ անվայել հետաքրքրութիւն ցոյց կուտաք եւ ջանք կ'ընէք կարդալու զանոնք, ամէն պարագայի մէջ, ձեր ուշադրութիւնը մի գամէք ձեր դիմացինին վրայ:
Հանրային վայրերու մէջ:
/Թատրոն, նուագահանդէս, լսարան, եւայլն.../
Թատրոնը, սինեման, նուագահանդէսը, լսարանը այն վայրերն են ուր, հիւրասրահներէն ետք, ամէնէն դիւրաւ կը զանազանուի բարեկիրթ, կենցաղագէտ մարդը անկիրթ, կոշտ մարդէն: Իրաւ ալ, հոն է որ թէ մին եւ թէ միւսը երկարատեւ ուշադրութեան առարկայ կրնան ըլլալ , հետեւաբար, երկարատեւ տպաւորութիւն թողուլ ներկաներուն վրայ:
Թելադրելի է որ Հայ անհատը , յատկապէս Հայ երիտասարդը ուշադիր պէտք է ըլլալն իրենց նիստ ու կացին այսպիսի վայրերու մէջ:
Շատ փափաքելի է ներկայացումը չսկսած ներս մտնել սրահէն:Եթէ սկսած է արդէն, բարեկիրթ մարդը, գլխարկը ձեռքը բռնած, առանց աղմուկի կ'անցնի սրահէն իրեն յատկացուած տեղը նստելու համար եւ փոյթ կը տանի որ իր յապաղումը եւ անցքը կարելի եղածին չափ քիչ նեղութիւն պատճառեն հանդիսականներուն:
Բանախօսը կամ դերասանը իր պարբերութիւնը չաւարտած կամ երգիչը իր կտորը չլմնցուցած մի ծափահարէք:
Ծափահարելու ատեն, լայնօրէն մի շարժէք ձեր բազուկները ոչ ալ դղրդալից կերպով իրարու զարկէք ձեր ափերը: Զգուշացէ ք ձեր խանդավառութիւնը յայտնելու համար ոստումներ ընելէ ձեր աթոռին վրայ:
Մի մոռնաք սակայն որ, եթէ այս ձեւ ծափահարելը բարեկիրթ մարդու վայել չէ, կենցաղագիտութեան ոչ նուազ հակառակ է անձայն կերպով իրարու բախել ափերը, ծափահարելուշարժումը միայն ընելով, որովհետեւ ասիկա աւելի արհամարհական վարմունք է քան բնաւ չծափահարելը:
Ներկայացման միջոցին ջանացէք բնաւ չխօսիլ ձեր աթոռակիցին հետ : Եթէ շատ կարեւոր եւ ստիպողական ըսելիք մը ունիք , փոյթ տարէք կարելի եղածին չափ ցած ձայնով խօսելու, ան ալ ոչ երկար:
Եթէ հաւաքոյթի մը կազմակերպիչը դուք էք, ջանացէք որ բացումը կատարուի յայտագրին մէջ ծանուցուած ճիշդ ժամուն: Դժբախտաբար, հայկական հաւաքոյթներու կազմակերպիչները հետզհետէ աւելի անհոգ կը դառնան այս մարզին մէջ: Պէտք է գիտակցիլ որ առ հասարակ ժամադրութիւն չյարգելը բարեկիրթ սովորութիւն չէ:
Ոմանք, իբրև թէ երաժշտութենէ կը հասկնան,երաժշտական կտորի մը նուագուիլը չաւարտած ծափահարելու կը սկսին: Երաժշտագէտներն անգամ վերջին նօթան չաւարտած չեն ծափահարեր: Եթէ երաժշտագէտ չէք, խոհեմութիւն ունեցէք համբերող ըլլալու, եթէ չէք ուզեր յաւակնոտ կամ «սնոպ» նկատուիլ: Քանինե~եր իրենք զիրենք խայտառակած են իրենց անժամանակ կամ անհարկի ծափահարութեանց պատճառով:
Յարգեցէք սրահին մէջ ճծխելու պատուէրը, եթէ այս մասին մասնաւոր թոյլատուութիւն տրուած չէ կազմակերպիչներուն կողմէ:
Գիրկի լալկան մանուկները ձեր հետ մի մտնէք սրահ, եթէ հարկադրուած էք զանոնք ձեր մօտ պահելու, անմիջապէս դուրս հանեցէք զանոնք եթէ ճչալ սկսին, հանդիսականները չնեղելու համար:
Հայ կիներու մէջ, դժբախտաբար, այս մարզին մէջ կան անփոյթներ: Որքա~ն բաղձալի է, որ այս կէտը ուշադրութեան առնուի ծնողներու կողմէ:
Շար 3
Պատրաստեց՝
Տալիդա Գալըպճեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Ատեն մը , սովորութիւն էր հանրակառքի , մէթրոյի եւ երկաթուղիի մէջ իր տեղը տալ կիներու եւ տարիքոտ կամ հիւանդ անձերու: Այս սովորութիւնը, որուն անխափան կը հետեւէին բոլոր բարեկիրթ մարդիկը, դժբախտաբար հետզհետէ մոռացոթեան կ՜ենթարկուի...
Սակայն, նկատա՞ծ էք որ ի~նչ հաճելի տպաւորութիւն կը թողու ճամբորդներու վրայ այն անձը որ կը յարգէ դեռ այս գեղեցիկ եւ շատ մարդկային սովորութիւնը.
Հետեւաբար, եթէ կ'ուզէք կենցաղագէտ մարդ մը նկատուիլ, շարունակեցէք ձեր տեղը տալ կիներու, ծերերու կամ հիւանդներու .
Մի՜հետեւիք անոնց որ, այս ընկերական պարտականութենէն խուսափելու համար, պատուհանէն դուրս նայիլ կամ լրագրի ընթերցման մէջ խարասուզուած ըլլալ կը ձեւացնեն:
Պատուհան մի բանաք եւ կամ մի ծխէք առանց ձեր դրացիներուն արտօնութիւնը ուզելու:
Ձեր քով կամ դիմացը նստող անձին լրագիր, գիրք կամ նամակ կարդացած ատեն, անոնց վրայ մի սեւեռէք ձեր աչքերը, որպէսզի չկարծուի թէ անվայել հետաքրքրութիւն ցոյց կուտաք եւ ջանք կ'ընէք կարդալու զանոնք, ամէն պարագայի մէջ, ձեր ուշադրութիւնը մի գամէք ձեր դիմացինին վրայ:
Հանրային վայրերու մէջ:
/Թատրոն, նուագահանդէս, լսարան, եւայլն.../
Թատրոնը, սինեման, նուագահանդէսը, լսարանը այն վայրերն են ուր, հիւրասրահներէն ետք, ամէնէն դիւրաւ կը զանազանուի բարեկիրթ, կենցաղագէտ մարդը անկիրթ, կոշտ մարդէն: Իրաւ ալ, հոն է որ թէ մին եւ թէ միւսը երկարատեւ ուշադրութեան առարկայ կրնան ըլլալ , հետեւաբար, երկարատեւ տպաւորութիւն թողուլ ներկաներուն վրայ:
Թելադրելի է որ Հայ անհատը , յատկապէս Հայ երիտասարդը ուշադիր պէտք է ըլլալն իրենց նիստ ու կացին այսպիսի վայրերու մէջ:
Շատ փափաքելի է ներկայացումը չսկսած ներս մտնել սրահէն:Եթէ սկսած է արդէն, բարեկիրթ մարդը, գլխարկը ձեռքը բռնած, առանց աղմուկի կ'անցնի սրահէն իրեն յատկացուած տեղը նստելու համար եւ փոյթ կը տանի որ իր յապաղումը եւ անցքը կարելի եղածին չափ քիչ նեղութիւն պատճառեն հանդիսականներուն:
Բանախօսը կամ դերասանը իր պարբերութիւնը չաւարտած կամ երգիչը իր կտորը չլմնցուցած մի ծափահարէք:
Ծափահարելու ատեն, լայնօրէն մի շարժէք ձեր բազուկները ոչ ալ դղրդալից կերպով իրարու զարկէք ձեր ափերը: Զգուշացէ ք ձեր խանդավառութիւնը յայտնելու համար ոստումներ ընելէ ձեր աթոռին վրայ:
Մի մոռնաք սակայն որ, եթէ այս ձեւ ծափահարելը բարեկիրթ մարդու վայել չէ, կենցաղագիտութեան ոչ նուազ հակառակ է անձայն կերպով իրարու բախել ափերը, ծափահարելուշարժումը միայն ընելով, որովհետեւ ասիկա աւելի արհամարհական վարմունք է քան բնաւ չծափահարելը:
Ներկայացման միջոցին ջանացէք բնաւ չխօսիլ ձեր աթոռակիցին հետ : Եթէ շատ կարեւոր եւ ստիպողական ըսելիք մը ունիք , փոյթ տարէք կարելի եղածին չափ ցած ձայնով խօսելու, ան ալ ոչ երկար:
Եթէ հաւաքոյթի մը կազմակերպիչը դուք էք, ջանացէք որ բացումը կատարուի յայտագրին մէջ ծանուցուած ճիշդ ժամուն: Դժբախտաբար, հայկական հաւաքոյթներու կազմակերպիչները հետզհետէ աւելի անհոգ կը դառնան այս մարզին մէջ: Պէտք է գիտակցիլ որ առ հասարակ ժամադրութիւն չյարգելը բարեկիրթ սովորութիւն չէ:
Ոմանք, իբրև թէ երաժշտութենէ կը հասկնան,երաժշտական կտորի մը նուագուիլը չաւարտած ծափահարելու կը սկսին: Երաժշտագէտներն անգամ վերջին նօթան չաւարտած չեն ծափահարեր: Եթէ երաժշտագէտ չէք, խոհեմութիւն ունեցէք համբերող ըլլալու, եթէ չէք ուզեր յաւակնոտ կամ «սնոպ» նկատուիլ: Քանինե~եր իրենք զիրենք խայտառակած են իրենց անժամանակ կամ անհարկի ծափահարութեանց պատճառով:
Յարգեցէք սրահին մէջ ճծխելու պատուէրը, եթէ այս մասին մասնաւոր թոյլատուութիւն տրուած չէ կազմակերպիչներուն կողմէ:
Գիրկի լալկան մանուկները ձեր հետ մի մտնէք սրահ, եթէ հարկադրուած էք զանոնք ձեր մօտ պահելու, անմիջապէս դուրս հանեցէք զանոնք եթէ ճչալ սկսին, հանդիսականները չնեղելու համար:
Հայ կիներու մէջ, դժբախտաբար, այս մարզին մէջ կան անփոյթներ: Որքա~ն բաղձալի է, որ այս կէտը ուշադրութեան առնուի ծնողներու կողմէ:
Շար 3
Պատրաստեց՝
Տալիդա Գալըպճեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Կենցաղագիտութիւն 3
Հանրակառքի, մէթրոյի, երկաթուղիի եւ նման վայրերու մէջ:
Ատեն մը , սովորութիւն էր հանրակառքի , մէթրոյի եւ երկաթուղիի մէջ իր տեղը տալ կիներու եւ տարիքոտ կամ հիւանդ անձերու: Այս սովորութիւնը, որուն անխափան կը հետեւէին բոլոր բարեկիրթ մարդիկը, դժբախտաբար հետզհետէ մոռացոթեան կ՜ենթարկուի...
Սակայն, նկատա՞ծ էք որ ի~նչ հաճելի տպաւորութիւն կը թողու ճամբորդներու վրայ այն անձը որ կը յարգէ դեռ այս գեղեցիկ եւ շատ մարդկային սովորութիւնը.
Հետեւաբար, եթէ կ'ուզէք կենցաղագէտ մարդ մը նկատուիլ, շարունակեցէք ձեր տեղը տալ կիներու, ծերերու կամ հիւանդներու .
Մի՜հետեւիք անոնց որ, այս ընկերական պարտականութենէն խուսափելու համար, պատուհանէն դուրս նայիլ կամ լրագրի ընթերցման մէջ խարասուզուած ըլլալ կը ձեւացնեն:
Պատուհան մի բանաք եւ կամ մի ծխէք առանց ձեր դրացիներուն արտօնութիւնը ուզելու:
Ձեր քով կամ դիմացը նստող անձին լրագիր, գիրք կամ նամակ կարդացած ատեն, անոնց վրայ մի սեւեռէք ձեր աչքերը, որպէսզի չկարծուի թէ անվայել հետաքրքրութիւն ցոյց կուտաք եւ ջանք կ'ընէք կարդալու զանոնք, ամէն պարագայի մէջ, ձեր ուշադրութիւնը մի գամէք ձեր դիմացինին վրայ:
Հանրային վայրերու մէջ:
/Թատրոն, նուագահանդէս, լսարան, եւայլն.../
Թատրոնը, սինեման, նուագահանդէսը, լսարանը այն վայրերն են ուր, հիւրասրահներէն ետք, ամէնէն դիւրաւ կը զանազանուի բարեկիրթ, կենցաղագէտ մարդը անկիրթ, կոշտ մարդէն: Իրաւ ալ, հոն է որ թէ մին եւ թէ միւսը երկարատեւ ուշադրութեան առարկայ կրնան ըլլալ , հետեւաբար, երկարատեւ տպաւորութիւն թողուլ ներկաներուն վրայ:
Թելադրելի է որ Հայ անհատը , յատկապէս Հայ երիտասարդը ուշադիր պէտք է ըլլալն իրենց նիստ ու կացին այսպիսի վայրերու մէջ:
Շատ փափաքելի է ներկայացումը չսկսած ներս մտնել սրահէն:Եթէ սկսած է արդէն, բարեկիրթ մարդը, գլխարկը ձեռքը բռնած, առանց աղմուկի կ'անցնի սրահէն իրեն յատկացուած տեղը նստելու համար եւ փոյթ կը տանի որ իր յապաղումը եւ անցքը կարելի եղածին չափ քիչ նեղութիւն պատճառեն հանդիսականներուն:
Բանախօսը կամ դերասանը իր պարբերութիւնը չաւարտած կամ երգիչը իր կտորը չլմնցուցած մի ծափահարէք:
Ծափահարելու ատեն, լայնօրէն մի շարժէք ձեր բազուկները ոչ ալ դղրդալից կերպով իրարու զարկէք ձեր ափերը: Զգուշացէ ք ձեր խանդավառութիւնը յայտնելու համար ոստումներ ընելէ ձեր աթոռին վրայ:
Մի մոռնաք սակայն որ, եթէ այս ձեւ ծափահարելը բարեկիրթ մարդու վայել չէ, կենցաղագիտութեան ոչ նուազ հակառակ է անձայն կերպով իրարու բախել ափերը, ծափահարելուշարժումը միայն ընելով, որովհետեւ ասիկա աւելի արհամարհական վարմունք է քան բնաւ չծափահարելը:
Ներկայացման միջոցին ջանացէք բնաւ չխօսիլ ձեր աթոռակիցին հետ : Եթէ շատ կարեւոր եւ ստիպողական ըսելիք մը ունիք , փոյթ տարէք կարելի եղածին չափ ցած ձայնով խօսելու, ան ալ ոչ երկար:
Եթէ հաւաքոյթի մը կազմակերպիչը դուք էք, ջանացէք որ բացումը կատարուի յայտագրին մէջ ծանուցուած ճիշդ ժամուն: Դժբախտաբար, հայկական հաւաքոյթներու կազմակերպիչները հետզհետէ աւելի անհոգ կը դառնան այս մարզին մէջ: Պէտք է գիտակցիլ որ առ հասարակ ժամադրութիւն չյարգելը բարեկիրթ սովորութիւն չէ:
Ոմանք, իբրև թէ երաժշտութենէ կը հասկնան,երաժշտական կտորի մը նուագուիլը չաւարտած ծափահարելու կը սկսին: Երաժշտագէտներն անգամ վերջին նօթան չաւարտած չեն ծափահարեր: Եթէ երաժշտագէտ չէք, խոհեմութիւն ունեցէք համբերող ըլլալու, եթէ չէք ուզեր յաւակնոտ կամ «սնոպ» նկատուիլ: Քանինե~եր իրենք զիրենք խայտառակած են իրենց անժամանակ կամ անհարկի ծափահարութեանց պատճառով:
Յարգեցէք սրահին մէջ ճծխելու պատուէրը, եթէ այս մասին մասնաւոր թոյլատուութիւն տրուած չէ կազմակերպիչներուն կողմէ:
Գիրկի լալկան մանուկները ձեր հետ մի մտնէք սրահ, եթէ հարկադրուած էք զանոնք ձեր մօտ պահելու, անմիջապէս դուրս հանեցէք զանոնք եթէ ճչալ սկսին, հանդիսականները չնեղելու համար:
Հայ կիներու մէջ, դժբախտաբար, այս մարզին մէջ կան անփոյթներ: Որքա~ն բաղձալի է, որ այս կէտը ուշադրութեան առնուի ծնողներու կողմէ:
Շար 3
Պատրաստեց՝
Տալիդա Գալըպճեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Ատեն մը , սովորութիւն էր հանրակառքի , մէթրոյի եւ երկաթուղիի մէջ իր տեղը տալ կիներու եւ տարիքոտ կամ հիւանդ անձերու: Այս սովորութիւնը, որուն անխափան կը հետեւէին բոլոր բարեկիրթ մարդիկը, դժբախտաբար հետզհետէ մոռացոթեան կ՜ենթարկուի...
Սակայն, նկատա՞ծ էք որ ի~նչ հաճելի տպաւորութիւն կը թողու ճամբորդներու վրայ այն անձը որ կը յարգէ դեռ այս գեղեցիկ եւ շատ մարդկային սովորութիւնը.
Հետեւաբար, եթէ կ'ուզէք կենցաղագէտ մարդ մը նկատուիլ, շարունակեցէք ձեր տեղը տալ կիներու, ծերերու կամ հիւանդներու .
Մի՜հետեւիք անոնց որ, այս ընկերական պարտականութենէն խուսափելու համար, պատուհանէն դուրս նայիլ կամ լրագրի ընթերցման մէջ խարասուզուած ըլլալ կը ձեւացնեն:
Պատուհան մի բանաք եւ կամ մի ծխէք առանց ձեր դրացիներուն արտօնութիւնը ուզելու:
Ձեր քով կամ դիմացը նստող անձին լրագիր, գիրք կամ նամակ կարդացած ատեն, անոնց վրայ մի սեւեռէք ձեր աչքերը, որպէսզի չկարծուի թէ անվայել հետաքրքրութիւն ցոյց կուտաք եւ ջանք կ'ընէք կարդալու զանոնք, ամէն պարագայի մէջ, ձեր ուշադրութիւնը մի գամէք ձեր դիմացինին վրայ:
Հանրային վայրերու մէջ:
/Թատրոն, նուագահանդէս, լսարան, եւայլն.../
Թատրոնը, սինեման, նուագահանդէսը, լսարանը այն վայրերն են ուր, հիւրասրահներէն ետք, ամէնէն դիւրաւ կը զանազանուի բարեկիրթ, կենցաղագէտ մարդը անկիրթ, կոշտ մարդէն: Իրաւ ալ, հոն է որ թէ մին եւ թէ միւսը երկարատեւ ուշադրութեան առարկայ կրնան ըլլալ , հետեւաբար, երկարատեւ տպաւորութիւն թողուլ ներկաներուն վրայ:
Թելադրելի է որ Հայ անհատը , յատկապէս Հայ երիտասարդը ուշադիր պէտք է ըլլալն իրենց նիստ ու կացին այսպիսի վայրերու մէջ:
Շատ փափաքելի է ներկայացումը չսկսած ներս մտնել սրահէն:Եթէ սկսած է արդէն, բարեկիրթ մարդը, գլխարկը ձեռքը բռնած, առանց աղմուկի կ'անցնի սրահէն իրեն յատկացուած տեղը նստելու համար եւ փոյթ կը տանի որ իր յապաղումը եւ անցքը կարելի եղածին չափ քիչ նեղութիւն պատճառեն հանդիսականներուն:
Բանախօսը կամ դերասանը իր պարբերութիւնը չաւարտած կամ երգիչը իր կտորը չլմնցուցած մի ծափահարէք:
Ծափահարելու ատեն, լայնօրէն մի շարժէք ձեր բազուկները ոչ ալ դղրդալից կերպով իրարու զարկէք ձեր ափերը: Զգուշացէ ք ձեր խանդավառութիւնը յայտնելու համար ոստումներ ընելէ ձեր աթոռին վրայ:
Մի մոռնաք սակայն որ, եթէ այս ձեւ ծափահարելը բարեկիրթ մարդու վայել չէ, կենցաղագիտութեան ոչ նուազ հակառակ է անձայն կերպով իրարու բախել ափերը, ծափահարելուշարժումը միայն ընելով, որովհետեւ ասիկա աւելի արհամարհական վարմունք է քան բնաւ չծափահարելը:
Ներկայացման միջոցին ջանացէք բնաւ չխօսիլ ձեր աթոռակիցին հետ : Եթէ շատ կարեւոր եւ ստիպողական ըսելիք մը ունիք , փոյթ տարէք կարելի եղածին չափ ցած ձայնով խօսելու, ան ալ ոչ երկար:
Եթէ հաւաքոյթի մը կազմակերպիչը դուք էք, ջանացէք որ բացումը կատարուի յայտագրին մէջ ծանուցուած ճիշդ ժամուն: Դժբախտաբար, հայկական հաւաքոյթներու կազմակերպիչները հետզհետէ աւելի անհոգ կը դառնան այս մարզին մէջ: Պէտք է գիտակցիլ որ առ հասարակ ժամադրութիւն չյարգելը բարեկիրթ սովորութիւն չէ:
Ոմանք, իբրև թէ երաժշտութենէ կը հասկնան,երաժշտական կտորի մը նուագուիլը չաւարտած ծափահարելու կը սկսին: Երաժշտագէտներն անգամ վերջին նօթան չաւարտած չեն ծափահարեր: Եթէ երաժշտագէտ չէք, խոհեմութիւն ունեցէք համբերող ըլլալու, եթէ չէք ուզեր յաւակնոտ կամ «սնոպ» նկատուիլ: Քանինե~եր իրենք զիրենք խայտառակած են իրենց անժամանակ կամ անհարկի ծափահարութեանց պատճառով:
Յարգեցէք սրահին մէջ ճծխելու պատուէրը, եթէ այս մասին մասնաւոր թոյլատուութիւն տրուած չէ կազմակերպիչներուն կողմէ:
Գիրկի լալկան մանուկները ձեր հետ մի մտնէք սրահ, եթէ հարկադրուած էք զանոնք ձեր մօտ պահելու, անմիջապէս դուրս հանեցէք զանոնք եթէ ճչալ սկսին, հանդիսականները չնեղելու համար:
Հայ կիներու մէջ, դժբախտաբար, այս մարզին մէջ կան անփոյթներ: Որքա~ն բաղձալի է, որ այս կէտը ուշադրութեան առնուի ծնողներու կողմէ:
Շար 3
Պատրաստեց՝
Տալիդա Գալըպճեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները -7-Ռուբէն
Գլուխ Բ.
Շրջիկներու գործերը.
Պատիժները եւ բանտերը.
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.
Վ. Չիլինգարեան եւ իր յոյն բարեկամի խորհուրդները.
Կուսակցական եկամուտները.
Ծախքերը եւ զէնքի գնումները.
Փրոփականտը.
Կ.կոմիտէն եւ գործիչները.
Ռուս իշխանութիւնը եւ կուսակցութիւնը.
Տեռորներ.
Գաղտնի ոստիկանութիւն, դաւաճան եւ մատնիչ.
Ահաբեկիչները.
Գործիչներու, շրջիկներու եւ երկիր գացողներու միայն մէկ քանիի անունները յիշեցի: Անոնք մնացորդներն էին իրենցմէ առաջ եղած բազմութիւններու, որոնցմէ շատերը այլեւս չկային: Անոնց նկարագիրը թերեւս աւելի պարզուի երբ յիշատակեմ անոնց գործերը եւ պարտականութիւնները:
ՇՐՋԻԿՆԵՐՈՒ ԳՈՐԾԵՐԸ.- Առաջին գործը մասամբ տեսանք: Վարժուիլ նոր ապրելակերպին, ճամբորդել երկաթուղու երրորդ կարգով, ձիով կամ ոտքով, ապրիլ ժողովուրդի մէջ, անոր ամենէն աղքատ դասի եւ չարքաշ զինուորի կեանքով, զրկուած ամէն վայելքէ:
Քանի որ կ. Կոմիտէն գաղտնի էր, շրջիկներն էին կապը ժողովուրդի, շարքերու եւ կ. Կոմիտէի միջեւ: Կը կատարէին անոր հրահանգները եւ կ'իրագործէին անոր որոշումները: Այն գործերը կամ որոշումները` որ յաջող էին, կ. Կոմիտէին կը վերագրէին : Ձախողութեան պարագային, գործիչները կը յայտարարէին որ իրենց սխալն է եղած եւ վեարքննելի է, քանի որ կ. Կոմիտէն չէ քննած:
Քաղաքը եւ նահանգի գիւղերը բաժնուած էին կոմիտէութեանց, ենթակոմիտէութեանց եւ խումբերու, որոնք իրենց ցածից վեր բարձրացող մարմիններով կը նմանէին բուրգի մը: Այդ բուրգին կատարը անշօշափելի գաղտնի կ. Կոմիտէն էր: Ասոնք օրէնսդիր, վարչական, ընտրովի մարմիններն էին:
Միւս կողմէ` հակառակ ուղղութեամբ, վերի կատարէն սկսած մինչեւ ցած , բուրգի հիմքը, ցանցուած էր ուրիշ իշխանութեամբ մը, որ նշանակուած էր, ոչ թէ ընտրուած եւ որ տեսանելի էր կառավարութեան ու ամէնքին: Այդ իշխանութիւնը իր տակը կը թաքցնէր ընտրովի մարմինները եւ այն երեւոյթը կուտար, թէ ինքն էր միակ ոյժը: Անոր պարտականութիւնն էր ենթակոմիտէներու, կոմիտէներու, կ. Կոմիտէի տուած որոշումները գործադրուած տեսնել եւ բոլոր այն խնդիրները, զորս ինքը ի վիճակի չէր լուծելու, փոխանցել համապատասխան մարմիններուն: Ուրեմն, այդ ցանցը, որ բխած էր կ. Կոմիտէէն, կը ծածկէր ամբողջ կ. Կոմիտէութիւնը:
Այդ ցանցը նօսր էր: անոր հանգոյցները, որ մտաւորականներ էին, միջնակարգէն բարձր կրթութիւն ունէին իրենց ուղեկից 2-5 զինուորներով, որոնք ընդհնրապէս անուն հանած եւ լաւ ատրճանակ ու դանակ բանեցնող անձեր էին:
Վերեւ յիշած գործիչները, շրջիկները, երկիր գացողները ցանցի այդ հանգոյցներն էին, որոնք կախուած էին կ. Կոմիտէէն եւ անոր ենթակայ մարմիններէն ու կը հեռացուէին, երբ բողոք լինէր:
Դատաստանական գործը ամենէն շատ զբաղեցնող գործն էր, քանի որ կ. Կոմիտէն արգիլած էր կառավարութեան մօտ դատուիլը: Հակառակորդ կողմերը իրենց վէճերն ու վկաները կը ներակայացնէին ենթակոմիտէին, եթէ կողմերը կուսակցականներ էին. Իսկ ոչ-կուսակցականներու համար, նոյն ենթակոմիտէի անդամներուն վրան կ՜աւելնար իրենց ոչ-ազգական եւ նոյն քանակութեամբ դատաւորներ:Այս կազմին վճիռը պարտադիր էր:
Այն վէճերը, զորս այդ մարմինը , հարկ կը համարէր չլուծել, կը փոխանցուէին շրջանի կոմիտէին, կ. Կոմիտէին եւ կամ շրջանի շրջիկին: Այդ պարագային անոնց տուած վճիռները վերջնական էին, ինչ խնդրի մասին ալ որ լինէին:
Հայերու եւ օտարներու միջեւ եղած վէճերով այս մարմինները չէին զբաղուիր, այլ կ. Կոմիտէի գործիչները, շրջիկները: Ասոնք, երբեմն զինուած, կը ներկայանային յոյն, թուրք, ռուս կամ այլ ազգի գիւղը, վէճ ունեցողի տունը:
Եթէ իրենք անծանօթներ էին, կը յայտնէին իրենց ինքնութիւնը եւ կ'առաջարկէին լուծել վէճը` առանց կառավարութեան միջամտութեան:
Չհամաձայնող չկար, ակամայ թէ կամայ: Դատը կը լինէր ձրի, արագ, իր լեզուով եւ այնքա~ն անաչառ, որ օտար ազգերը իրենց վէճերը իրարու միջեւ եւս կ'ուզէին լուծել դաշնակների դատավարութեամբ: Պետական դատարանները մարդ ոտք չէր կոխեր: Դատաւոր, դատախազ իրենց պաշտօններով, փաստաբաններ պարապ էին եւ բանտն ու ոստիկանները` անգործ. ռոճիկ կ'առնէին` առանց արդարացնելու իրենց գոյութիւնը: Որքա~ն խնայողութիւն ժողովուրդի գրպանին, որքա~ն արագութիւն վէճերը վերացնելու...
Դատավարութիւնը տեղի կ'ունենար որեւէ պատահական տան մէջ, շահագրգռուածներու եւ հետաքրքիրներու լուռ ներկայութեամբ: Երկու կողմերը եւ վկաները կ'երդուէին, որ սուտ պիտի չխօսին, իսկ եթէ խօսին, արժանի պիտի լինին պատժուելու: Կը պատասխանէին եղած հարցումներուն, եւ դատը կը վերջանար ու վճիռը կը տրուէր նոյն օրն իսկ: Վճիռները կը տրուէին համաձայն խղճի ձայնին, սովորոյթներուն:
Փոքրիկ հարցերը կը լուծուէին փողոցի, ճաշարանի անկիւնը: Անուշի կը կապուէին ընդհանրապէս` կիրքերը հանգստացնելով:
Պատիժները եւ բանտերը.- Պատիժները յանցանքի համձայն էին եւ բազմաթիւ տեսակները կային:
Ամենէն մեծ պատիժը մահուան պատիժն էր, որ կը տրուէր երբ այդ պահանջէին գիւղական կամ շրջանային դատարանները: Բայց այդ պատիժը չէր կարող գործադրուիլ, եթէ չքննէր կ. Կոմիտէն եւ միաձայնութեամբ չյանգէր նոյն եզրակացութեան: Պատիժը գործադրողը կը նկատուէր ոճրագործ, եթէ ան չունենար կարմիր կնիքով վկայագիր: Վկայագիր ունենալու պարագային ցանկալի կը համարուէր.որ մահուան պատիժը գործադրողը լինէր մահապարտի մօտիկ ազգականը եւ երբեք դատ բացողի կողմէն, որովհետեւ ասիկա կարող էր թայֆայութիւն եւ արեան վրիժառութիւն առաջ բերել:
Հետեւեալ պատիժը վերջնական աքսորն էր: Բացի դաւաճանական արարքներէն, բոլոր մահուան վճիռները կ. Կոմիտէի կողմէ կը փոխուէին վերջնական աքսորի: Արդէն մահուան վճիռ կը տրուէր երկու յանցանքի համար միայն` դաւաճանութիւն եւ մարդասպանութիւն: Դաւաճանութեան համար մահավճիռը անփոխարինելի էր, իսկ մարդասպանութեան համար մահավճիռը կարող էր մեղմանալ, եթէ մահապարտի եւ իր ընտանիքի կողմէ ներումի դիմում լինէր եւ մահապարտը իր ծնողներու եւ իր կնոջ ներկայութեամբ հրաժարէր իր կայքէն եւ գոյքէն յօգուտ իր ժառանգորդներուն, ապահարզան տար իր կնոջը, հրաժարէր իր ընտանիքէն, բոլորը միասին ստորագրէին մահավճիռը եւ եթէ դատապարտեալը 12 ժամէն վերջնականապէս հեռանար կովկասի սահմաններէն Ռուսիա կամ ուր որ կ'ուզէր: Վերադարձի պարագային ոչ միայն ինքը, այլեւ բոլոր ստորագրողները մահուան կը դատապարտուէին:
Պարզ աքսոր.- Այս պատիժը ոչ քրէական, ոչ ալ ոճրային յանցանքներու համար էր կ. Կոմիտէն զայն կուտար աւելի շուտ վարչական կարգով, առանց դատի եւ դատաստանի: Այդ պատիժը ընդհանրապէս կը տրուէր կուսակցականներուն, որոնց ներկայութիւնը բաղձալի չէր շրջանի մէջ: Օրինակ, երբ մէկը էնթրիկան էր եւ հատուածներ կը ստեղծէր, երբ իրեն անվայել արարքներու մէջ կը գտնուէր, երբ անկարգ էր, երբ ժողովուրդին հետ կոպիտ կը վարուէր եւ անզական բարքերորուն չէր համակերպեր եւն...: Կարմիր կնիքով ներկայացող շրջիկը կը հրամայէր ընդհանրապէս մէկ երկու ժամէն մեկնիլ Պաթում, կամ այլուր: Այդպէս եղաւ Բալաբեխ Կարապետի, Առիւծ Աւագի պարագային, որոնք աքսորուեցան Սերգէյի կողմէ:
Շար. 7
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Շրջիկներու գործերը.
Պատիժները եւ բանտերը.
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.
Վ. Չիլինգարեան եւ իր յոյն բարեկամի խորհուրդները.
Կուսակցական եկամուտները.
Ծախքերը եւ զէնքի գնումները.
Փրոփականտը.
Կ.կոմիտէն եւ գործիչները.
Ռուս իշխանութիւնը եւ կուսակցութիւնը.
Տեռորներ.
Գաղտնի ոստիկանութիւն, դաւաճան եւ մատնիչ.
Ահաբեկիչները.
Գործիչներու, շրջիկներու եւ երկիր գացողներու միայն մէկ քանիի անունները յիշեցի: Անոնք մնացորդներն էին իրենցմէ առաջ եղած բազմութիւններու, որոնցմէ շատերը այլեւս չկային: Անոնց նկարագիրը թերեւս աւելի պարզուի երբ յիշատակեմ անոնց գործերը եւ պարտականութիւնները:
ՇՐՋԻԿՆԵՐՈՒ ԳՈՐԾԵՐԸ.- Առաջին գործը մասամբ տեսանք: Վարժուիլ նոր ապրելակերպին, ճամբորդել երկաթուղու երրորդ կարգով, ձիով կամ ոտքով, ապրիլ ժողովուրդի մէջ, անոր ամենէն աղքատ դասի եւ չարքաշ զինուորի կեանքով, զրկուած ամէն վայելքէ:
Քանի որ կ. Կոմիտէն գաղտնի էր, շրջիկներն էին կապը ժողովուրդի, շարքերու եւ կ. Կոմիտէի միջեւ: Կը կատարէին անոր հրահանգները եւ կ'իրագործէին անոր որոշումները: Այն գործերը կամ որոշումները` որ յաջող էին, կ. Կոմիտէին կը վերագրէին : Ձախողութեան պարագային, գործիչները կը յայտարարէին որ իրենց սխալն է եղած եւ վեարքննելի է, քանի որ կ. Կոմիտէն չէ քննած:
Քաղաքը եւ նահանգի գիւղերը բաժնուած էին կոմիտէութեանց, ենթակոմիտէութեանց եւ խումբերու, որոնք իրենց ցածից վեր բարձրացող մարմիններով կը նմանէին բուրգի մը: Այդ բուրգին կատարը անշօշափելի գաղտնի կ. Կոմիտէն էր: Ասոնք օրէնսդիր, վարչական, ընտրովի մարմիններն էին:
Միւս կողմէ` հակառակ ուղղութեամբ, վերի կատարէն սկսած մինչեւ ցած , բուրգի հիմքը, ցանցուած էր ուրիշ իշխանութեամբ մը, որ նշանակուած էր, ոչ թէ ընտրուած եւ որ տեսանելի էր կառավարութեան ու ամէնքին: Այդ իշխանութիւնը իր տակը կը թաքցնէր ընտրովի մարմինները եւ այն երեւոյթը կուտար, թէ ինքն էր միակ ոյժը: Անոր պարտականութիւնն էր ենթակոմիտէներու, կոմիտէներու, կ. Կոմիտէի տուած որոշումները գործադրուած տեսնել եւ բոլոր այն խնդիրները, զորս ինքը ի վիճակի չէր լուծելու, փոխանցել համապատասխան մարմիններուն: Ուրեմն, այդ ցանցը, որ բխած էր կ. Կոմիտէէն, կը ծածկէր ամբողջ կ. Կոմիտէութիւնը:
Այդ ցանցը նօսր էր: անոր հանգոյցները, որ մտաւորականներ էին, միջնակարգէն բարձր կրթութիւն ունէին իրենց ուղեկից 2-5 զինուորներով, որոնք ընդհնրապէս անուն հանած եւ լաւ ատրճանակ ու դանակ բանեցնող անձեր էին:
Վերեւ յիշած գործիչները, շրջիկները, երկիր գացողները ցանցի այդ հանգոյցներն էին, որոնք կախուած էին կ. Կոմիտէէն եւ անոր ենթակայ մարմիններէն ու կը հեռացուէին, երբ բողոք լինէր:
Դատաստանական գործը ամենէն շատ զբաղեցնող գործն էր, քանի որ կ. Կոմիտէն արգիլած էր կառավարութեան մօտ դատուիլը: Հակառակորդ կողմերը իրենց վէճերն ու վկաները կը ներակայացնէին ենթակոմիտէին, եթէ կողմերը կուսակցականներ էին. Իսկ ոչ-կուսակցականներու համար, նոյն ենթակոմիտէի անդամներուն վրան կ՜աւելնար իրենց ոչ-ազգական եւ նոյն քանակութեամբ դատաւորներ:Այս կազմին վճիռը պարտադիր էր:
Այն վէճերը, զորս այդ մարմինը , հարկ կը համարէր չլուծել, կը փոխանցուէին շրջանի կոմիտէին, կ. Կոմիտէին եւ կամ շրջանի շրջիկին: Այդ պարագային անոնց տուած վճիռները վերջնական էին, ինչ խնդրի մասին ալ որ լինէին:
Հայերու եւ օտարներու միջեւ եղած վէճերով այս մարմինները չէին զբաղուիր, այլ կ. Կոմիտէի գործիչները, շրջիկները: Ասոնք, երբեմն զինուած, կը ներկայանային յոյն, թուրք, ռուս կամ այլ ազգի գիւղը, վէճ ունեցողի տունը:
Եթէ իրենք անծանօթներ էին, կը յայտնէին իրենց ինքնութիւնը եւ կ'առաջարկէին լուծել վէճը` առանց կառավարութեան միջամտութեան:
Չհամաձայնող չկար, ակամայ թէ կամայ: Դատը կը լինէր ձրի, արագ, իր լեզուով եւ այնքա~ն անաչառ, որ օտար ազգերը իրենց վէճերը իրարու միջեւ եւս կ'ուզէին լուծել դաշնակների դատավարութեամբ: Պետական դատարանները մարդ ոտք չէր կոխեր: Դատաւոր, դատախազ իրենց պաշտօններով, փաստաբաններ պարապ էին եւ բանտն ու ոստիկանները` անգործ. ռոճիկ կ'առնէին` առանց արդարացնելու իրենց գոյութիւնը: Որքա~ն խնայողութիւն ժողովուրդի գրպանին, որքա~ն արագութիւն վէճերը վերացնելու...
Դատավարութիւնը տեղի կ'ունենար որեւէ պատահական տան մէջ, շահագրգռուածներու եւ հետաքրքիրներու լուռ ներկայութեամբ: Երկու կողմերը եւ վկաները կ'երդուէին, որ սուտ պիտի չխօսին, իսկ եթէ խօսին, արժանի պիտի լինին պատժուելու: Կը պատասխանէին եղած հարցումներուն, եւ դատը կը վերջանար ու վճիռը կը տրուէր նոյն օրն իսկ: Վճիռները կը տրուէին համաձայն խղճի ձայնին, սովորոյթներուն:
Փոքրիկ հարցերը կը լուծուէին փողոցի, ճաշարանի անկիւնը: Անուշի կը կապուէին ընդհանրապէս` կիրքերը հանգստացնելով:
Պատիժները եւ բանտերը.- Պատիժները յանցանքի համձայն էին եւ բազմաթիւ տեսակները կային:
Ամենէն մեծ պատիժը մահուան պատիժն էր, որ կը տրուէր երբ այդ պահանջէին գիւղական կամ շրջանային դատարանները: Բայց այդ պատիժը չէր կարող գործադրուիլ, եթէ չքննէր կ. Կոմիտէն եւ միաձայնութեամբ չյանգէր նոյն եզրակացութեան: Պատիժը գործադրողը կը նկատուէր ոճրագործ, եթէ ան չունենար կարմիր կնիքով վկայագիր: Վկայագիր ունենալու պարագային ցանկալի կը համարուէր.որ մահուան պատիժը գործադրողը լինէր մահապարտի մօտիկ ազգականը եւ երբեք դատ բացողի կողմէն, որովհետեւ ասիկա կարող էր թայֆայութիւն եւ արեան վրիժառութիւն առաջ բերել:
Հետեւեալ պատիժը վերջնական աքսորն էր: Բացի դաւաճանական արարքներէն, բոլոր մահուան վճիռները կ. Կոմիտէի կողմէ կը փոխուէին վերջնական աքսորի: Արդէն մահուան վճիռ կը տրուէր երկու յանցանքի համար միայն` դաւաճանութիւն եւ մարդասպանութիւն: Դաւաճանութեան համար մահավճիռը անփոխարինելի էր, իսկ մարդասպանութեան համար մահավճիռը կարող էր մեղմանալ, եթէ մահապարտի եւ իր ընտանիքի կողմէ ներումի դիմում լինէր եւ մահապարտը իր ծնողներու եւ իր կնոջ ներկայութեամբ հրաժարէր իր կայքէն եւ գոյքէն յօգուտ իր ժառանգորդներուն, ապահարզան տար իր կնոջը, հրաժարէր իր ընտանիքէն, բոլորը միասին ստորագրէին մահավճիռը եւ եթէ դատապարտեալը 12 ժամէն վերջնականապէս հեռանար կովկասի սահմաններէն Ռուսիա կամ ուր որ կ'ուզէր: Վերադարձի պարագային ոչ միայն ինքը, այլեւ բոլոր ստորագրողները մահուան կը դատապարտուէին:
Պարզ աքսոր.- Այս պատիժը ոչ քրէական, ոչ ալ ոճրային յանցանքներու համար էր կ. Կոմիտէն զայն կուտար աւելի շուտ վարչական կարգով, առանց դատի եւ դատաստանի: Այդ պատիժը ընդհանրապէս կը տրուէր կուսակցականներուն, որոնց ներկայութիւնը բաղձալի չէր շրջանի մէջ: Օրինակ, երբ մէկը էնթրիկան էր եւ հատուածներ կը ստեղծէր, երբ իրեն անվայել արարքներու մէջ կը գտնուէր, երբ անկարգ էր, երբ ժողովուրդին հետ կոպիտ կը վարուէր եւ անզական բարքերորուն չէր համակերպեր եւն...: Կարմիր կնիքով ներկայացող շրջիկը կը հրամայէր ընդհանրապէս մէկ երկու ժամէն մեկնիլ Պաթում, կամ այլուր: Այդպէս եղաւ Բալաբեխ Կարապետի, Առիւծ Աւագի պարագային, որոնք աքսորուեցան Սերգէյի կողմէ:
Շար. 7
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները -7-Ռուբէն
Գլուխ Բ.
Շրջիկներու գործերը.
Պատիժները եւ բանտերը.
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.
Վ. Չիլինգարեան եւ իր յոյն բարեկամի խորհուրդները.
Կուսակցական եկամուտները.
Ծախքերը եւ զէնքի գնումները.
Փրոփականտը.
Կ.կոմիտէն եւ գործիչները.
Ռուս իշխանութիւնը եւ կուսակցութիւնը.
Տեռորներ.
Գաղտնի ոստիկանութիւն, դաւաճան եւ մատնիչ.
Ահաբեկիչները.
Գործիչներու, շրջիկներու եւ երկիր գացողներու միայն մէկ քանիի անունները յիշեցի: Անոնք մնացորդներն էին իրենցմէ առաջ եղած բազմութիւններու, որոնցմէ շատերը այլեւս չկային: Անոնց նկարագիրը թերեւս աւելի պարզուի երբ յիշատակեմ անոնց գործերը եւ պարտականութիւնները:
ՇՐՋԻԿՆԵՐՈՒ ԳՈՐԾԵՐԸ.- Առաջին գործը մասամբ տեսանք: Վարժուիլ նոր ապրելակերպին, ճամբորդել երկաթուղու երրորդ կարգով, ձիով կամ ոտքով, ապրիլ ժողովուրդի մէջ, անոր ամենէն աղքատ դասի եւ չարքաշ զինուորի կեանքով, զրկուած ամէն վայելքէ:
Քանի որ կ. Կոմիտէն գաղտնի էր, շրջիկներն էին կապը ժողովուրդի, շարքերու եւ կ. Կոմիտէի միջեւ: Կը կատարէին անոր հրահանգները եւ կ'իրագործէին անոր որոշումները: Այն գործերը կամ որոշումները` որ յաջող էին, կ. Կոմիտէին կը վերագրէին : Ձախողութեան պարագային, գործիչները կը յայտարարէին որ իրենց սխալն է եղած եւ վեարքննելի է, քանի որ կ. Կոմիտէն չէ քննած:
Քաղաքը եւ նահանգի գիւղերը բաժնուած էին կոմիտէութեանց, ենթակոմիտէութեանց եւ խումբերու, որոնք իրենց ցածից վեր բարձրացող մարմիններով կը նմանէին բուրգի մը: Այդ բուրգին կատարը անշօշափելի գաղտնի կ. Կոմիտէն էր: Ասոնք օրէնսդիր, վարչական, ընտրովի մարմիններն էին:
Միւս կողմէ` հակառակ ուղղութեամբ, վերի կատարէն սկսած մինչեւ ցած , բուրգի հիմքը, ցանցուած էր ուրիշ իշխանութեամբ մը, որ նշանակուած էր, ոչ թէ ընտրուած եւ որ տեսանելի էր կառավարութեան ու ամէնքին: Այդ իշխանութիւնը իր տակը կը թաքցնէր ընտրովի մարմինները եւ այն երեւոյթը կուտար, թէ ինքն էր միակ ոյժը: Անոր պարտականութիւնն էր ենթակոմիտէներու, կոմիտէներու, կ. Կոմիտէի տուած որոշումները գործադրուած տեսնել եւ բոլոր այն խնդիրները, զորս ինքը ի վիճակի չէր լուծելու, փոխանցել համապատասխան մարմիններուն: Ուրեմն, այդ ցանցը, որ բխած էր կ. Կոմիտէէն, կը ծածկէր ամբողջ կ. Կոմիտէութիւնը:
Այդ ցանցը նօսր էր: անոր հանգոյցները, որ մտաւորականներ էին, միջնակարգէն բարձր կրթութիւն ունէին իրենց ուղեկից 2-5 զինուորներով, որոնք ընդհնրապէս անուն հանած եւ լաւ ատրճանակ ու դանակ բանեցնող անձեր էին:
Վերեւ յիշած գործիչները, շրջիկները, երկիր գացողները ցանցի այդ հանգոյցներն էին, որոնք կախուած էին կ. Կոմիտէէն եւ անոր ենթակայ մարմիններէն ու կը հեռացուէին, երբ բողոք լինէր:
Դատաստանական գործը ամենէն շատ զբաղեցնող գործն էր, քանի որ կ. Կոմիտէն արգիլած էր կառավարութեան մօտ դատուիլը: Հակառակորդ կողմերը իրենց վէճերն ու վկաները կը ներակայացնէին ենթակոմիտէին, եթէ կողմերը կուսակցականներ էին. Իսկ ոչ-կուսակցականներու համար, նոյն ենթակոմիտէի անդամներուն վրան կ՜աւելնար իրենց ոչ-ազգական եւ նոյն քանակութեամբ դատաւորներ:Այս կազմին վճիռը պարտադիր էր:
Այն վէճերը, զորս այդ մարմինը , հարկ կը համարէր չլուծել, կը փոխանցուէին շրջանի կոմիտէին, կ. Կոմիտէին եւ կամ շրջանի շրջիկին: Այդ պարագային անոնց տուած վճիռները վերջնական էին, ինչ խնդրի մասին ալ որ լինէին:
Հայերու եւ օտարներու միջեւ եղած վէճերով այս մարմինները չէին զբաղուիր, այլ կ. Կոմիտէի գործիչները, շրջիկները: Ասոնք, երբեմն զինուած, կը ներկայանային յոյն, թուրք, ռուս կամ այլ ազգի գիւղը, վէճ ունեցողի տունը:
Եթէ իրենք անծանօթներ էին, կը յայտնէին իրենց ինքնութիւնը եւ կ'առաջարկէին լուծել վէճը` առանց կառավարութեան միջամտութեան:
Չհամաձայնող չկար, ակամայ թէ կամայ: Դատը կը լինէր ձրի, արագ, իր լեզուով եւ այնքա~ն անաչառ, որ օտար ազգերը իրենց վէճերը իրարու միջեւ եւս կ'ուզէին լուծել դաշնակների դատավարութեամբ: Պետական դատարանները մարդ ոտք չէր կոխեր: Դատաւոր, դատախազ իրենց պաշտօններով, փաստաբաններ պարապ էին եւ բանտն ու ոստիկանները` անգործ. ռոճիկ կ'առնէին` առանց արդարացնելու իրենց գոյութիւնը: Որքա~ն խնայողութիւն ժողովուրդի գրպանին, որքա~ն արագութիւն վէճերը վերացնելու...
Դատավարութիւնը տեղի կ'ունենար որեւէ պատահական տան մէջ, շահագրգռուածներու եւ հետաքրքիրներու լուռ ներկայութեամբ: Երկու կողմերը եւ վկաները կ'երդուէին, որ սուտ պիտի չխօսին, իսկ եթէ խօսին, արժանի պիտի լինին պատժուելու: Կը պատասխանէին եղած հարցումներուն, եւ դատը կը վերջանար ու վճիռը կը տրուէր նոյն օրն իսկ: Վճիռները կը տրուէին համաձայն խղճի ձայնին, սովորոյթներուն:
Փոքրիկ հարցերը կը լուծուէին փողոցի, ճաշարանի անկիւնը: Անուշի կը կապուէին ընդհանրապէս` կիրքերը հանգստացնելով:
Պատիժները եւ բանտերը.- Պատիժները յանցանքի համձայն էին եւ բազմաթիւ տեսակները կային:
Ամենէն մեծ պատիժը մահուան պատիժն էր, որ կը տրուէր երբ այդ պահանջէին գիւղական կամ շրջանային դատարանները: Բայց այդ պատիժը չէր կարող գործադրուիլ, եթէ չքննէր կ. Կոմիտէն եւ միաձայնութեամբ չյանգէր նոյն եզրակացութեան: Պատիժը գործադրողը կը նկատուէր ոճրագործ, եթէ ան չունենար կարմիր կնիքով վկայագիր: Վկայագիր ունենալու պարագային ցանկալի կը համարուէր.որ մահուան պատիժը գործադրողը լինէր մահապարտի մօտիկ ազգականը եւ երբեք դատ բացողի կողմէն, որովհետեւ ասիկա կարող էր թայֆայութիւն եւ արեան վրիժառութիւն առաջ բերել:
Հետեւեալ պատիժը վերջնական աքսորն էր: Բացի դաւաճանական արարքներէն, բոլոր մահուան վճիռները կ. Կոմիտէի կողմէ կը փոխուէին վերջնական աքսորի: Արդէն մահուան վճիռ կը տրուէր երկու յանցանքի համար միայն` դաւաճանութիւն եւ մարդասպանութիւն: Դաւաճանութեան համար մահավճիռը անփոխարինելի էր, իսկ մարդասպանութեան համար մահավճիռը կարող էր մեղմանալ, եթէ մահապարտի եւ իր ընտանիքի կողմէ ներումի դիմում լինէր եւ մահապարտը իր ծնողներու եւ իր կնոջ ներկայութեամբ հրաժարէր իր կայքէն եւ գոյքէն յօգուտ իր ժառանգորդներուն, ապահարզան տար իր կնոջը, հրաժարէր իր ընտանիքէն, բոլորը միասին ստորագրէին մահավճիռը եւ եթէ դատապարտեալը 12 ժամէն վերջնականապէս հեռանար կովկասի սահմաններէն Ռուսիա կամ ուր որ կ'ուզէր: Վերադարձի պարագային ոչ միայն ինքը, այլեւ բոլոր ստորագրողները մահուան կը դատապարտուէին:
Պարզ աքսոր.- Այս պատիժը ոչ քրէական, ոչ ալ ոճրային յանցանքներու համար էր կ. Կոմիտէն զայն կուտար աւելի շուտ վարչական կարգով, առանց դատի եւ դատաստանի: Այդ պատիժը ընդհանրապէս կը տրուէր կուսակցականներուն, որոնց ներկայութիւնը բաղձալի չէր շրջանի մէջ: Օրինակ, երբ մէկը էնթրիկան էր եւ հատուածներ կը ստեղծէր, երբ իրեն անվայել արարքներու մէջ կը գտնուէր, երբ անկարգ էր, երբ ժողովուրդին հետ կոպիտ կը վարուէր եւ անզական բարքերորուն չէր համակերպեր եւն...: Կարմիր կնիքով ներկայացող շրջիկը կը հրամայէր ընդհանրապէս մէկ երկու ժամէն մեկնիլ Պաթում, կամ այլուր: Այդպէս եղաւ Բալաբեխ Կարապետի, Առիւծ Աւագի պարագային, որոնք աքսորուեցան Սերգէյի կողմէ:
Շար. 7
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Շրջիկներու գործերը.
Պատիժները եւ բանտերը.
Եկեղեցական, դպրոցական գործերը.
Վ. Չիլինգարեան եւ իր յոյն բարեկամի խորհուրդները.
Կուսակցական եկամուտները.
Ծախքերը եւ զէնքի գնումները.
Փրոփականտը.
Կ.կոմիտէն եւ գործիչները.
Ռուս իշխանութիւնը եւ կուսակցութիւնը.
Տեռորներ.
Գաղտնի ոստիկանութիւն, դաւաճան եւ մատնիչ.
Ահաբեկիչները.
Գործիչներու, շրջիկներու եւ երկիր գացողներու միայն մէկ քանիի անունները յիշեցի: Անոնք մնացորդներն էին իրենցմէ առաջ եղած բազմութիւններու, որոնցմէ շատերը այլեւս չկային: Անոնց նկարագիրը թերեւս աւելի պարզուի երբ յիշատակեմ անոնց գործերը եւ պարտականութիւնները:
ՇՐՋԻԿՆԵՐՈՒ ԳՈՐԾԵՐԸ.- Առաջին գործը մասամբ տեսանք: Վարժուիլ նոր ապրելակերպին, ճամբորդել երկաթուղու երրորդ կարգով, ձիով կամ ոտքով, ապրիլ ժողովուրդի մէջ, անոր ամենէն աղքատ դասի եւ չարքաշ զինուորի կեանքով, զրկուած ամէն վայելքէ:
Քանի որ կ. Կոմիտէն գաղտնի էր, շրջիկներն էին կապը ժողովուրդի, շարքերու եւ կ. Կոմիտէի միջեւ: Կը կատարէին անոր հրահանգները եւ կ'իրագործէին անոր որոշումները: Այն գործերը կամ որոշումները` որ յաջող էին, կ. Կոմիտէին կը վերագրէին : Ձախողութեան պարագային, գործիչները կը յայտարարէին որ իրենց սխալն է եղած եւ վեարքննելի է, քանի որ կ. Կոմիտէն չէ քննած:
Քաղաքը եւ նահանգի գիւղերը բաժնուած էին կոմիտէութեանց, ենթակոմիտէութեանց եւ խումբերու, որոնք իրենց ցածից վեր բարձրացող մարմիններով կը նմանէին բուրգի մը: Այդ բուրգին կատարը անշօշափելի գաղտնի կ. Կոմիտէն էր: Ասոնք օրէնսդիր, վարչական, ընտրովի մարմիններն էին:
Միւս կողմէ` հակառակ ուղղութեամբ, վերի կատարէն սկսած մինչեւ ցած , բուրգի հիմքը, ցանցուած էր ուրիշ իշխանութեամբ մը, որ նշանակուած էր, ոչ թէ ընտրուած եւ որ տեսանելի էր կառավարութեան ու ամէնքին: Այդ իշխանութիւնը իր տակը կը թաքցնէր ընտրովի մարմինները եւ այն երեւոյթը կուտար, թէ ինքն էր միակ ոյժը: Անոր պարտականութիւնն էր ենթակոմիտէներու, կոմիտէներու, կ. Կոմիտէի տուած որոշումները գործադրուած տեսնել եւ բոլոր այն խնդիրները, զորս ինքը ի վիճակի չէր լուծելու, փոխանցել համապատասխան մարմիններուն: Ուրեմն, այդ ցանցը, որ բխած էր կ. Կոմիտէէն, կը ծածկէր ամբողջ կ. Կոմիտէութիւնը:
Այդ ցանցը նօսր էր: անոր հանգոյցները, որ մտաւորականներ էին, միջնակարգէն բարձր կրթութիւն ունէին իրենց ուղեկից 2-5 զինուորներով, որոնք ընդհնրապէս անուն հանած եւ լաւ ատրճանակ ու դանակ բանեցնող անձեր էին:
Վերեւ յիշած գործիչները, շրջիկները, երկիր գացողները ցանցի այդ հանգոյցներն էին, որոնք կախուած էին կ. Կոմիտէէն եւ անոր ենթակայ մարմիններէն ու կը հեռացուէին, երբ բողոք լինէր:
Դատաստանական գործը ամենէն շատ զբաղեցնող գործն էր, քանի որ կ. Կոմիտէն արգիլած էր կառավարութեան մօտ դատուիլը: Հակառակորդ կողմերը իրենց վէճերն ու վկաները կը ներակայացնէին ենթակոմիտէին, եթէ կողմերը կուսակցականներ էին. Իսկ ոչ-կուսակցականներու համար, նոյն ենթակոմիտէի անդամներուն վրան կ՜աւելնար իրենց ոչ-ազգական եւ նոյն քանակութեամբ դատաւորներ:Այս կազմին վճիռը պարտադիր էր:
Այն վէճերը, զորս այդ մարմինը , հարկ կը համարէր չլուծել, կը փոխանցուէին շրջանի կոմիտէին, կ. Կոմիտէին եւ կամ շրջանի շրջիկին: Այդ պարագային անոնց տուած վճիռները վերջնական էին, ինչ խնդրի մասին ալ որ լինէին:
Հայերու եւ օտարներու միջեւ եղած վէճերով այս մարմինները չէին զբաղուիր, այլ կ. Կոմիտէի գործիչները, շրջիկները: Ասոնք, երբեմն զինուած, կը ներկայանային յոյն, թուրք, ռուս կամ այլ ազգի գիւղը, վէճ ունեցողի տունը:
Եթէ իրենք անծանօթներ էին, կը յայտնէին իրենց ինքնութիւնը եւ կ'առաջարկէին լուծել վէճը` առանց կառավարութեան միջամտութեան:
Չհամաձայնող չկար, ակամայ թէ կամայ: Դատը կը լինէր ձրի, արագ, իր լեզուով եւ այնքա~ն անաչառ, որ օտար ազգերը իրենց վէճերը իրարու միջեւ եւս կ'ուզէին լուծել դաշնակների դատավարութեամբ: Պետական դատարանները մարդ ոտք չէր կոխեր: Դատաւոր, դատախազ իրենց պաշտօններով, փաստաբաններ պարապ էին եւ բանտն ու ոստիկանները` անգործ. ռոճիկ կ'առնէին` առանց արդարացնելու իրենց գոյութիւնը: Որքա~ն խնայողութիւն ժողովուրդի գրպանին, որքա~ն արագութիւն վէճերը վերացնելու...
Դատավարութիւնը տեղի կ'ունենար որեւէ պատահական տան մէջ, շահագրգռուածներու եւ հետաքրքիրներու լուռ ներկայութեամբ: Երկու կողմերը եւ վկաները կ'երդուէին, որ սուտ պիտի չխօսին, իսկ եթէ խօսին, արժանի պիտի լինին պատժուելու: Կը պատասխանէին եղած հարցումներուն, եւ դատը կը վերջանար ու վճիռը կը տրուէր նոյն օրն իսկ: Վճիռները կը տրուէին համաձայն խղճի ձայնին, սովորոյթներուն:
Փոքրիկ հարցերը կը լուծուէին փողոցի, ճաշարանի անկիւնը: Անուշի կը կապուէին ընդհանրապէս` կիրքերը հանգստացնելով:
Պատիժները եւ բանտերը.- Պատիժները յանցանքի համձայն էին եւ բազմաթիւ տեսակները կային:
Ամենէն մեծ պատիժը մահուան պատիժն էր, որ կը տրուէր երբ այդ պահանջէին գիւղական կամ շրջանային դատարանները: Բայց այդ պատիժը չէր կարող գործադրուիլ, եթէ չքննէր կ. Կոմիտէն եւ միաձայնութեամբ չյանգէր նոյն եզրակացութեան: Պատիժը գործադրողը կը նկատուէր ոճրագործ, եթէ ան չունենար կարմիր կնիքով վկայագիր: Վկայագիր ունենալու պարագային ցանկալի կը համարուէր.որ մահուան պատիժը գործադրողը լինէր մահապարտի մօտիկ ազգականը եւ երբեք դատ բացողի կողմէն, որովհետեւ ասիկա կարող էր թայֆայութիւն եւ արեան վրիժառութիւն առաջ բերել:
Հետեւեալ պատիժը վերջնական աքսորն էր: Բացի դաւաճանական արարքներէն, բոլոր մահուան վճիռները կ. Կոմիտէի կողմէ կը փոխուէին վերջնական աքսորի: Արդէն մահուան վճիռ կը տրուէր երկու յանցանքի համար միայն` դաւաճանութիւն եւ մարդասպանութիւն: Դաւաճանութեան համար մահավճիռը անփոխարինելի էր, իսկ մարդասպանութեան համար մահավճիռը կարող էր մեղմանալ, եթէ մահապարտի եւ իր ընտանիքի կողմէ ներումի դիմում լինէր եւ մահապարտը իր ծնողներու եւ իր կնոջ ներկայութեամբ հրաժարէր իր կայքէն եւ գոյքէն յօգուտ իր ժառանգորդներուն, ապահարզան տար իր կնոջը, հրաժարէր իր ընտանիքէն, բոլորը միասին ստորագրէին մահավճիռը եւ եթէ դատապարտեալը 12 ժամէն վերջնականապէս հեռանար կովկասի սահմաններէն Ռուսիա կամ ուր որ կ'ուզէր: Վերադարձի պարագային ոչ միայն ինքը, այլեւ բոլոր ստորագրողները մահուան կը դատապարտուէին:
Պարզ աքսոր.- Այս պատիժը ոչ քրէական, ոչ ալ ոճրային յանցանքներու համար էր կ. Կոմիտէն զայն կուտար աւելի շուտ վարչական կարգով, առանց դատի եւ դատաստանի: Այդ պատիժը ընդհանրապէս կը տրուէր կուսակցականներուն, որոնց ներկայութիւնը բաղձալի չէր շրջանի մէջ: Օրինակ, երբ մէկը էնթրիկան էր եւ հատուածներ կը ստեղծէր, երբ իրեն անվայել արարքներու մէջ կը գտնուէր, երբ անկարգ էր, երբ ժողովուրդին հետ կոպիտ կը վարուէր եւ անզական բարքերորուն չէր համակերպեր եւն...: Կարմիր կնիքով ներկայացող շրջիկը կը հրամայէր ընդհանրապէս մէկ երկու ժամէն մեկնիլ Պաթում, կամ այլուր: Այդպէս եղաւ Բալաբեխ Կարապետի, Առիւծ Աւագի պարագային, որոնք աքսորուեցան Սերգէյի կողմէ:
Շար. 7
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Կենցաղագիտութեան մասին այլ կարծիք մը
Միացեալ Նահանգներ բնակող Հրաչ Արզումանեանը ,«Նշանակ»ի և «Ազատ Հայ» կայքէջներու կանոնաւոր ընթերցողներէն է: Յաճախակի են եղած մեր նամկներու փոխանակումները: Յայտնենք, որ Հրաչը հիմնադիր անդամներէն մին է Ապու Տապիի գաղութի Ազգային կեանքին և առաջին անդամներէն ՝ Ապու Տապիի Ազգային Վարչութեան: Մեր խնդրանքին ընդառաջելով Հրաչը համաձայն գտնուեցաւ հրապարակել իր նամակը Տալիտա Գալըպճեանի պատրաստած «Կենցաղագիտութիւն» յօդուածին վերաբերող :
De la discussion nait la lumiere «Կարծիքներու փոխանակումէն կը ծնի լոյսը» կ՜ըսէ ֆրանսական առածը:
Արդ, Երկխօսութենէն , նիւթի մը մասին տարբեր կարծիքներ որոնելէն, հարցի մը տարբեր լուծումներ գտնելէն աւելի հաճելի բան կա՞յ արդեօք որևէ մտաւորական կամ իր գիտելիքը աւելցնել ձգտող մարդու համար...
Շնորհակալութիւն Հրաչին երկխօսութեան առիթը փախցուցած չըլլալուն համար:
«Նշանակ»
-.--.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.--.-
Սիրելի Նշան,
Ժամանակին մեզի կենցաղագիտութեան դասեր տուած էին դպրոցի մէջ:
Բոլոր կանոններն ալ կը յիշեմ և կեանքիս մէջ գործածած եմ զանոնք հնարաւորութեանց սահմաններուն մէջ: Մէկ կանոն կայ, որուն հակառակը սորվեցուցած էին մեզի.ըստ Տալիտային, երբ այր մարդ մը տիկնոջ մը կամ օրիորդի մը կը հանդիպի առաջին բարևողը պէտք է այր մարդը ըլլայ, մինչդեռ մեզի սորվեցուցած էին հակառակը, որ իմ կարծիքով աւելի ճիշդ է ,որովհետեւ կրնայ այնպէս ըլլալ որ խնդրոյ առարկայ տիկինը կամ օրիորդը չուզեր որ խնդրոյ առարկայ այր մարդը իրեն ծանօթ երեւի՝ այլևայլ պատճառներով: Այս մարզին մէջ անձնական փորձառութիւն մը ունեցած եմ: Պատմեմ: Օր մը, տարիներ ետք, հանդիպեցայ դասընկերուհիներէս մէկուն:Ուրախացած մօտեցայ անոր և անունը տալով բարևեցի՝ զինք վերջապէս «գտած» ըլլալու ուրախութեան արտայայտութեամբ: Դասընկերուհիս շատ պաղ վերաբերում ցոյց տուաւ: Զարմացայ ու ամչցած քաշուեցայ: Աւելի ուշ իմացայ այլ դասընկերուհիէ մը թէ ամուսինը կասկածամիտ ու նախանձոտ մարդ մըն է եղեր և թէ այդ է եղած պատճառը իր պաղ վերբերումին:
Այլ բաներ ալ սորված էինք. հաւանաբար Տալիտան զանոնք ալ կը հրամցնէ մեզի յաջորդիւ:
Յամենայն դէպս, կենցաղագիտութեան կարևորութիւնը շատ մեծ է: Կը գնահատեմ Տալիտան ու Նշանակը, և կը քաջալերեմ բոլոր ընթերցողները կարդալու կենցաղագիտութեան մասին շարունակական այս յօդուածները, որոնք մեծ օգտակարութիւն ունին մարդուս , ուր որ ալ ըլլայ ան:
Յարգանօք՝
Հրաչ Արզումանեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
De la discussion nait la lumiere «Կարծիքներու փոխանակումէն կը ծնի լոյսը» կ՜ըսէ ֆրանսական առածը:
Արդ, Երկխօսութենէն , նիւթի մը մասին տարբեր կարծիքներ որոնելէն, հարցի մը տարբեր լուծումներ գտնելէն աւելի հաճելի բան կա՞յ արդեօք որևէ մտաւորական կամ իր գիտելիքը աւելցնել ձգտող մարդու համար...
Շնորհակալութիւն Հրաչին երկխօսութեան առիթը փախցուցած չըլլալուն համար:
«Նշանակ»
-.--.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.--.-
Սիրելի Նշան,
Ժամանակին մեզի կենցաղագիտութեան դասեր տուած էին դպրոցի մէջ:
Բոլոր կանոններն ալ կը յիշեմ և կեանքիս մէջ գործածած եմ զանոնք հնարաւորութեանց սահմաններուն մէջ: Մէկ կանոն կայ, որուն հակառակը սորվեցուցած էին մեզի.ըստ Տալիտային, երբ այր մարդ մը տիկնոջ մը կամ օրիորդի մը կը հանդիպի առաջին բարևողը պէտք է այր մարդը ըլլայ, մինչդեռ մեզի սորվեցուցած էին հակառակը, որ իմ կարծիքով աւելի ճիշդ է ,որովհետեւ կրնայ այնպէս ըլլալ որ խնդրոյ առարկայ տիկինը կամ օրիորդը չուզեր որ խնդրոյ առարկայ այր մարդը իրեն ծանօթ երեւի՝ այլևայլ պատճառներով: Այս մարզին մէջ անձնական փորձառութիւն մը ունեցած եմ: Պատմեմ: Օր մը, տարիներ ետք, հանդիպեցայ դասընկերուհիներէս մէկուն:Ուրախացած մօտեցայ անոր և անունը տալով բարևեցի՝ զինք վերջապէս «գտած» ըլլալու ուրախութեան արտայայտութեամբ: Դասընկերուհիս շատ պաղ վերաբերում ցոյց տուաւ: Զարմացայ ու ամչցած քաշուեցայ: Աւելի ուշ իմացայ այլ դասընկերուհիէ մը թէ ամուսինը կասկածամիտ ու նախանձոտ մարդ մըն է եղեր և թէ այդ է եղած պատճառը իր պաղ վերբերումին:
Այլ բաներ ալ սորված էինք. հաւանաբար Տալիտան զանոնք ալ կը հրամցնէ մեզի յաջորդիւ:
Յամենայն դէպս, կենցաղագիտութեան կարևորութիւնը շատ մեծ է: Կը գնահատեմ Տալիտան ու Նշանակը, և կը քաջալերեմ բոլոր ընթերցողները կարդալու կենցաղագիտութեան մասին շարունակական այս յօդուածները, որոնք մեծ օգտակարութիւն ունին մարդուս , ուր որ ալ ըլլայ ան:
Յարգանօք՝
Հրաչ Արզումանեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Կենցաղագիտութեան մասին այլ կարծիք մը
Միացեալ Նահանգներ բնակող Հրաչ Արզումանեանը ,«Նշանակ»ի և «Ազատ Հայ» կայքէջներու կանոնաւոր ընթերցողներէն է: Յաճախակի են եղած մեր նամկներու փոխանակումները: Յայտնենք, որ Հրաչը հիմնադիր անդամներէն մին է Ապու Տապիի գաղութի Ազգային կեանքին և առաջին անդամներէն ՝ Ապու Տապիի Ազգային Վարչութեան: Մեր խնդրանքին ընդառաջելով Հրաչը համաձայն գտնուեցաւ հրապարակել իր նամակը Տալիտա Գալըպճեանի պատրաստած «Կենցաղագիտութիւն» յօդուածին վերաբերող :
De la discussion nait la lumiere «Կարծիքներու փոխանակումէն կը ծնի լոյսը» կ՜ըսէ ֆրանսական առածը:
Արդ, Երկխօսութենէն , նիւթի մը մասին տարբեր կարծիքներ որոնելէն, հարցի մը տարբեր լուծումներ գտնելէն աւելի հաճելի բան կա՞յ արդեօք որևէ մտաւորական կամ իր գիտելիքը աւելցնել ձգտող մարդու համար...
Շնորհակալութիւն Հրաչին երկխօսութեան առիթը փախցուցած չըլլալուն համար:
«Նշանակ»
-.--.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.--.-
Սիրելի Նշան,
Ժամանակին մեզի կենցաղագիտութեան դասեր տուած էին դպրոցի մէջ:
Բոլոր կանոններն ալ կը յիշեմ և կեանքիս մէջ գործածած եմ զանոնք հնարաւորութեանց սահմաններուն մէջ: Մէկ կանոն կայ, որուն հակառակը սորվեցուցած էին մեզի.ըստ Տալիտային, երբ այր մարդ մը տիկնոջ մը կամ օրիորդի մը կը հանդիպի առաջին բարևողը պէտք է այր մարդը ըլլայ, մինչդեռ մեզի սորվեցուցած էին հակառակը, որ իմ կարծիքով աւելի ճիշդ է ,որովհետեւ կրնայ այնպէս ըլլալ որ խնդրոյ առարկայ տիկինը կամ օրիորդը չուզեր որ խնդրոյ առարկայ այր մարդը իրեն ծանօթ երեւի՝ այլևայլ պատճառներով: Այս մարզին մէջ անձնական փորձառութիւն մը ունեցած եմ: Պատմեմ: Օր մը, տարիներ ետք, հանդիպեցայ դասընկերուհիներէս մէկուն:Ուրախացած մօտեցայ անոր և անունը տալով բարևեցի՝ զինք վերջապէս «գտած» ըլլալու ուրախութեան արտայայտութեամբ: Դասընկերուհիս շատ պաղ վերաբերում ցոյց տուաւ: Զարմացայ ու ամչցած քաշուեցայ: Աւելի ուշ իմացայ այլ դասընկերուհիէ մը թէ ամուսինը կասկածամիտ ու նախանձոտ մարդ մըն է եղեր և թէ այդ է եղած պատճառը իր պաղ վերբերումին:
Այլ բաներ ալ սորված էինք. հաւանաբար Տալիտան զանոնք ալ կը հրամցնէ մեզի յաջորդիւ:
Յամենայն դէպս, կենցաղագիտութեան կարևորութիւնը շատ մեծ է: Կը գնահատեմ Տալիտան ու Նշանակը, և կը քաջալերեմ բոլոր ընթերցողները կարդալու կենցաղագիտութեան մասին շարունակական այս յօդուածները, որոնք մեծ օգտակարութիւն ունին մարդուս , ուր որ ալ ըլլայ ան:
Յարգանօք՝
Հրաչ Արզումանեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
De la discussion nait la lumiere «Կարծիքներու փոխանակումէն կը ծնի լոյսը» կ՜ըսէ ֆրանսական առածը:
Արդ, Երկխօսութենէն , նիւթի մը մասին տարբեր կարծիքներ որոնելէն, հարցի մը տարբեր լուծումներ գտնելէն աւելի հաճելի բան կա՞յ արդեօք որևէ մտաւորական կամ իր գիտելիքը աւելցնել ձգտող մարդու համար...
Շնորհակալութիւն Հրաչին երկխօսութեան առիթը փախցուցած չըլլալուն համար:
«Նշանակ»
-.--.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-.--.-
Սիրելի Նշան,
Ժամանակին մեզի կենցաղագիտութեան դասեր տուած էին դպրոցի մէջ:
Բոլոր կանոններն ալ կը յիշեմ և կեանքիս մէջ գործածած եմ զանոնք հնարաւորութեանց սահմաններուն մէջ: Մէկ կանոն կայ, որուն հակառակը սորվեցուցած էին մեզի.ըստ Տալիտային, երբ այր մարդ մը տիկնոջ մը կամ օրիորդի մը կը հանդիպի առաջին բարևողը պէտք է այր մարդը ըլլայ, մինչդեռ մեզի սորվեցուցած էին հակառակը, որ իմ կարծիքով աւելի ճիշդ է ,որովհետեւ կրնայ այնպէս ըլլալ որ խնդրոյ առարկայ տիկինը կամ օրիորդը չուզեր որ խնդրոյ առարկայ այր մարդը իրեն ծանօթ երեւի՝ այլևայլ պատճառներով: Այս մարզին մէջ անձնական փորձառութիւն մը ունեցած եմ: Պատմեմ: Օր մը, տարիներ ետք, հանդիպեցայ դասընկերուհիներէս մէկուն:Ուրախացած մօտեցայ անոր և անունը տալով բարևեցի՝ զինք վերջապէս «գտած» ըլլալու ուրախութեան արտայայտութեամբ: Դասընկերուհիս շատ պաղ վերաբերում ցոյց տուաւ: Զարմացայ ու ամչցած քաշուեցայ: Աւելի ուշ իմացայ այլ դասընկերուհիէ մը թէ ամուսինը կասկածամիտ ու նախանձոտ մարդ մըն է եղեր և թէ այդ է եղած պատճառը իր պաղ վերբերումին:
Այլ բաներ ալ սորված էինք. հաւանաբար Տալիտան զանոնք ալ կը հրամցնէ մեզի յաջորդիւ:
Յամենայն դէպս, կենցաղագիտութեան կարևորութիւնը շատ մեծ է: Կը գնահատեմ Տալիտան ու Նշանակը, և կը քաջալերեմ բոլոր ընթերցողները կարդալու կենցաղագիտութեան մասին շարունակական այս յօդուածները, որոնք մեծ օգտակարութիւն ունին մարդուս , ուր որ ալ ըլլայ ան:
Յարգանօք՝
Հրաչ Արզումանեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Friday, November 27, 2009
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները -6- Ռուբէն (Վերջ Հատոր 1 Գլուխ Ա.ի)
Լեւոն Քալանթարեանը, որ զոկ էր, Բագուէն եկաւ մեր մէջ: կ'ըսէին որ ան հարուստ էր, իր իրաւունքներէն հրաժարած էր եւ իր գործը ձգած` եկած էր «մատաղ» գնալու:
Իրմէ չեմ հասկցած, բայց ուրիշներ կ'ըսէին , որ մէկ թէ երկու տասնեակ զինուորներու ամբողջ կազմուածքին, ձիերն ալ մէջը, ծախքերը ինքը վճարած էր կ. Կոմիտէին: Չնայելով ատոր, չոր սիրտ իր ընկերները կը շարունակէին փորձեր ընել` տեսնելու համար թէ այդ «բուրժուա»յէն մարդ դուրս կուգա ՞յ: Իր քնելու տեղը ինկաւ դրան մօտը, որուն տակէն սառն քամին կը փչէր: Ծէգը չբացուած` Սերգէյը կ'ըսէր.- «Ես շատ յոգնած եմ, կօշիկներս մաքրէ եւ գնա իմ ձին ալ թիմարէ»: Յակոբ կ'աւելցնէր .- «Միս, սոխ կ'առնես, կարթոֆիլ կ'առնես եւ մի լաւ բան կը պատրաստես, կ'ուտենք»: Անոր խուրջինը բացին եւ ինչ որ ունէր, ամէն մարդ իր ուզածն առաւ անկէ եւ անոր բան չմնաց: Լեւոնը ծիծաղելով բողոքեց.
- Լաւ , բայց փոխնորդ իսկ չթողիք, ես էլ ձերը կ'առնեմ:
- Ան իսկոյն հասկցած էր, թէ ի ՜նչ մթնոլորտի մէջ էր եւ յարմարուեցաւ: Ակամայ կ'ըսէինք. «Ոսկի տղայ է...»:
Տարբեր էր Գէորգը, որուն Ռուս Գէորգ կ'ըսէին, ռուսի դիմագիծ ունենալուն համար: Բոլորէն աւելի բարձր էր ուսումով: Ան կ'ըսէր.-
- Սիրելիս, կեանքի հետ եղած կապերը ծանր շղթաներ են, որ կը կաշկանդեն մարդը` գնալու բարձրագոյն զոհողութեան, նահատակութեան:
Գէորգը խստութեամբ ճգնաւորական կեանքին փարած էր: Այդ ժամանակներուն նորաձեւութիւն եղող տոլտոյականութիւնը կը նսեմանար անոր խստապահանջութեան առջեւ: Իր նուրբ մարմինը ան կ'ուզէր վարժեցնել տոկանքի, որուն չէր դիմանար: իր միտքը միշտ կը սաւառնէր Անտոք լերան գագաթը, ուր զէնք ու զրահով պիտի պայքարէր բռնակալ թուրքին դէմ, զոր բնաւ չտեսաւ: Իր սիրած Բոկլի «Քաղաքակրթութեան Պատմութիւնը Անգլիայում» գիրքը դէն շպրտած, ան չէր կարդար այլեւս, հիւծած էր հոգւով ու մարմնով:
Մենք կը տեսնէինք այդ եւ կ'ըսէինք. «Ռուս Գէորգը ադամանդ է»:
Բայց ան հիւանդ էր: Անոր գլխուն տխրութեամբ նստած էր Սերգէյը եւ մայրութիւն կ'ընէր:
-Գէորգ ջան, Մինասի տեղը ազատ է: Տանինք անոնց: Անոր մայրիկը քեզ կ'առաջնորդէ:
- Այսինքն` ինձ անպէ՞տք էք համարում:
- Չէ, որպէսզի առողջանաս, որ կարողանաս հասնիլ Անտոք:
Վերցուցին ու տարան մեր տունը` խնամքի համար:
Ես արդէն հեռացած էի Կարսէն երբ Գէորգը, առողջացած` միացեր էր Վաղարշակի խմբին եւ աւելցուցեր իր ոսկորները Զիւինի աւերակներուն վրայ, առանց Անտոքը տեսնելու:
Իսկ Համօ Ջանփոլատեանը, որ նոյնպէս «բուրժուա»յի ճուտ կը նկատուէր, չէր կրնար բաժնուիլ սուղնոց սիկարէթէն, գեղեցիկ հագուստներէն, եւ իր ճոխ ապրելակերպէն եւ կիներու հետ սիրաբանելէն: Չէր ազդուեր ստեուած մթնոլորտէն եւ կարծես անիմաստ կը գտնէր զայն:
- Ճգնաւորութեա՞մբ Հայաստան պիտի փրկենք, թէ նահատակութեամբ եւ գործով: Կը հասկանայի եթէ ասէիք, թէ մեր նպատակը պիտի լինի կեանքը խանգարողները զարնելը: Իմ նպատակը «նրանց» զարնելն է եւ կեանքը սիրելը:
- Իսկ մենք, մանաւանդ Յակոբը, յուսահատ կ'ըսէինք.
- Շան կեռ պոչը անհնար է ուղղել մանգանայով:
Պատմեմ ղեկավարների մի հաւաքոյթի մասին, որուն ես ալ հրաւիրուած էի եւ ուր դրուեցաւ Համոյի հարցը: Հոն էին Նորհատեանը, Երուանդը/եղբայրս/, Սեւ Կարոն, Բժիշկ Կարոն, Բզնունին, Մխչոնց Մարգարը, Պլոն, Սերգէյը եւ Յակոբը:
Երուանդն էր զեկուցուղը:
- Բաղդասարովի խանութի առջեւէն կ'անցնէի: Ինքը ներս կանչեց զիս եւ ըսաւ. « Կարծես ինձ հայ չէք համարէ: Հասկացել եմ, որ ազգի համար դրամ է պէտք: Ոչ ինձ հրամցնող եւ ոչ էլ փորձող կայ: Առ էս 500նոցը: Թող իմ մատն էլ մէջը լինի ձեր գործին»: Յնակարծակի եկայ, 500նոցը առայ եւ ըսի. «Կը տամ ում պէտք է, բայց չեմ գիտեր կ'ընդունի՞ թէ չի ընդունի ձեր նուէրը»:
- Յակոբը վեր թռաւ տեղէն:
- -Քրոյի մայլան էի գնացել: Ջրկիր Խնկոն հազիւ օրը 30 կոպէկ կը վաստակի եւ տունը չոր հացի դրամ կը հանէ: 2 մանէթ /ռուբլի/ նուէր տուեց եւ ըսաւ` « մի բաժակ ջուրի տեղ առէք ազգիս համար»: Այդ երկու մանէթը հաւասար է բաղդասարովի 2 միլիոն մանէթի: Չխառնենք այս պիղծ դրամները խնկոների կոպէկներին:
- Որոշուեց` եթէ բաղդասարովը 1000 մանէթ տայ, մտցնել գանձը, քանի որ առանց ուզելու նուէր է տուած: Եթէ 1000էն պակաս ըլլայ` վերադարձնել:
Յակոբը զեկուցեց երկու օր առաջ եղած հաւաքոյթի մասին, ըսելով որ Սերգէյը ցոյց տուեց մեծ ընդունակութիւն քարոզչութեան եւ հմայեց ամէնքին: «Կ'առաջարկեմ նրան տալ քարոզչական գործի ղեկավարութիւնը»:
Առաջարկը ընդունուեցաւ, հակառակ Սերգէյի բողոքին, թէ այդ գործը իր սրտովը չէ եւ այդ չէ Ջրաբերդ /Կարս/ գալուն իր նպատակը:
-Հարսանիք- Հանդէսին, շարունակեց Յակոբը, զուտ եկամուտ եղաւ 2912 մանէթ եւ մի դրամապանակ: Այդ գումարէն 12 մանէթ վերադարձուած է Համօ Ջանփոլատեանին, 700 մանէթ, դրամապանակով, կը մնան առկախ: կ'առաջարկեմ 2200ը մտցնել գանձարկղը եւ տալ համապատասխան ընկալագիր հանդէսը կազմակերպող ենթակոմիտէին, իսկ 700 ռուբլին իր դրամապանակով վերադարձնել Համոյին:
Տիրեց լռութիւն: Սերգէյը ինծի նշան ըրաւ, որ բերանս բանամ: Բայց ես յուզուած էի, խօսելիքս չէի գիտեր եւ վարանեցայ: Նորահատեանը խօսիլ սկսաւ:.
- Յակոբ ջան, Յակո բ, Համոյին կը ճանչնամ, տեսած եմ փողոցը աշակերտներու հետ: Դեռ դպրոցը չվերջացուցած մէկ մատ տղայ է, ռուսերէն պոկուած` մեր «ժամն»է ընկած: Մեր ժամն է ընկած եւ իր ունեցած-չունեցածը մէկ մէկ մոմ եւ կերոն դարձուցած` կ'ուզէ վառել մեր սրբերուն, նահատակներուն համար: Դու ինչո՞ւ Համոյի մոմերի յետեւից ընկած` կ'ուզես մարել, կ'ուզես անոր նուէրները արտաքնոց նետել : Ես վարժապետ եմ եղած եւ գիտեմ թէ ինչ ազդեցութիւն կ'ունենայ այդ մի մատ տղու հոգու վրայ, եթէ չընդունուի նրա նուէրը: Ես կ'առաջարկեմ ընդունել եւ խրախուսել, իսկ «բումաժնիկը» /դրապանակը/ թանգարան ճամբել:
Յակոբին ծանր եկան Նորհատեանի դիտողութիւնները, եւ ան ըսաւ.
- Օրինակդ լաւ էր, բայց սխալ: Սրբերի առաջ մեղրամոմէ շինուած կերոն եւ մոմ կը վառեն. Այդ ընդունելի է սրբերի համար: Իսկ եթէ մոմը շինուած է խոզի կամ շան ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը`ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը` խոզանոց: Մէկ մատ տղայ է , վաստակ չունի, բայց այդ 700 մանէթը ո՞րտեղէն մտաւ իր գրպանը, որ կը նուիրէ մեզ: Քու գրպանը 700 մանէթ տեսա՞ծ է:
- Չէ , չէ տեսած, որովհետեւ ես հարուստ հայր չունիմ եւ ոչ էլ Կաղզուանի աղահանքը:
Ես սիրտ առայ եւ բերանս բացի.
- Ինձ խօսք չի ընկնի, բայց իմ տեսածս ըսեմ: Ես ալ դեռ վաստակ չունիմ, բայց գրպանս 150 մանէթ ունիմ: Այդ` խոզի ճարպէն չէ, քանի որ տուողները ձեր մէջն են նստած եւ Յակոբի սիրելիներն են:
- Երուանդն ու Յակոբը իրար նայեցին եւ ծիծաղեցին: Ես շարունակեցի.
- Ես սկսեցի վախնալ թէ՜ գրպանիս դրամէն եւ թէ՜ձեզմէ: Որքան պիտի վախնայ եւ հիասթափուի Համոն, եթէ իր նուէրը չընդունուի: Իմ ըսելիքը այդ չէ Համոյի մասին: Ես կ'ուզէի անոր խնդրանքը ձեզ յայտնել: Ան գանգատեցաւ Յակոբէն, որ իրեն երեխայ համարելով` արգելք է դարձած խմբերուն միանալու` երկիր անցնելու համար: Ան կը խնդրէ, որ իրեն Դաշնակցական շարքերը առնենք եւ յետոյ այնպիսի գործի մը դնենք, ուր մեռնիլ կայ: Ինքը ուխտեր է նահատակուիլ: Կ'ուզէի, որ անոր ցանկութիւնը կատարուէր:
- Չէ, օղլում,- վրայ բերաւ Նորհատեանը,- նահատակութիւնը նպատակ չի կարելի դարձնել: Աֆարըմ յակոբ, թէեւ երիտասարդ, բայց նստած մարդու պէս կը գործէ: Երէկ երեկոյ ալ Դերբենդից մի շատ գեղեցիկ, գիմնագիան աւարտած 19-20 տարեկան մի մանչուկ էին ճամբած իմ հասցէին: Այնչափ լաւն էր, որ տունը թողի: Մեզ մօտ գիշերեց, հիմա ալ մեր տունն է: Երուա նդ, ձեր տունը լայն է. քեզ մօտ կը ճամբեմ: Նրան չի կարելի խառնել կոշտ ու կոպիտ զինուորներու հետ: Համոզենք մի կերպ եւ յետ ճամբենք: մեզի պէտք պիտի գայ այս պատրաստուած սերունդը: Ես քիչ մը շեղուեցի: Ասելս այն էր, որ երբ կը խօսէի նրա հետ/անունը Գէորգ է/, այնպէս հաւատով մահուան խորհուրդը կը բացատրէր, այնպէս կը ձգտէր երթալ երկիր` նահատակութեան պսակ վաստկելու համար, որ բերանս բաց մնաց: Ձեզ մի բան ասեմ. Այս մեր նոր սերունդը վարակուած է «նահատակութեան հիւանդութեամբ»: Ապա դառնալով բժ. Կարոյին,- մի դարման ունի՞ ս: Աֆարիմ, Յակոբ, քու արածդ լաւ է: Համոյին փրկելու համար` պէտք է արգիլել նրա ինքնասպանութիւնը:
Նորահատեանը, առանց գիտնալու, փոթորիկ պայթեցուց այս փոքրիկ ժողովին մէջ: Մատներ բարձրացան,եւ ամէնքը մէկ անգամէն ուզեցին խօսիլ: Մխչոնց Մար , առանց խօսք ուզելու, ելաւ ու սկսաւ` իր կարմիր միրուքը ցցելով վերեւ.
- Նորհա տ, Նորհատ, ըսածդ ալ խօ՞ սք է: Ուրեմն, ճերմակ ու սեւ ոսկորնե՞ր կան եղեր: Ով լաւ է, ուսումով, տունը թուռշի դնենք, իսկ վատերին, անկիրթներին երկիր ճամբենք.նահատակութիւնը անո՞նց թողնենք միայն:
Սեւ Կարոն իր տեղէն կը գոռար.
- Նորհատ, Նորհատ, քու գլխուն այսօր բան մը դիպեր է:Բժիշկ, նայէ՜, խոհ չէ «սարսըմցել»:
Սերգէյը իր տեղը հանգիստ չէր կրնար նստիլ, բայց Յակոբը համոզեց զայն, որ խօսքը իրենն է: Յակոբը ճառեց.
- Եթէ Նորհատեանը կը կարծէ, թէ ես նոյն տեսակէտներն ունիմ ինչ ինքը, չարաչար կը սխալի: Ես հակառակ չեմ Համոն մեր շարքերն առնելուն եւ երկրի խմբերի մէջ մտցնելուն: իր «աֆարիմները» թո ղ իրեն պահէ: Սակայն, հակառակ Նորհատեանի, ես կը կարծեմ որ առաջին թեկնածուները երկիր մտցնելու ոչ թափթփուկները պիտի լինին եւ ոչ ալ տգէտ ու անգաղափարական մաևդիկ, այլ մեր ընտրեալ սերունդը, ուսում առածները, գաղափարական նպատակ ունեցողները: նրանց «թուռշի» դնելուն հակառակ եմ.կը թթուին եւ թափուելիք նիւթ կը դառնան:
- «Երկիր գնացողներու ինիսուն տոկոսը պիտի սպաննուի եւ միայն տասը պիտի տեղ հասնի: Այդ չի նշանակեր որ մեր նպատակը պիտի դառնայ «մեռնիլը, զոհուիլը,ահա ուր նրանք պիտի տարածեն մեր գաղափարները: «Ձեզմէ ոչ ոք ինձ չափ չի ճանչնար Համոն. Ան ամէն զոհողութեան ընդունակ է, անվախ է, բայց ան կը սիրէ գործողութիւնը, ոչ թէ գործողութեան բուն նպատակը:Ասկէ կը վախնամ»:
Ապա նայելով ինձ` շարունակեց.
- Դուն` որ կը միջամտես` առանց ճանչնալու, կը սխալիս: Նախ` նա Ջանփոլատովի մանչն է, մի հարուստի` որ հազարաւորներու քրտինքը կը շահագործէ: Մենք, ատոր դէմ պէտք է լինենք: Այդպիսիք մեր վաղուան հակառակորդներն են: Եւ այդ` Համոն չի զբաղեցներ այսօր:
- «Երկրորդ գլխաւոր պատճառը հետեւեալն է: Անժխտելի է, որ առանց աշխատանքի` դրամ չի ստեղծուի, իսկ առանց դրամի եւ ոչ մի գործ չի կրնար քալել: Որքան ալ որ պէտք է վախնալ առանց դրամի մնալէն, աւելի պէտք է վախնալ դիւրութեամբ շատ դրամ ունենալէն: Մեր Համոն, մէկ մատ տղայ, դեռ իր արդար կամ անարդար վաստակը չէ ունեցած, բայց իրեն հպարտ կը զգայ, որ հարուստ է: Իր ունեցած հօր դրամէն նուէրներ տալը զոհաբերութեան նշան չէ: Իսկ անոր անձնական ծախքերը` թատրոնը, երկաթուղու առաջին կարգ նստիլը , ուտելիքը, հագնելիքը, կնկան պէս զարդարուիլը նշան է` որ ան անկման հակամէտ է: Նա «բայլըսըզ»/անորոշ/է: Ես նրա բարեկամն եմ, թող թշնամի զիս ճանչնայ: Թող մեր շարքերը չմտնի»:
Յակոբին իրաւունք տուին ամէնքը:
Շար. 6
(Վերջ Հատոր 1 Գլուխ Ա.ի)
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Իրմէ չեմ հասկցած, բայց ուրիշներ կ'ըսէին , որ մէկ թէ երկու տասնեակ զինուորներու ամբողջ կազմուածքին, ձիերն ալ մէջը, ծախքերը ինքը վճարած էր կ. Կոմիտէին: Չնայելով ատոր, չոր սիրտ իր ընկերները կը շարունակէին փորձեր ընել` տեսնելու համար թէ այդ «բուրժուա»յէն մարդ դուրս կուգա ՞յ: Իր քնելու տեղը ինկաւ դրան մօտը, որուն տակէն սառն քամին կը փչէր: Ծէգը չբացուած` Սերգէյը կ'ըսէր.- «Ես շատ յոգնած եմ, կօշիկներս մաքրէ եւ գնա իմ ձին ալ թիմարէ»: Յակոբ կ'աւելցնէր .- «Միս, սոխ կ'առնես, կարթոֆիլ կ'առնես եւ մի լաւ բան կը պատրաստես, կ'ուտենք»: Անոր խուրջինը բացին եւ ինչ որ ունէր, ամէն մարդ իր ուզածն առաւ անկէ եւ անոր բան չմնաց: Լեւոնը ծիծաղելով բողոքեց.
- Լաւ , բայց փոխնորդ իսկ չթողիք, ես էլ ձերը կ'առնեմ:
- Ան իսկոյն հասկցած էր, թէ ի ՜նչ մթնոլորտի մէջ էր եւ յարմարուեցաւ: Ակամայ կ'ըսէինք. «Ոսկի տղայ է...»:
Տարբեր էր Գէորգը, որուն Ռուս Գէորգ կ'ըսէին, ռուսի դիմագիծ ունենալուն համար: Բոլորէն աւելի բարձր էր ուսումով: Ան կ'ըսէր.-
- Սիրելիս, կեանքի հետ եղած կապերը ծանր շղթաներ են, որ կը կաշկանդեն մարդը` գնալու բարձրագոյն զոհողութեան, նահատակութեան:
Գէորգը խստութեամբ ճգնաւորական կեանքին փարած էր: Այդ ժամանակներուն նորաձեւութիւն եղող տոլտոյականութիւնը կը նսեմանար անոր խստապահանջութեան առջեւ: Իր նուրբ մարմինը ան կ'ուզէր վարժեցնել տոկանքի, որուն չէր դիմանար: իր միտքը միշտ կը սաւառնէր Անտոք լերան գագաթը, ուր զէնք ու զրահով պիտի պայքարէր բռնակալ թուրքին դէմ, զոր բնաւ չտեսաւ: Իր սիրած Բոկլի «Քաղաքակրթութեան Պատմութիւնը Անգլիայում» գիրքը դէն շպրտած, ան չէր կարդար այլեւս, հիւծած էր հոգւով ու մարմնով:
Մենք կը տեսնէինք այդ եւ կ'ըսէինք. «Ռուս Գէորգը ադամանդ է»:
Բայց ան հիւանդ էր: Անոր գլխուն տխրութեամբ նստած էր Սերգէյը եւ մայրութիւն կ'ընէր:
-Գէորգ ջան, Մինասի տեղը ազատ է: Տանինք անոնց: Անոր մայրիկը քեզ կ'առաջնորդէ:
- Այսինքն` ինձ անպէ՞տք էք համարում:
- Չէ, որպէսզի առողջանաս, որ կարողանաս հասնիլ Անտոք:
Վերցուցին ու տարան մեր տունը` խնամքի համար:
Ես արդէն հեռացած էի Կարսէն երբ Գէորգը, առողջացած` միացեր էր Վաղարշակի խմբին եւ աւելցուցեր իր ոսկորները Զիւինի աւերակներուն վրայ, առանց Անտոքը տեսնելու:
Իսկ Համօ Ջանփոլատեանը, որ նոյնպէս «բուրժուա»յի ճուտ կը նկատուէր, չէր կրնար բաժնուիլ սուղնոց սիկարէթէն, գեղեցիկ հագուստներէն, եւ իր ճոխ ապրելակերպէն եւ կիներու հետ սիրաբանելէն: Չէր ազդուեր ստեուած մթնոլորտէն եւ կարծես անիմաստ կը գտնէր զայն:
- Ճգնաւորութեա՞մբ Հայաստան պիտի փրկենք, թէ նահատակութեամբ եւ գործով: Կը հասկանայի եթէ ասէիք, թէ մեր նպատակը պիտի լինի կեանքը խանգարողները զարնելը: Իմ նպատակը «նրանց» զարնելն է եւ կեանքը սիրելը:
- Իսկ մենք, մանաւանդ Յակոբը, յուսահատ կ'ըսէինք.
- Շան կեռ պոչը անհնար է ուղղել մանգանայով:
Պատմեմ ղեկավարների մի հաւաքոյթի մասին, որուն ես ալ հրաւիրուած էի եւ ուր դրուեցաւ Համոյի հարցը: Հոն էին Նորհատեանը, Երուանդը/եղբայրս/, Սեւ Կարոն, Բժիշկ Կարոն, Բզնունին, Մխչոնց Մարգարը, Պլոն, Սերգէյը եւ Յակոբը:
Երուանդն էր զեկուցուղը:
- Բաղդասարովի խանութի առջեւէն կ'անցնէի: Ինքը ներս կանչեց զիս եւ ըսաւ. « Կարծես ինձ հայ չէք համարէ: Հասկացել եմ, որ ազգի համար դրամ է պէտք: Ոչ ինձ հրամցնող եւ ոչ էլ փորձող կայ: Առ էս 500նոցը: Թող իմ մատն էլ մէջը լինի ձեր գործին»: Յնակարծակի եկայ, 500նոցը առայ եւ ըսի. «Կը տամ ում պէտք է, բայց չեմ գիտեր կ'ընդունի՞ թէ չի ընդունի ձեր նուէրը»:
- Յակոբը վեր թռաւ տեղէն:
- -Քրոյի մայլան էի գնացել: Ջրկիր Խնկոն հազիւ օրը 30 կոպէկ կը վաստակի եւ տունը չոր հացի դրամ կը հանէ: 2 մանէթ /ռուբլի/ նուէր տուեց եւ ըսաւ` « մի բաժակ ջուրի տեղ առէք ազգիս համար»: Այդ երկու մանէթը հաւասար է բաղդասարովի 2 միլիոն մանէթի: Չխառնենք այս պիղծ դրամները խնկոների կոպէկներին:
- Որոշուեց` եթէ բաղդասարովը 1000 մանէթ տայ, մտցնել գանձը, քանի որ առանց ուզելու նուէր է տուած: Եթէ 1000էն պակաս ըլլայ` վերադարձնել:
Յակոբը զեկուցեց երկու օր առաջ եղած հաւաքոյթի մասին, ըսելով որ Սերգէյը ցոյց տուեց մեծ ընդունակութիւն քարոզչութեան եւ հմայեց ամէնքին: «Կ'առաջարկեմ նրան տալ քարոզչական գործի ղեկավարութիւնը»:
Առաջարկը ընդունուեցաւ, հակառակ Սերգէյի բողոքին, թէ այդ գործը իր սրտովը չէ եւ այդ չէ Ջրաբերդ /Կարս/ գալուն իր նպատակը:
-Հարսանիք- Հանդէսին, շարունակեց Յակոբը, զուտ եկամուտ եղաւ 2912 մանէթ եւ մի դրամապանակ: Այդ գումարէն 12 մանէթ վերադարձուած է Համօ Ջանփոլատեանին, 700 մանէթ, դրամապանակով, կը մնան առկախ: կ'առաջարկեմ 2200ը մտցնել գանձարկղը եւ տալ համապատասխան ընկալագիր հանդէսը կազմակերպող ենթակոմիտէին, իսկ 700 ռուբլին իր դրամապանակով վերադարձնել Համոյին:
Տիրեց լռութիւն: Սերգէյը ինծի նշան ըրաւ, որ բերանս բանամ: Բայց ես յուզուած էի, խօսելիքս չէի գիտեր եւ վարանեցայ: Նորահատեանը խօսիլ սկսաւ:.
- Յակոբ ջան, Յակո բ, Համոյին կը ճանչնամ, տեսած եմ փողոցը աշակերտներու հետ: Դեռ դպրոցը չվերջացուցած մէկ մատ տղայ է, ռուսերէն պոկուած` մեր «ժամն»է ընկած: Մեր ժամն է ընկած եւ իր ունեցած-չունեցածը մէկ մէկ մոմ եւ կերոն դարձուցած` կ'ուզէ վառել մեր սրբերուն, նահատակներուն համար: Դու ինչո՞ւ Համոյի մոմերի յետեւից ընկած` կ'ուզես մարել, կ'ուզես անոր նուէրները արտաքնոց նետել : Ես վարժապետ եմ եղած եւ գիտեմ թէ ինչ ազդեցութիւն կ'ունենայ այդ մի մատ տղու հոգու վրայ, եթէ չընդունուի նրա նուէրը: Ես կ'առաջարկեմ ընդունել եւ խրախուսել, իսկ «բումաժնիկը» /դրապանակը/ թանգարան ճամբել:
Յակոբին ծանր եկան Նորհատեանի դիտողութիւնները, եւ ան ըսաւ.
- Օրինակդ լաւ էր, բայց սխալ: Սրբերի առաջ մեղրամոմէ շինուած կերոն եւ մոմ կը վառեն. Այդ ընդունելի է սրբերի համար: Իսկ եթէ մոմը շինուած է խոզի կամ շան ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը`ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը` խոզանոց: Մէկ մատ տղայ է , վաստակ չունի, բայց այդ 700 մանէթը ո՞րտեղէն մտաւ իր գրպանը, որ կը նուիրէ մեզ: Քու գրպանը 700 մանէթ տեսա՞ծ է:
- Չէ , չէ տեսած, որովհետեւ ես հարուստ հայր չունիմ եւ ոչ էլ Կաղզուանի աղահանքը:
Ես սիրտ առայ եւ բերանս բացի.
- Ինձ խօսք չի ընկնի, բայց իմ տեսածս ըսեմ: Ես ալ դեռ վաստակ չունիմ, բայց գրպանս 150 մանէթ ունիմ: Այդ` խոզի ճարպէն չէ, քանի որ տուողները ձեր մէջն են նստած եւ Յակոբի սիրելիներն են:
- Երուանդն ու Յակոբը իրար նայեցին եւ ծիծաղեցին: Ես շարունակեցի.
- Ես սկսեցի վախնալ թէ՜ գրպանիս դրամէն եւ թէ՜ձեզմէ: Որքան պիտի վախնայ եւ հիասթափուի Համոն, եթէ իր նուէրը չընդունուի: Իմ ըսելիքը այդ չէ Համոյի մասին: Ես կ'ուզէի անոր խնդրանքը ձեզ յայտնել: Ան գանգատեցաւ Յակոբէն, որ իրեն երեխայ համարելով` արգելք է դարձած խմբերուն միանալու` երկիր անցնելու համար: Ան կը խնդրէ, որ իրեն Դաշնակցական շարքերը առնենք եւ յետոյ այնպիսի գործի մը դնենք, ուր մեռնիլ կայ: Ինքը ուխտեր է նահատակուիլ: Կ'ուզէի, որ անոր ցանկութիւնը կատարուէր:
- Չէ, օղլում,- վրայ բերաւ Նորհատեանը,- նահատակութիւնը նպատակ չի կարելի դարձնել: Աֆարըմ յակոբ, թէեւ երիտասարդ, բայց նստած մարդու պէս կը գործէ: Երէկ երեկոյ ալ Դերբենդից մի շատ գեղեցիկ, գիմնագիան աւարտած 19-20 տարեկան մի մանչուկ էին ճամբած իմ հասցէին: Այնչափ լաւն էր, որ տունը թողի: Մեզ մօտ գիշերեց, հիմա ալ մեր տունն է: Երուա նդ, ձեր տունը լայն է. քեզ մօտ կը ճամբեմ: Նրան չի կարելի խառնել կոշտ ու կոպիտ զինուորներու հետ: Համոզենք մի կերպ եւ յետ ճամբենք: մեզի պէտք պիտի գայ այս պատրաստուած սերունդը: Ես քիչ մը շեղուեցի: Ասելս այն էր, որ երբ կը խօսէի նրա հետ/անունը Գէորգ է/, այնպէս հաւատով մահուան խորհուրդը կը բացատրէր, այնպէս կը ձգտէր երթալ երկիր` նահատակութեան պսակ վաստկելու համար, որ բերանս բաց մնաց: Ձեզ մի բան ասեմ. Այս մեր նոր սերունդը վարակուած է «նահատակութեան հիւանդութեամբ»: Ապա դառնալով բժ. Կարոյին,- մի դարման ունի՞ ս: Աֆարիմ, Յակոբ, քու արածդ լաւ է: Համոյին փրկելու համար` պէտք է արգիլել նրա ինքնասպանութիւնը:
Նորահատեանը, առանց գիտնալու, փոթորիկ պայթեցուց այս փոքրիկ ժողովին մէջ: Մատներ բարձրացան,եւ ամէնքը մէկ անգամէն ուզեցին խօսիլ: Մխչոնց Մար , առանց խօսք ուզելու, ելաւ ու սկսաւ` իր կարմիր միրուքը ցցելով վերեւ.
- Նորհա տ, Նորհատ, ըսածդ ալ խօ՞ սք է: Ուրեմն, ճերմակ ու սեւ ոսկորնե՞ր կան եղեր: Ով լաւ է, ուսումով, տունը թուռշի դնենք, իսկ վատերին, անկիրթներին երկիր ճամբենք.նահատակութիւնը անո՞նց թողնենք միայն:
Սեւ Կարոն իր տեղէն կը գոռար.
- Նորհատ, Նորհատ, քու գլխուն այսօր բան մը դիպեր է:Բժիշկ, նայէ՜, խոհ չէ «սարսըմցել»:
Սերգէյը իր տեղը հանգիստ չէր կրնար նստիլ, բայց Յակոբը համոզեց զայն, որ խօսքը իրենն է: Յակոբը ճառեց.
- Եթէ Նորհատեանը կը կարծէ, թէ ես նոյն տեսակէտներն ունիմ ինչ ինքը, չարաչար կը սխալի: Ես հակառակ չեմ Համոն մեր շարքերն առնելուն եւ երկրի խմբերի մէջ մտցնելուն: իր «աֆարիմները» թո ղ իրեն պահէ: Սակայն, հակառակ Նորհատեանի, ես կը կարծեմ որ առաջին թեկնածուները երկիր մտցնելու ոչ թափթփուկները պիտի լինին եւ ոչ ալ տգէտ ու անգաղափարական մաևդիկ, այլ մեր ընտրեալ սերունդը, ուսում առածները, գաղափարական նպատակ ունեցողները: նրանց «թուռշի» դնելուն հակառակ եմ.կը թթուին եւ թափուելիք նիւթ կը դառնան:
- «Երկիր գնացողներու ինիսուն տոկոսը պիտի սպաննուի եւ միայն տասը պիտի տեղ հասնի: Այդ չի նշանակեր որ մեր նպատակը պիտի դառնայ «մեռնիլը, զոհուիլը,ահա ուր նրանք պիտի տարածեն մեր գաղափարները: «Ձեզմէ ոչ ոք ինձ չափ չի ճանչնար Համոն. Ան ամէն զոհողութեան ընդունակ է, անվախ է, բայց ան կը սիրէ գործողութիւնը, ոչ թէ գործողութեան բուն նպատակը:Ասկէ կը վախնամ»:
Ապա նայելով ինձ` շարունակեց.
- Դուն` որ կը միջամտես` առանց ճանչնալու, կը սխալիս: Նախ` նա Ջանփոլատովի մանչն է, մի հարուստի` որ հազարաւորներու քրտինքը կը շահագործէ: Մենք, ատոր դէմ պէտք է լինենք: Այդպիսիք մեր վաղուան հակառակորդներն են: Եւ այդ` Համոն չի զբաղեցներ այսօր:
- «Երկրորդ գլխաւոր պատճառը հետեւեալն է: Անժխտելի է, որ առանց աշխատանքի` դրամ չի ստեղծուի, իսկ առանց դրամի եւ ոչ մի գործ չի կրնար քալել: Որքան ալ որ պէտք է վախնալ առանց դրամի մնալէն, աւելի պէտք է վախնալ դիւրութեամբ շատ դրամ ունենալէն: Մեր Համոն, մէկ մատ տղայ, դեռ իր արդար կամ անարդար վաստակը չէ ունեցած, բայց իրեն հպարտ կը զգայ, որ հարուստ է: Իր ունեցած հօր դրամէն նուէրներ տալը զոհաբերութեան նշան չէ: Իսկ անոր անձնական ծախքերը` թատրոնը, երկաթուղու առաջին կարգ նստիլը , ուտելիքը, հագնելիքը, կնկան պէս զարդարուիլը նշան է` որ ան անկման հակամէտ է: Նա «բայլըսըզ»/անորոշ/է: Ես նրա բարեկամն եմ, թող թշնամի զիս ճանչնայ: Թող մեր շարքերը չմտնի»:
Յակոբին իրաւունք տուին ամէնքը:
Շար. 6
(Վերջ Հատոր 1 Գլուխ Ա.ի)
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները -6- Ռուբէն (Վերջ Հատոր 1 Գլուխ Ա.ի)
Լեւոն Քալանթարեանը, որ զոկ էր, Բագուէն եկաւ մեր մէջ: կ'ըսէին որ ան հարուստ էր, իր իրաւունքներէն հրաժարած էր եւ իր գործը ձգած` եկած էր «մատաղ» գնալու:
Իրմէ չեմ հասկցած, բայց ուրիշներ կ'ըսէին , որ մէկ թէ երկու տասնեակ զինուորներու ամբողջ կազմուածքին, ձիերն ալ մէջը, ծախքերը ինքը վճարած էր կ. Կոմիտէին: Չնայելով ատոր, չոր սիրտ իր ընկերները կը շարունակէին փորձեր ընել` տեսնելու համար թէ այդ «բուրժուա»յէն մարդ դուրս կուգա ՞յ: Իր քնելու տեղը ինկաւ դրան մօտը, որուն տակէն սառն քամին կը փչէր: Ծէգը չբացուած` Սերգէյը կ'ըսէր.- «Ես շատ յոգնած եմ, կօշիկներս մաքրէ եւ գնա իմ ձին ալ թիմարէ»: Յակոբ կ'աւելցնէր .- «Միս, սոխ կ'առնես, կարթոֆիլ կ'առնես եւ մի լաւ բան կը պատրաստես, կ'ուտենք»: Անոր խուրջինը բացին եւ ինչ որ ունէր, ամէն մարդ իր ուզածն առաւ անկէ եւ անոր բան չմնաց: Լեւոնը ծիծաղելով բողոքեց.
- Լաւ , բայց փոխնորդ իսկ չթողիք, ես էլ ձերը կ'առնեմ:
- Ան իսկոյն հասկցած էր, թէ ի ՜նչ մթնոլորտի մէջ էր եւ յարմարուեցաւ: Ակամայ կ'ըսէինք. «Ոսկի տղայ է...»:
Տարբեր էր Գէորգը, որուն Ռուս Գէորգ կ'ըսէին, ռուսի դիմագիծ ունենալուն համար: Բոլորէն աւելի բարձր էր ուսումով: Ան կ'ըսէր.-
- Սիրելիս, կեանքի հետ եղած կապերը ծանր շղթաներ են, որ կը կաշկանդեն մարդը` գնալու բարձրագոյն զոհողութեան, նահատակութեան:
Գէորգը խստութեամբ ճգնաւորական կեանքին փարած էր: Այդ ժամանակներուն նորաձեւութիւն եղող տոլտոյականութիւնը կը նսեմանար անոր խստապահանջութեան առջեւ: Իր նուրբ մարմինը ան կ'ուզէր վարժեցնել տոկանքի, որուն չէր դիմանար: իր միտքը միշտ կը սաւառնէր Անտոք լերան գագաթը, ուր զէնք ու զրահով պիտի պայքարէր բռնակալ թուրքին դէմ, զոր բնաւ չտեսաւ: Իր սիրած Բոկլի «Քաղաքակրթութեան Պատմութիւնը Անգլիայում» գիրքը դէն շպրտած, ան չէր կարդար այլեւս, հիւծած էր հոգւով ու մարմնով:
Մենք կը տեսնէինք այդ եւ կ'ըսէինք. «Ռուս Գէորգը ադամանդ է»:
Բայց ան հիւանդ էր: Անոր գլխուն տխրութեամբ նստած էր Սերգէյը եւ մայրութիւն կ'ընէր:
-Գէորգ ջան, Մինասի տեղը ազատ է: Տանինք անոնց: Անոր մայրիկը քեզ կ'առաջնորդէ:
- Այսինքն` ինձ անպէ՞տք էք համարում:
- Չէ, որպէսզի առողջանաս, որ կարողանաս հասնիլ Անտոք:
Վերցուցին ու տարան մեր տունը` խնամքի համար:
Ես արդէն հեռացած էի Կարսէն երբ Գէորգը, առողջացած` միացեր էր Վաղարշակի խմբին եւ աւելցուցեր իր ոսկորները Զիւինի աւերակներուն վրայ, առանց Անտոքը տեսնելու:
Իսկ Համօ Ջանփոլատեանը, որ նոյնպէս «բուրժուա»յի ճուտ կը նկատուէր, չէր կրնար բաժնուիլ սուղնոց սիկարէթէն, գեղեցիկ հագուստներէն, եւ իր ճոխ ապրելակերպէն եւ կիներու հետ սիրաբանելէն: Չէր ազդուեր ստեուած մթնոլորտէն եւ կարծես անիմաստ կը գտնէր զայն:
- Ճգնաւորութեա՞մբ Հայաստան պիտի փրկենք, թէ նահատակութեամբ եւ գործով: Կը հասկանայի եթէ ասէիք, թէ մեր նպատակը պիտի լինի կեանքը խանգարողները զարնելը: Իմ նպատակը «նրանց» զարնելն է եւ կեանքը սիրելը:
- Իսկ մենք, մանաւանդ Յակոբը, յուսահատ կ'ըսէինք.
- Շան կեռ պոչը անհնար է ուղղել մանգանայով:
Պատմեմ ղեկավարների մի հաւաքոյթի մասին, որուն ես ալ հրաւիրուած էի եւ ուր դրուեցաւ Համոյի հարցը: Հոն էին Նորհատեանը, Երուանդը/եղբայրս/, Սեւ Կարոն, Բժիշկ Կարոն, Բզնունին, Մխչոնց Մարգարը, Պլոն, Սերգէյը եւ Յակոբը:
Երուանդն էր զեկուցուղը:
- Բաղդասարովի խանութի առջեւէն կ'անցնէի: Ինքը ներս կանչեց զիս եւ ըսաւ. « Կարծես ինձ հայ չէք համարէ: Հասկացել եմ, որ ազգի համար դրամ է պէտք: Ոչ ինձ հրամցնող եւ ոչ էլ փորձող կայ: Առ էս 500նոցը: Թող իմ մատն էլ մէջը լինի ձեր գործին»: Յնակարծակի եկայ, 500նոցը առայ եւ ըսի. «Կը տամ ում պէտք է, բայց չեմ գիտեր կ'ընդունի՞ թէ չի ընդունի ձեր նուէրը»:
- Յակոբը վեր թռաւ տեղէն:
- -Քրոյի մայլան էի գնացել: Ջրկիր Խնկոն հազիւ օրը 30 կոպէկ կը վաստակի եւ տունը չոր հացի դրամ կը հանէ: 2 մանէթ /ռուբլի/ նուէր տուեց եւ ըսաւ` « մի բաժակ ջուրի տեղ առէք ազգիս համար»: Այդ երկու մանէթը հաւասար է բաղդասարովի 2 միլիոն մանէթի: Չխառնենք այս պիղծ դրամները խնկոների կոպէկներին:
- Որոշուեց` եթէ բաղդասարովը 1000 մանէթ տայ, մտցնել գանձը, քանի որ առանց ուզելու նուէր է տուած: Եթէ 1000էն պակաս ըլլայ` վերադարձնել:
Յակոբը զեկուցեց երկու օր առաջ եղած հաւաքոյթի մասին, ըսելով որ Սերգէյը ցոյց տուեց մեծ ընդունակութիւն քարոզչութեան եւ հմայեց ամէնքին: «Կ'առաջարկեմ նրան տալ քարոզչական գործի ղեկավարութիւնը»:
Առաջարկը ընդունուեցաւ, հակառակ Սերգէյի բողոքին, թէ այդ գործը իր սրտովը չէ եւ այդ չէ Ջրաբերդ /Կարս/ գալուն իր նպատակը:
-Հարսանիք- Հանդէսին, շարունակեց Յակոբը, զուտ եկամուտ եղաւ 2912 մանէթ եւ մի դրամապանակ: Այդ գումարէն 12 մանէթ վերադարձուած է Համօ Ջանփոլատեանին, 700 մանէթ, դրամապանակով, կը մնան առկախ: կ'առաջարկեմ 2200ը մտցնել գանձարկղը եւ տալ համապատասխան ընկալագիր հանդէսը կազմակերպող ենթակոմիտէին, իսկ 700 ռուբլին իր դրամապանակով վերադարձնել Համոյին:
Տիրեց լռութիւն: Սերգէյը ինծի նշան ըրաւ, որ բերանս բանամ: Բայց ես յուզուած էի, խօսելիքս չէի գիտեր եւ վարանեցայ: Նորահատեանը խօսիլ սկսաւ:.
- Յակոբ ջան, Յակո բ, Համոյին կը ճանչնամ, տեսած եմ փողոցը աշակերտներու հետ: Դեռ դպրոցը չվերջացուցած մէկ մատ տղայ է, ռուսերէն պոկուած` մեր «ժամն»է ընկած: Մեր ժամն է ընկած եւ իր ունեցած-չունեցածը մէկ մէկ մոմ եւ կերոն դարձուցած` կ'ուզէ վառել մեր սրբերուն, նահատակներուն համար: Դու ինչո՞ւ Համոյի մոմերի յետեւից ընկած` կ'ուզես մարել, կ'ուզես անոր նուէրները արտաքնոց նետել : Ես վարժապետ եմ եղած եւ գիտեմ թէ ինչ ազդեցութիւն կ'ունենայ այդ մի մատ տղու հոգու վրայ, եթէ չընդունուի նրա նուէրը: Ես կ'առաջարկեմ ընդունել եւ խրախուսել, իսկ «բումաժնիկը» /դրապանակը/ թանգարան ճամբել:
Յակոբին ծանր եկան Նորհատեանի դիտողութիւնները, եւ ան ըսաւ.
- Օրինակդ լաւ էր, բայց սխալ: Սրբերի առաջ մեղրամոմէ շինուած կերոն եւ մոմ կը վառեն. Այդ ընդունելի է սրբերի համար: Իսկ եթէ մոմը շինուած է խոզի կամ շան ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը`ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը` խոզանոց: Մէկ մատ տղայ է , վաստակ չունի, բայց այդ 700 մանէթը ո՞րտեղէն մտաւ իր գրպանը, որ կը նուիրէ մեզ: Քու գրպանը 700 մանէթ տեսա՞ծ է:
- Չէ , չէ տեսած, որովհետեւ ես հարուստ հայր չունիմ եւ ոչ էլ Կաղզուանի աղահանքը:
Ես սիրտ առայ եւ բերանս բացի.
- Ինձ խօսք չի ընկնի, բայց իմ տեսածս ըսեմ: Ես ալ դեռ վաստակ չունիմ, բայց գրպանս 150 մանէթ ունիմ: Այդ` խոզի ճարպէն չէ, քանի որ տուողները ձեր մէջն են նստած եւ Յակոբի սիրելիներն են:
- Երուանդն ու Յակոբը իրար նայեցին եւ ծիծաղեցին: Ես շարունակեցի.
- Ես սկսեցի վախնալ թէ՜ գրպանիս դրամէն եւ թէ՜ձեզմէ: Որքան պիտի վախնայ եւ հիասթափուի Համոն, եթէ իր նուէրը չընդունուի: Իմ ըսելիքը այդ չէ Համոյի մասին: Ես կ'ուզէի անոր խնդրանքը ձեզ յայտնել: Ան գանգատեցաւ Յակոբէն, որ իրեն երեխայ համարելով` արգելք է դարձած խմբերուն միանալու` երկիր անցնելու համար: Ան կը խնդրէ, որ իրեն Դաշնակցական շարքերը առնենք եւ յետոյ այնպիսի գործի մը դնենք, ուր մեռնիլ կայ: Ինքը ուխտեր է նահատակուիլ: Կ'ուզէի, որ անոր ցանկութիւնը կատարուէր:
- Չէ, օղլում,- վրայ բերաւ Նորհատեանը,- նահատակութիւնը նպատակ չի կարելի դարձնել: Աֆարըմ յակոբ, թէեւ երիտասարդ, բայց նստած մարդու պէս կը գործէ: Երէկ երեկոյ ալ Դերբենդից մի շատ գեղեցիկ, գիմնագիան աւարտած 19-20 տարեկան մի մանչուկ էին ճամբած իմ հասցէին: Այնչափ լաւն էր, որ տունը թողի: Մեզ մօտ գիշերեց, հիմա ալ մեր տունն է: Երուա նդ, ձեր տունը լայն է. քեզ մօտ կը ճամբեմ: Նրան չի կարելի խառնել կոշտ ու կոպիտ զինուորներու հետ: Համոզենք մի կերպ եւ յետ ճամբենք: մեզի պէտք պիտի գայ այս պատրաստուած սերունդը: Ես քիչ մը շեղուեցի: Ասելս այն էր, որ երբ կը խօսէի նրա հետ/անունը Գէորգ է/, այնպէս հաւատով մահուան խորհուրդը կը բացատրէր, այնպէս կը ձգտէր երթալ երկիր` նահատակութեան պսակ վաստկելու համար, որ բերանս բաց մնաց: Ձեզ մի բան ասեմ. Այս մեր նոր սերունդը վարակուած է «նահատակութեան հիւանդութեամբ»: Ապա դառնալով բժ. Կարոյին,- մի դարման ունի՞ ս: Աֆարիմ, Յակոբ, քու արածդ լաւ է: Համոյին փրկելու համար` պէտք է արգիլել նրա ինքնասպանութիւնը:
Նորահատեանը, առանց գիտնալու, փոթորիկ պայթեցուց այս փոքրիկ ժողովին մէջ: Մատներ բարձրացան,եւ ամէնքը մէկ անգամէն ուզեցին խօսիլ: Մխչոնց Մար , առանց խօսք ուզելու, ելաւ ու սկսաւ` իր կարմիր միրուքը ցցելով վերեւ.
- Նորհա տ, Նորհատ, ըսածդ ալ խօ՞ սք է: Ուրեմն, ճերմակ ու սեւ ոսկորնե՞ր կան եղեր: Ով լաւ է, ուսումով, տունը թուռշի դնենք, իսկ վատերին, անկիրթներին երկիր ճամբենք.նահատակութիւնը անո՞նց թողնենք միայն:
Սեւ Կարոն իր տեղէն կը գոռար.
- Նորհատ, Նորհատ, քու գլխուն այսօր բան մը դիպեր է:Բժիշկ, նայէ՜, խոհ չէ «սարսըմցել»:
Սերգէյը իր տեղը հանգիստ չէր կրնար նստիլ, բայց Յակոբը համոզեց զայն, որ խօսքը իրենն է: Յակոբը ճառեց.
- Եթէ Նորհատեանը կը կարծէ, թէ ես նոյն տեսակէտներն ունիմ ինչ ինքը, չարաչար կը սխալի: Ես հակառակ չեմ Համոն մեր շարքերն առնելուն եւ երկրի խմբերի մէջ մտցնելուն: իր «աֆարիմները» թո ղ իրեն պահէ: Սակայն, հակառակ Նորհատեանի, ես կը կարծեմ որ առաջին թեկնածուները երկիր մտցնելու ոչ թափթփուկները պիտի լինին եւ ոչ ալ տգէտ ու անգաղափարական մաևդիկ, այլ մեր ընտրեալ սերունդը, ուսում առածները, գաղափարական նպատակ ունեցողները: նրանց «թուռշի» դնելուն հակառակ եմ.կը թթուին եւ թափուելիք նիւթ կը դառնան:
- «Երկիր գնացողներու ինիսուն տոկոսը պիտի սպաննուի եւ միայն տասը պիտի տեղ հասնի: Այդ չի նշանակեր որ մեր նպատակը պիտի դառնայ «մեռնիլը, զոհուիլը,ահա ուր նրանք պիտի տարածեն մեր գաղափարները: «Ձեզմէ ոչ ոք ինձ չափ չի ճանչնար Համոն. Ան ամէն զոհողութեան ընդունակ է, անվախ է, բայց ան կը սիրէ գործողութիւնը, ոչ թէ գործողութեան բուն նպատակը:Ասկէ կը վախնամ»:
Ապա նայելով ինձ` շարունակեց.
- Դուն` որ կը միջամտես` առանց ճանչնալու, կը սխալիս: Նախ` նա Ջանփոլատովի մանչն է, մի հարուստի` որ հազարաւորներու քրտինքը կը շահագործէ: Մենք, ատոր դէմ պէտք է լինենք: Այդպիսիք մեր վաղուան հակառակորդներն են: Եւ այդ` Համոն չի զբաղեցներ այսօր:
- «Երկրորդ գլխաւոր պատճառը հետեւեալն է: Անժխտելի է, որ առանց աշխատանքի` դրամ չի ստեղծուի, իսկ առանց դրամի եւ ոչ մի գործ չի կրնար քալել: Որքան ալ որ պէտք է վախնալ առանց դրամի մնալէն, աւելի պէտք է վախնալ դիւրութեամբ շատ դրամ ունենալէն: Մեր Համոն, մէկ մատ տղայ, դեռ իր արդար կամ անարդար վաստակը չէ ունեցած, բայց իրեն հպարտ կը զգայ, որ հարուստ է: Իր ունեցած հօր դրամէն նուէրներ տալը զոհաբերութեան նշան չէ: Իսկ անոր անձնական ծախքերը` թատրոնը, երկաթուղու առաջին կարգ նստիլը , ուտելիքը, հագնելիքը, կնկան պէս զարդարուիլը նշան է` որ ան անկման հակամէտ է: Նա «բայլըսըզ»/անորոշ/է: Ես նրա բարեկամն եմ, թող թշնամի զիս ճանչնայ: Թող մեր շարքերը չմտնի»:
Յակոբին իրաւունք տուին ամէնքը:
Շար. 6
(Վերջ Հատոր 1 Գլուխ Ա.ի)
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Իրմէ չեմ հասկցած, բայց ուրիշներ կ'ըսէին , որ մէկ թէ երկու տասնեակ զինուորներու ամբողջ կազմուածքին, ձիերն ալ մէջը, ծախքերը ինքը վճարած էր կ. Կոմիտէին: Չնայելով ատոր, չոր սիրտ իր ընկերները կը շարունակէին փորձեր ընել` տեսնելու համար թէ այդ «բուրժուա»յէն մարդ դուրս կուգա ՞յ: Իր քնելու տեղը ինկաւ դրան մօտը, որուն տակէն սառն քամին կը փչէր: Ծէգը չբացուած` Սերգէյը կ'ըսէր.- «Ես շատ յոգնած եմ, կօշիկներս մաքրէ եւ գնա իմ ձին ալ թիմարէ»: Յակոբ կ'աւելցնէր .- «Միս, սոխ կ'առնես, կարթոֆիլ կ'առնես եւ մի լաւ բան կը պատրաստես, կ'ուտենք»: Անոր խուրջինը բացին եւ ինչ որ ունէր, ամէն մարդ իր ուզածն առաւ անկէ եւ անոր բան չմնաց: Լեւոնը ծիծաղելով բողոքեց.
- Լաւ , բայց փոխնորդ իսկ չթողիք, ես էլ ձերը կ'առնեմ:
- Ան իսկոյն հասկցած էր, թէ ի ՜նչ մթնոլորտի մէջ էր եւ յարմարուեցաւ: Ակամայ կ'ըսէինք. «Ոսկի տղայ է...»:
Տարբեր էր Գէորգը, որուն Ռուս Գէորգ կ'ըսէին, ռուսի դիմագիծ ունենալուն համար: Բոլորէն աւելի բարձր էր ուսումով: Ան կ'ըսէր.-
- Սիրելիս, կեանքի հետ եղած կապերը ծանր շղթաներ են, որ կը կաշկանդեն մարդը` գնալու բարձրագոյն զոհողութեան, նահատակութեան:
Գէորգը խստութեամբ ճգնաւորական կեանքին փարած էր: Այդ ժամանակներուն նորաձեւութիւն եղող տոլտոյականութիւնը կը նսեմանար անոր խստապահանջութեան առջեւ: Իր նուրբ մարմինը ան կ'ուզէր վարժեցնել տոկանքի, որուն չէր դիմանար: իր միտքը միշտ կը սաւառնէր Անտոք լերան գագաթը, ուր զէնք ու զրահով պիտի պայքարէր բռնակալ թուրքին դէմ, զոր բնաւ չտեսաւ: Իր սիրած Բոկլի «Քաղաքակրթութեան Պատմութիւնը Անգլիայում» գիրքը դէն շպրտած, ան չէր կարդար այլեւս, հիւծած էր հոգւով ու մարմնով:
Մենք կը տեսնէինք այդ եւ կ'ըսէինք. «Ռուս Գէորգը ադամանդ է»:
Բայց ան հիւանդ էր: Անոր գլխուն տխրութեամբ նստած էր Սերգէյը եւ մայրութիւն կ'ընէր:
-Գէորգ ջան, Մինասի տեղը ազատ է: Տանինք անոնց: Անոր մայրիկը քեզ կ'առաջնորդէ:
- Այսինքն` ինձ անպէ՞տք էք համարում:
- Չէ, որպէսզի առողջանաս, որ կարողանաս հասնիլ Անտոք:
Վերցուցին ու տարան մեր տունը` խնամքի համար:
Ես արդէն հեռացած էի Կարսէն երբ Գէորգը, առողջացած` միացեր էր Վաղարշակի խմբին եւ աւելցուցեր իր ոսկորները Զիւինի աւերակներուն վրայ, առանց Անտոքը տեսնելու:
Իսկ Համօ Ջանփոլատեանը, որ նոյնպէս «բուրժուա»յի ճուտ կը նկատուէր, չէր կրնար բաժնուիլ սուղնոց սիկարէթէն, գեղեցիկ հագուստներէն, եւ իր ճոխ ապրելակերպէն եւ կիներու հետ սիրաբանելէն: Չէր ազդուեր ստեուած մթնոլորտէն եւ կարծես անիմաստ կը գտնէր զայն:
- Ճգնաւորութեա՞մբ Հայաստան պիտի փրկենք, թէ նահատակութեամբ եւ գործով: Կը հասկանայի եթէ ասէիք, թէ մեր նպատակը պիտի լինի կեանքը խանգարողները զարնելը: Իմ նպատակը «նրանց» զարնելն է եւ կեանքը սիրելը:
- Իսկ մենք, մանաւանդ Յակոբը, յուսահատ կ'ըսէինք.
- Շան կեռ պոչը անհնար է ուղղել մանգանայով:
Պատմեմ ղեկավարների մի հաւաքոյթի մասին, որուն ես ալ հրաւիրուած էի եւ ուր դրուեցաւ Համոյի հարցը: Հոն էին Նորհատեանը, Երուանդը/եղբայրս/, Սեւ Կարոն, Բժիշկ Կարոն, Բզնունին, Մխչոնց Մարգարը, Պլոն, Սերգէյը եւ Յակոբը:
Երուանդն էր զեկուցուղը:
- Բաղդասարովի խանութի առջեւէն կ'անցնէի: Ինքը ներս կանչեց զիս եւ ըսաւ. « Կարծես ինձ հայ չէք համարէ: Հասկացել եմ, որ ազգի համար դրամ է պէտք: Ոչ ինձ հրամցնող եւ ոչ էլ փորձող կայ: Առ էս 500նոցը: Թող իմ մատն էլ մէջը լինի ձեր գործին»: Յնակարծակի եկայ, 500նոցը առայ եւ ըսի. «Կը տամ ում պէտք է, բայց չեմ գիտեր կ'ընդունի՞ թէ չի ընդունի ձեր նուէրը»:
- Յակոբը վեր թռաւ տեղէն:
- -Քրոյի մայլան էի գնացել: Ջրկիր Խնկոն հազիւ օրը 30 կոպէկ կը վաստակի եւ տունը չոր հացի դրամ կը հանէ: 2 մանէթ /ռուբլի/ նուէր տուեց եւ ըսաւ` « մի բաժակ ջուրի տեղ առէք ազգիս համար»: Այդ երկու մանէթը հաւասար է բաղդասարովի 2 միլիոն մանէթի: Չխառնենք այս պիղծ դրամները խնկոների կոպէկներին:
- Որոշուեց` եթէ բաղդասարովը 1000 մանէթ տայ, մտցնել գանձը, քանի որ առանց ուզելու նուէր է տուած: Եթէ 1000էն պակաս ըլլայ` վերադարձնել:
Յակոբը զեկուցեց երկու օր առաջ եղած հաւաքոյթի մասին, ըսելով որ Սերգէյը ցոյց տուեց մեծ ընդունակութիւն քարոզչութեան եւ հմայեց ամէնքին: «Կ'առաջարկեմ նրան տալ քարոզչական գործի ղեկավարութիւնը»:
Առաջարկը ընդունուեցաւ, հակառակ Սերգէյի բողոքին, թէ այդ գործը իր սրտովը չէ եւ այդ չէ Ջրաբերդ /Կարս/ գալուն իր նպատակը:
-Հարսանիք- Հանդէսին, շարունակեց Յակոբը, զուտ եկամուտ եղաւ 2912 մանէթ եւ մի դրամապանակ: Այդ գումարէն 12 մանէթ վերադարձուած է Համօ Ջանփոլատեանին, 700 մանէթ, դրամապանակով, կը մնան առկախ: կ'առաջարկեմ 2200ը մտցնել գանձարկղը եւ տալ համապատասխան ընկալագիր հանդէսը կազմակերպող ենթակոմիտէին, իսկ 700 ռուբլին իր դրամապանակով վերադարձնել Համոյին:
Տիրեց լռութիւն: Սերգէյը ինծի նշան ըրաւ, որ բերանս բանամ: Բայց ես յուզուած էի, խօսելիքս չէի գիտեր եւ վարանեցայ: Նորահատեանը խօսիլ սկսաւ:.
- Յակոբ ջան, Յակո բ, Համոյին կը ճանչնամ, տեսած եմ փողոցը աշակերտներու հետ: Դեռ դպրոցը չվերջացուցած մէկ մատ տղայ է, ռուսերէն պոկուած` մեր «ժամն»է ընկած: Մեր ժամն է ընկած եւ իր ունեցած-չունեցածը մէկ մէկ մոմ եւ կերոն դարձուցած` կ'ուզէ վառել մեր սրբերուն, նահատակներուն համար: Դու ինչո՞ւ Համոյի մոմերի յետեւից ընկած` կ'ուզես մարել, կ'ուզես անոր նուէրները արտաքնոց նետել : Ես վարժապետ եմ եղած եւ գիտեմ թէ ինչ ազդեցութիւն կ'ունենայ այդ մի մատ տղու հոգու վրայ, եթէ չընդունուի նրա նուէրը: Ես կ'առաջարկեմ ընդունել եւ խրախուսել, իսկ «բումաժնիկը» /դրապանակը/ թանգարան ճամբել:
Յակոբին ծանր եկան Նորհատեանի դիտողութիւնները, եւ ան ըսաւ.
- Օրինակդ լաւ էր, բայց սխալ: Սրբերի առաջ մեղրամոմէ շինուած կերոն եւ մոմ կը վառեն. Այդ ընդունելի է սրբերի համար: Իսկ եթէ մոմը շինուած է խոզի կամ շան ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը`ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը` խոզանոց: Մէկ մատ տղայ է , վաստակ չունի, բայց այդ 700 մանէթը ո՞րտեղէն մտաւ իր գրպանը, որ կը նուիրէ մեզ: Քու գրպանը 700 մանէթ տեսա՞ծ է:
- Չէ , չէ տեսած, որովհետեւ ես հարուստ հայր չունիմ եւ ոչ էլ Կաղզուանի աղահանքը:
Ես սիրտ առայ եւ բերանս բացի.
- Ինձ խօսք չի ընկնի, բայց իմ տեսածս ըսեմ: Ես ալ դեռ վաստակ չունիմ, բայց գրպանս 150 մանէթ ունիմ: Այդ` խոզի ճարպէն չէ, քանի որ տուողները ձեր մէջն են նստած եւ Յակոբի սիրելիներն են:
- Երուանդն ու Յակոբը իրար նայեցին եւ ծիծաղեցին: Ես շարունակեցի.
- Ես սկսեցի վախնալ թէ՜ գրպանիս դրամէն եւ թէ՜ձեզմէ: Որքան պիտի վախնայ եւ հիասթափուի Համոն, եթէ իր նուէրը չընդունուի: Իմ ըսելիքը այդ չէ Համոյի մասին: Ես կ'ուզէի անոր խնդրանքը ձեզ յայտնել: Ան գանգատեցաւ Յակոբէն, որ իրեն երեխայ համարելով` արգելք է դարձած խմբերուն միանալու` երկիր անցնելու համար: Ան կը խնդրէ, որ իրեն Դաշնակցական շարքերը առնենք եւ յետոյ այնպիսի գործի մը դնենք, ուր մեռնիլ կայ: Ինքը ուխտեր է նահատակուիլ: Կ'ուզէի, որ անոր ցանկութիւնը կատարուէր:
- Չէ, օղլում,- վրայ բերաւ Նորհատեանը,- նահատակութիւնը նպատակ չի կարելի դարձնել: Աֆարըմ յակոբ, թէեւ երիտասարդ, բայց նստած մարդու պէս կը գործէ: Երէկ երեկոյ ալ Դերբենդից մի շատ գեղեցիկ, գիմնագիան աւարտած 19-20 տարեկան մի մանչուկ էին ճամբած իմ հասցէին: Այնչափ լաւն էր, որ տունը թողի: Մեզ մօտ գիշերեց, հիմա ալ մեր տունն է: Երուա նդ, ձեր տունը լայն է. քեզ մօտ կը ճամբեմ: Նրան չի կարելի խառնել կոշտ ու կոպիտ զինուորներու հետ: Համոզենք մի կերպ եւ յետ ճամբենք: մեզի պէտք պիտի գայ այս պատրաստուած սերունդը: Ես քիչ մը շեղուեցի: Ասելս այն էր, որ երբ կը խօսէի նրա հետ/անունը Գէորգ է/, այնպէս հաւատով մահուան խորհուրդը կը բացատրէր, այնպէս կը ձգտէր երթալ երկիր` նահատակութեան պսակ վաստկելու համար, որ բերանս բաց մնաց: Ձեզ մի բան ասեմ. Այս մեր նոր սերունդը վարակուած է «նահատակութեան հիւանդութեամբ»: Ապա դառնալով բժ. Կարոյին,- մի դարման ունի՞ ս: Աֆարիմ, Յակոբ, քու արածդ լաւ է: Համոյին փրկելու համար` պէտք է արգիլել նրա ինքնասպանութիւնը:
Նորահատեանը, առանց գիտնալու, փոթորիկ պայթեցուց այս փոքրիկ ժողովին մէջ: Մատներ բարձրացան,եւ ամէնքը մէկ անգամէն ուզեցին խօսիլ: Մխչոնց Մար , առանց խօսք ուզելու, ելաւ ու սկսաւ` իր կարմիր միրուքը ցցելով վերեւ.
- Նորհա տ, Նորհատ, ըսածդ ալ խօ՞ սք է: Ուրեմն, ճերմակ ու սեւ ոսկորնե՞ր կան եղեր: Ով լաւ է, ուսումով, տունը թուռշի դնենք, իսկ վատերին, անկիրթներին երկիր ճամբենք.նահատակութիւնը անո՞նց թողնենք միայն:
Սեւ Կարոն իր տեղէն կը գոռար.
- Նորհատ, Նորհատ, քու գլխուն այսօր բան մը դիպեր է:Բժիշկ, նայէ՜, խոհ չէ «սարսըմցել»:
Սերգէյը իր տեղը հանգիստ չէր կրնար նստիլ, բայց Յակոբը համոզեց զայն, որ խօսքը իրենն է: Յակոբը ճառեց.
- Եթէ Նորհատեանը կը կարծէ, թէ ես նոյն տեսակէտներն ունիմ ինչ ինքը, չարաչար կը սխալի: Ես հակառակ չեմ Համոն մեր շարքերն առնելուն եւ երկրի խմբերի մէջ մտցնելուն: իր «աֆարիմները» թո ղ իրեն պահէ: Սակայն, հակառակ Նորհատեանի, ես կը կարծեմ որ առաջին թեկնածուները երկիր մտցնելու ոչ թափթփուկները պիտի լինին եւ ոչ ալ տգէտ ու անգաղափարական մաևդիկ, այլ մեր ընտրեալ սերունդը, ուսում առածները, գաղափարական նպատակ ունեցողները: նրանց «թուռշի» դնելուն հակառակ եմ.կը թթուին եւ թափուելիք նիւթ կը դառնան:
- «Երկիր գնացողներու ինիսուն տոկոսը պիտի սպաննուի եւ միայն տասը պիտի տեղ հասնի: Այդ չի նշանակեր որ մեր նպատակը պիտի դառնայ «մեռնիլը, զոհուիլը,ահա ուր նրանք պիտի տարածեն մեր գաղափարները: «Ձեզմէ ոչ ոք ինձ չափ չի ճանչնար Համոն. Ան ամէն զոհողութեան ընդունակ է, անվախ է, բայց ան կը սիրէ գործողութիւնը, ոչ թէ գործողութեան բուն նպատակը:Ասկէ կը վախնամ»:
Ապա նայելով ինձ` շարունակեց.
- Դուն` որ կը միջամտես` առանց ճանչնալու, կը սխալիս: Նախ` նա Ջանփոլատովի մանչն է, մի հարուստի` որ հազարաւորներու քրտինքը կը շահագործէ: Մենք, ատոր դէմ պէտք է լինենք: Այդպիսիք մեր վաղուան հակառակորդներն են: Եւ այդ` Համոն չի զբաղեցներ այսօր:
- «Երկրորդ գլխաւոր պատճառը հետեւեալն է: Անժխտելի է, որ առանց աշխատանքի` դրամ չի ստեղծուի, իսկ առանց դրամի եւ ոչ մի գործ չի կրնար քալել: Որքան ալ որ պէտք է վախնալ առանց դրամի մնալէն, աւելի պէտք է վախնալ դիւրութեամբ շատ դրամ ունենալէն: Մեր Համոն, մէկ մատ տղայ, դեռ իր արդար կամ անարդար վաստակը չէ ունեցած, բայց իրեն հպարտ կը զգայ, որ հարուստ է: Իր ունեցած հօր դրամէն նուէրներ տալը զոհաբերութեան նշան չէ: Իսկ անոր անձնական ծախքերը` թատրոնը, երկաթուղու առաջին կարգ նստիլը , ուտելիքը, հագնելիքը, կնկան պէս զարդարուիլը նշան է` որ ան անկման հակամէտ է: Նա «բայլըսըզ»/անորոշ/է: Ես նրա բարեկամն եմ, թող թշնամի զիս ճանչնայ: Թող մեր շարքերը չմտնի»:
Յակոբին իրաւունք տուին ամէնքը:
Շար. 6
(Վերջ Հատոր 1 Գլուխ Ա.ի)
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Մայր Թերեզայի Խրատները մարդկութեան
Մարդիկ շատ յաճախ կ՜ըլլան անհասկցող, անտրամաբանական և եսակեդրոն:
Միևնոյնն է՝ ներէ իրենց:
Եթէ դուն բարի ես, մարդիկ կրնան քեզ մեղադրել եսասիրական և ծածուկ մտադրութիւններու մէջ:
Միեւնոյնն է՝ բարի եղիր:
Եթէ դուն յաջողութեան հասնիս՝ ապա ձեռք կը բերես մի քանի կեղծ ընկերներ և իսկական թշնամիներ:
Միևնոյնն է՝ հասիր յաջոշութեան:
Եթէ դուն ազնիւ ես ու անկեղծ՝ մարդիկ կարող են քեզ խաբել:
Միևնոյնն է՝ եղիր ազնիւ ու անկեղծ:
Այն՝ ինչի կառուցման համար դուն տարիներ ես ծախսեր, մէկը կրնայ զայն մէկ գիշերուան մէջ քանդել:
Միևնոյնն է ՝ դուն մի դադրիր կառուցելէն:
Եթէ դուն հոգեկան հաւասարակշռութիւն և երջանկութիւն գտնես ՝ մարդիկ կը նախանձին քեզի:
Միեւնոյնն է՝ եղիր երջանիկ:
Այն լաւութիւնը որ դուն այսօր ըրիր՝ մարդիկ յաճախ վաղը կը մոռնան:
Միեւնոյնն է ՝ Դդւն լաւութիւն ընելէն մի դադրիր:
Տուր աշխարհին քու ունեցած ամենալաւ բանը ,թէեւ այդ կրնայ բաւարար չըլլալ…
Միեւնոյնն է՝ տուր աշխարհին ունեցած ամենալաւ բանդ:
Ի վերջոյ դուն կը հասկնաս որ այդ ամէնը չի կատարուիր քու եւ մարդոց միջեւ:
Այդ բոլորը կը կատարուի քու եւ Աստուծոյ միջեւ:
Մայր Թերեզա
«Նշանակ» ին յատուկ ուղարկուած Կայանէ Մանուկեանի կողմէ՝ Երեւան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Միևնոյնն է՝ ներէ իրենց:
Եթէ դուն բարի ես, մարդիկ կրնան քեզ մեղադրել եսասիրական և ծածուկ մտադրութիւններու մէջ:
Միեւնոյնն է՝ բարի եղիր:
Եթէ դուն յաջողութեան հասնիս՝ ապա ձեռք կը բերես մի քանի կեղծ ընկերներ և իսկական թշնամիներ:
Միևնոյնն է՝ հասիր յաջոշութեան:
Եթէ դուն ազնիւ ես ու անկեղծ՝ մարդիկ կարող են քեզ խաբել:
Միևնոյնն է՝ եղիր ազնիւ ու անկեղծ:
Այն՝ ինչի կառուցման համար դուն տարիներ ես ծախսեր, մէկը կրնայ զայն մէկ գիշերուան մէջ քանդել:
Միևնոյնն է ՝ դուն մի դադրիր կառուցելէն:
Եթէ դուն հոգեկան հաւասարակշռութիւն և երջանկութիւն գտնես ՝ մարդիկ կը նախանձին քեզի:
Միեւնոյնն է՝ եղիր երջանիկ:
Այն լաւութիւնը որ դուն այսօր ըրիր՝ մարդիկ յաճախ վաղը կը մոռնան:
Միեւնոյնն է ՝ Դդւն լաւութիւն ընելէն մի դադրիր:
Տուր աշխարհին քու ունեցած ամենալաւ բանը ,թէեւ այդ կրնայ բաւարար չըլլալ…
Միեւնոյնն է՝ տուր աշխարհին ունեցած ամենալաւ բանդ:
Ի վերջոյ դուն կը հասկնաս որ այդ ամէնը չի կատարուիր քու եւ մարդոց միջեւ:
Այդ բոլորը կը կատարուի քու եւ Աստուծոյ միջեւ:
Մայր Թերեզա
«Նշանակ» ին յատուկ ուղարկուած Կայանէ Մանուկեանի կողմէ՝ Երեւան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Մայր Թերեզայի Խրատները մարդկութեան
Մարդիկ շատ յաճախ կ՜ըլլան անհասկցող, անտրամաբանական և եսակեդրոն:
Միևնոյնն է՝ ներէ իրենց:
Եթէ դուն բարի ես, մարդիկ կրնան քեզ մեղադրել եսասիրական և ծածուկ մտադրութիւններու մէջ:
Միեւնոյնն է՝ բարի եղիր:
Եթէ դուն յաջողութեան հասնիս՝ ապա ձեռք կը բերես մի քանի կեղծ ընկերներ և իսկական թշնամիներ:
Միևնոյնն է՝ հասիր յաջոշութեան:
Եթէ դուն ազնիւ ես ու անկեղծ՝ մարդիկ կարող են քեզ խաբել:
Միևնոյնն է՝ եղիր ազնիւ ու անկեղծ:
Այն՝ ինչի կառուցման համար դուն տարիներ ես ծախսեր, մէկը կրնայ զայն մէկ գիշերուան մէջ քանդել:
Միևնոյնն է ՝ դուն մի դադրիր կառուցելէն:
Եթէ դուն հոգեկան հաւասարակշռութիւն և երջանկութիւն գտնես ՝ մարդիկ կը նախանձին քեզի:
Միեւնոյնն է՝ եղիր երջանիկ:
Այն լաւութիւնը որ դուն այսօր ըրիր՝ մարդիկ յաճախ վաղը կը մոռնան:
Միեւնոյնն է ՝ Դդւն լաւութիւն ընելէն մի դադրիր:
Տուր աշխարհին քու ունեցած ամենալաւ բանը ,թէեւ այդ կրնայ բաւարար չըլլալ…
Միեւնոյնն է՝ տուր աշխարհին ունեցած ամենալաւ բանդ:
Ի վերջոյ դուն կը հասկնաս որ այդ ամէնը չի կատարուիր քու եւ մարդոց միջեւ:
Այդ բոլորը կը կատարուի քու եւ Աստուծոյ միջեւ:
Մայր Թերեզա
«Նշանակ» ին յատուկ ուղարկուած Կայանէ Մանուկեանի կողմէ՝ Երեւան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Միևնոյնն է՝ ներէ իրենց:
Եթէ դուն բարի ես, մարդիկ կրնան քեզ մեղադրել եսասիրական և ծածուկ մտադրութիւններու մէջ:
Միեւնոյնն է՝ բարի եղիր:
Եթէ դուն յաջողութեան հասնիս՝ ապա ձեռք կը բերես մի քանի կեղծ ընկերներ և իսկական թշնամիներ:
Միևնոյնն է՝ հասիր յաջոշութեան:
Եթէ դուն ազնիւ ես ու անկեղծ՝ մարդիկ կարող են քեզ խաբել:
Միևնոյնն է՝ եղիր ազնիւ ու անկեղծ:
Այն՝ ինչի կառուցման համար դուն տարիներ ես ծախսեր, մէկը կրնայ զայն մէկ գիշերուան մէջ քանդել:
Միևնոյնն է ՝ դուն մի դադրիր կառուցելէն:
Եթէ դուն հոգեկան հաւասարակշռութիւն և երջանկութիւն գտնես ՝ մարդիկ կը նախանձին քեզի:
Միեւնոյնն է՝ եղիր երջանիկ:
Այն լաւութիւնը որ դուն այսօր ըրիր՝ մարդիկ յաճախ վաղը կը մոռնան:
Միեւնոյնն է ՝ Դդւն լաւութիւն ընելէն մի դադրիր:
Տուր աշխարհին քու ունեցած ամենալաւ բանը ,թէեւ այդ կրնայ բաւարար չըլլալ…
Միեւնոյնն է՝ տուր աշխարհին ունեցած ամենալաւ բանդ:
Ի վերջոյ դուն կը հասկնաս որ այդ ամէնը չի կատարուիր քու եւ մարդոց միջեւ:
Այդ բոլորը կը կատարուի քու եւ Աստուծոյ միջեւ:
Մայր Թերեզա
«Նշանակ» ին յատուկ ուղարկուած Կայանէ Մանուկեանի կողմէ՝ Երեւան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Thursday, November 26, 2009
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 5 - Ռուբէն
Յակոբը ժպտալով պատասխանեց.
-Զարմանում ես, որովհետեւ չես հասկանում կ. Կոմիտէի էութիւնը: Մեղուանոցին մէջ մայր մեղուն է ամէն ինչը եւ բոլոր մնացած մեղուները նրա ստեղծածն են եւ նրա գերին: Նա ինչ որ հրամայէ, այնպէս էլ կը լինի: Բոլորին նա տարբեր աշխատանք է տալիս եւ այդ աշխատանքի է տալիս եւ այդ աշխատանքի հա մաձայն զինել է նրանց, մէկին կնճիթներ եւ զրահններ է տուել` թշնամուն խեղդելու համար, միւսին` խայթոցներ` իրեն պաշտպանելու, ծաղիկների նեկտարը հաւաքելու ու մեղր դարձնելու: Ինքը այդ բոլորէն զուրկ է, մի թշուառ որդ, որ ապաւինած է իր ստեղծածների զոհաբերութեան վրայ: Բայց եթէ այդ որդը մեղուանոցից բացակայ է, բոլորը իրար կը փճացնեն եւ կը փախչին: Դրա համար էլ նա միշտ նրանց մէջն է եւ բանտարկուածի նման արեւ չի տեսնում: Հաշուիր որ մայր մեղուն կ. Կոմիտէն է: Նա երեք պարտք ունի` ա/ լինել իր զաւակների մէջ գիշեր ու ցերեկ, արեւ չտեսնել մեր մայրիկների պէս եւ սիրել բոլորին անխտիր կերպով. բ/Ներդաշնակութիւնը պահել բոլոր բազմութեան մէջ եւ կամք ունենալ այդ միութիւնը պարտադրելու. գ/ նախատեսել եւ ապահովել այդ բազմութեան գոյութիւնը վտանգի ու խաղաղութեան ժամանակ եւ անոր ուժեղացումը որակով ու թուով: Ուրիշ ոչինչ:
Յակոբը այս օրինակով ինձ կ'ուզէր բան հասկցնել, ես ինծի հարց կուտայի. «Յակոբը, մայր մեղուի իր պատմութիւնը անելով, կ'ուզէ որ մենք կապկենք մեղունե ՞րը, թէ՞իր ըսածը բնատուր յատկութիւնն է այս ժողովուրդին»: Ես երեւակայութեամբ գնացած էի Երիզա, ուր իմաստութեան աստուածը Անահիտ դիցուհին էր, որ մայր մեղուի նման ամէն ինչ էր, թէպէտ ինքը քարէ արձան մըն էր: Չլինի՞ թէ այս բոլորը յարութիւն առած եւ եկած խառնուած էին Կարսի կանոնագրին մէջ եւ կ. Կոմիտէի ընտրութիւնն ալ դարձած էր չգրուած օրէնք մը:
- Ասում ես` թողած Տուրբախը, որ մի հերոս է, ուրիշին ենք մտցնում մարմնի մէջ: Այդ է լաւը: Կ.Կոմիտէի անդամները հերոս լինելու հնարաւորութիւնը եւ պարտականութիւնը չունին: Նախ` գաղտնի պէտք է լինին: Եւ յետոյ` նրանք են որ հազարներով պէտք է ստեղծեն Տուրբախի նմանները: Ասում ես` ինձ եւ Սերգէյին թողած, ուրիշներին առաջ կը գցենք: Այդ լաւ է: Մենք այսօր կանք, վաղը չկանք եւ գործի վրայ էլ կը վերջանանք: Բայց ո՞ վ պիտի լինի մեզանից աւելի լաւ եւ շատ աշխատաւորներ ստեղծողը: Եթէ կ. Կոմիտէն հասկանայ իր դերը եւ ուրիշ բաների չխառնուի, եթէ նա իր հաւկիթները ածէ եւ կամք ունենայ կառավարելու` առանց երկպառակութեան, նա կ'արդարացնէ իր գոյութիւնը, եւ ամէն ինչ յարատեւ եւ լաւ կը գնայ: Այս կը լինի, երբ նա մի անձ դառնայ:
- Այսչափը պատմեցի, որ հասկնալի լինի մէկ այլ մտայնութիւն, մէկ այլ մթնոլորտ, զոր ստեղծած էր կ. Կոմիտէն այդ շրջանի մէջ:
Գործիչը, զինուորը եւ երկիր գնացողը այն տարրն էր, որ « մատաղ» պիտի լինէր ազգութեան: Անոնք ենթարկուած էին առանձին կանոններու, որոնցմէ գլխաւորներն էին.-
- Պէտք չէ ունենաս քու սեփականութիւնը:
- Կապերդ պէտք է կտրես քու ընտանիքիդ եւ ընդհանրապէս կիներուն հետ:
- Վայելքներուն բնաւ պէտք չէ մասնակցիս:
- Պէտք է լինես քու ծառան եւ ընկերոջդ ծառան:
- Լեզուով, շարժուձեւով պէտք է լինես պատշաճ, համարձակ եւ հպարտ:
Սուտ խօսիլը, գողնալը, հարբիլը, շնանալը, աղջիկներուն հետ սիրաբանութիւն ընելը, փափուկ կեանք սիրելը, մայրենի լեզուն չգիտնալը, վախկոտութիւնը, քսութիւնը, անհամարձակութիւնը մարդկային թերութիւններ են: Ան որ ատոնցմէ մէկը ի ծնէ չէ ունեցած եւ չունի իր անկարողութեան պատճառով, առաքինի չէ: Առաքինին այն է, որ ամէն թերութիւն ունեցած է, բայց հրապարակով կը խոստովանի, կը հրաժարի անոնցմէ, , կը պայքարի անոնց դէմ եւ կը յաղթէ: Ի ՞նչ արժէք ունի տէրտէրի քարոզը ողորմածութեան մասին, երբ գրպանէն մեթալիկ չ'ելլեր: Բարեգործը այն է, որ ունի եւ ունեցածը կուտայ: Ի ՞նչ արժէք ունին կռտուած մարդու, կամ լեռը փախած ճգնաւորի ժուժկալութեան խրատները: Արժէքաւորը այն է, որ ամէն ինչ ունի, բայց ժուժկալ կը մնայ:
Ահա այս հոգեկան դպրոցին մէջն էր, որ զիս դրած էին «վարժուելու» համար: Մայրս, եղբայրներս եկած էին Կարս եւ հոն հաստատուած: Անոնք նոյնիսկ հարուստ էին, բայց ես ընդհանուր մթնոլորտէն ազդուած` ոտք չէի կոխեր մեր դրան շէմքէն ներս: Ձորի թաղի մեր բրիշակ կացարանին մէջ, գետնի վրայ, եափունճի մը իբրեւ վերմակ պէտք է ունենայի այլեւս: Թեփանենց Ալեքի աժաննոց ճաշարանէն թաւայ կամ չանախ բերելը եւ փորը լեցնելը, իմ եւ ընկերներու կօշիկները հերթով մաքրելը, մեր ձիերը մեր ձեռքով թիմարելը, կերակրելը` ամէնօրեայ մեր պարտականութիւններն էին դարձած կուսակցական աշխատանքներու կողքին:
Շար.5
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
-Զարմանում ես, որովհետեւ չես հասկանում կ. Կոմիտէի էութիւնը: Մեղուանոցին մէջ մայր մեղուն է ամէն ինչը եւ բոլոր մնացած մեղուները նրա ստեղծածն են եւ նրա գերին: Նա ինչ որ հրամայէ, այնպէս էլ կը լինի: Բոլորին նա տարբեր աշխատանք է տալիս եւ այդ աշխատանքի է տալիս եւ այդ աշխատանքի հա մաձայն զինել է նրանց, մէկին կնճիթներ եւ զրահններ է տուել` թշնամուն խեղդելու համար, միւսին` խայթոցներ` իրեն պաշտպանելու, ծաղիկների նեկտարը հաւաքելու ու մեղր դարձնելու: Ինքը այդ բոլորէն զուրկ է, մի թշուառ որդ, որ ապաւինած է իր ստեղծածների զոհաբերութեան վրայ: Բայց եթէ այդ որդը մեղուանոցից բացակայ է, բոլորը իրար կը փճացնեն եւ կը փախչին: Դրա համար էլ նա միշտ նրանց մէջն է եւ բանտարկուածի նման արեւ չի տեսնում: Հաշուիր որ մայր մեղուն կ. Կոմիտէն է: Նա երեք պարտք ունի` ա/ լինել իր զաւակների մէջ գիշեր ու ցերեկ, արեւ չտեսնել մեր մայրիկների պէս եւ սիրել բոլորին անխտիր կերպով. բ/Ներդաշնակութիւնը պահել բոլոր բազմութեան մէջ եւ կամք ունենալ այդ միութիւնը պարտադրելու. գ/ նախատեսել եւ ապահովել այդ բազմութեան գոյութիւնը վտանգի ու խաղաղութեան ժամանակ եւ անոր ուժեղացումը որակով ու թուով: Ուրիշ ոչինչ:
Յակոբը այս օրինակով ինձ կ'ուզէր բան հասկցնել, ես ինծի հարց կուտայի. «Յակոբը, մայր մեղուի իր պատմութիւնը անելով, կ'ուզէ որ մենք կապկենք մեղունե ՞րը, թէ՞իր ըսածը բնատուր յատկութիւնն է այս ժողովուրդին»: Ես երեւակայութեամբ գնացած էի Երիզա, ուր իմաստութեան աստուածը Անահիտ դիցուհին էր, որ մայր մեղուի նման ամէն ինչ էր, թէպէտ ինքը քարէ արձան մըն էր: Չլինի՞ թէ այս բոլորը յարութիւն առած եւ եկած խառնուած էին Կարսի կանոնագրին մէջ եւ կ. Կոմիտէի ընտրութիւնն ալ դարձած էր չգրուած օրէնք մը:
- Ասում ես` թողած Տուրբախը, որ մի հերոս է, ուրիշին ենք մտցնում մարմնի մէջ: Այդ է լաւը: Կ.Կոմիտէի անդամները հերոս լինելու հնարաւորութիւնը եւ պարտականութիւնը չունին: Նախ` գաղտնի պէտք է լինին: Եւ յետոյ` նրանք են որ հազարներով պէտք է ստեղծեն Տուրբախի նմանները: Ասում ես` ինձ եւ Սերգէյին թողած, ուրիշներին առաջ կը գցենք: Այդ լաւ է: Մենք այսօր կանք, վաղը չկանք եւ գործի վրայ էլ կը վերջանանք: Բայց ո՞ վ պիտի լինի մեզանից աւելի լաւ եւ շատ աշխատաւորներ ստեղծողը: Եթէ կ. Կոմիտէն հասկանայ իր դերը եւ ուրիշ բաների չխառնուի, եթէ նա իր հաւկիթները ածէ եւ կամք ունենայ կառավարելու` առանց երկպառակութեան, նա կ'արդարացնէ իր գոյութիւնը, եւ ամէն ինչ յարատեւ եւ լաւ կը գնայ: Այս կը լինի, երբ նա մի անձ դառնայ:
- Այսչափը պատմեցի, որ հասկնալի լինի մէկ այլ մտայնութիւն, մէկ այլ մթնոլորտ, զոր ստեղծած էր կ. Կոմիտէն այդ շրջանի մէջ:
Գործիչը, զինուորը եւ երկիր գնացողը այն տարրն էր, որ « մատաղ» պիտի լինէր ազգութեան: Անոնք ենթարկուած էին առանձին կանոններու, որոնցմէ գլխաւորներն էին.-
- Պէտք չէ ունենաս քու սեփականութիւնը:
- Կապերդ պէտք է կտրես քու ընտանիքիդ եւ ընդհանրապէս կիներուն հետ:
- Վայելքներուն բնաւ պէտք չէ մասնակցիս:
- Պէտք է լինես քու ծառան եւ ընկերոջդ ծառան:
- Լեզուով, շարժուձեւով պէտք է լինես պատշաճ, համարձակ եւ հպարտ:
Սուտ խօսիլը, գողնալը, հարբիլը, շնանալը, աղջիկներուն հետ սիրաբանութիւն ընելը, փափուկ կեանք սիրելը, մայրենի լեզուն չգիտնալը, վախկոտութիւնը, քսութիւնը, անհամարձակութիւնը մարդկային թերութիւններ են: Ան որ ատոնցմէ մէկը ի ծնէ չէ ունեցած եւ չունի իր անկարողութեան պատճառով, առաքինի չէ: Առաքինին այն է, որ ամէն թերութիւն ունեցած է, բայց հրապարակով կը խոստովանի, կը հրաժարի անոնցմէ, , կը պայքարի անոնց դէմ եւ կը յաղթէ: Ի ՞նչ արժէք ունի տէրտէրի քարոզը ողորմածութեան մասին, երբ գրպանէն մեթալիկ չ'ելլեր: Բարեգործը այն է, որ ունի եւ ունեցածը կուտայ: Ի ՞նչ արժէք ունին կռտուած մարդու, կամ լեռը փախած ճգնաւորի ժուժկալութեան խրատները: Արժէքաւորը այն է, որ ամէն ինչ ունի, բայց ժուժկալ կը մնայ:
Ահա այս հոգեկան դպրոցին մէջն էր, որ զիս դրած էին «վարժուելու» համար: Մայրս, եղբայրներս եկած էին Կարս եւ հոն հաստատուած: Անոնք նոյնիսկ հարուստ էին, բայց ես ընդհանուր մթնոլորտէն ազդուած` ոտք չէի կոխեր մեր դրան շէմքէն ներս: Ձորի թաղի մեր բրիշակ կացարանին մէջ, գետնի վրայ, եափունճի մը իբրեւ վերմակ պէտք է ունենայի այլեւս: Թեփանենց Ալեքի աժաննոց ճաշարանէն թաւայ կամ չանախ բերելը եւ փորը լեցնելը, իմ եւ ընկերներու կօշիկները հերթով մաքրելը, մեր ձիերը մեր ձեռքով թիմարելը, կերակրելը` ամէնօրեայ մեր պարտականութիւններն էին դարձած կուսակցական աշխատանքներու կողքին:
Շար.5
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 5 - Ռուբէն
Յակոբը ժպտալով պատասխանեց.
-Զարմանում ես, որովհետեւ չես հասկանում կ. Կոմիտէի էութիւնը: Մեղուանոցին մէջ մայր մեղուն է ամէն ինչը եւ բոլոր մնացած մեղուները նրա ստեղծածն են եւ նրա գերին: Նա ինչ որ հրամայէ, այնպէս էլ կը լինի: Բոլորին նա տարբեր աշխատանք է տալիս եւ այդ աշխատանքի է տալիս եւ այդ աշխատանքի հա մաձայն զինել է նրանց, մէկին կնճիթներ եւ զրահններ է տուել` թշնամուն խեղդելու համար, միւսին` խայթոցներ` իրեն պաշտպանելու, ծաղիկների նեկտարը հաւաքելու ու մեղր դարձնելու: Ինքը այդ բոլորէն զուրկ է, մի թշուառ որդ, որ ապաւինած է իր ստեղծածների զոհաբերութեան վրայ: Բայց եթէ այդ որդը մեղուանոցից բացակայ է, բոլորը իրար կը փճացնեն եւ կը փախչին: Դրա համար էլ նա միշտ նրանց մէջն է եւ բանտարկուածի նման արեւ չի տեսնում: Հաշուիր որ մայր մեղուն կ. Կոմիտէն է: Նա երեք պարտք ունի` ա/ լինել իր զաւակների մէջ գիշեր ու ցերեկ, արեւ չտեսնել մեր մայրիկների պէս եւ սիրել բոլորին անխտիր կերպով. բ/Ներդաշնակութիւնը պահել բոլոր բազմութեան մէջ եւ կամք ունենալ այդ միութիւնը պարտադրելու. գ/ նախատեսել եւ ապահովել այդ բազմութեան գոյութիւնը վտանգի ու խաղաղութեան ժամանակ եւ անոր ուժեղացումը որակով ու թուով: Ուրիշ ոչինչ:
Յակոբը այս օրինակով ինձ կ'ուզէր բան հասկցնել, ես ինծի հարց կուտայի. «Յակոբը, մայր մեղուի իր պատմութիւնը անելով, կ'ուզէ որ մենք կապկենք մեղունե ՞րը, թէ՞իր ըսածը բնատուր յատկութիւնն է այս ժողովուրդին»: Ես երեւակայութեամբ գնացած էի Երիզա, ուր իմաստութեան աստուածը Անահիտ դիցուհին էր, որ մայր մեղուի նման ամէն ինչ էր, թէպէտ ինքը քարէ արձան մըն էր: Չլինի՞ թէ այս բոլորը յարութիւն առած եւ եկած խառնուած էին Կարսի կանոնագրին մէջ եւ կ. Կոմիտէի ընտրութիւնն ալ դարձած էր չգրուած օրէնք մը:
- Ասում ես` թողած Տուրբախը, որ մի հերոս է, ուրիշին ենք մտցնում մարմնի մէջ: Այդ է լաւը: Կ.Կոմիտէի անդամները հերոս լինելու հնարաւորութիւնը եւ պարտականութիւնը չունին: Նախ` գաղտնի պէտք է լինին: Եւ յետոյ` նրանք են որ հազարներով պէտք է ստեղծեն Տուրբախի նմանները: Ասում ես` ինձ եւ Սերգէյին թողած, ուրիշներին առաջ կը գցենք: Այդ լաւ է: Մենք այսօր կանք, վաղը չկանք եւ գործի վրայ էլ կը վերջանանք: Բայց ո՞ վ պիտի լինի մեզանից աւելի լաւ եւ շատ աշխատաւորներ ստեղծողը: Եթէ կ. Կոմիտէն հասկանայ իր դերը եւ ուրիշ բաների չխառնուի, եթէ նա իր հաւկիթները ածէ եւ կամք ունենայ կառավարելու` առանց երկպառակութեան, նա կ'արդարացնէ իր գոյութիւնը, եւ ամէն ինչ յարատեւ եւ լաւ կը գնայ: Այս կը լինի, երբ նա մի անձ դառնայ:
- Այսչափը պատմեցի, որ հասկնալի լինի մէկ այլ մտայնութիւն, մէկ այլ մթնոլորտ, զոր ստեղծած էր կ. Կոմիտէն այդ շրջանի մէջ:
Գործիչը, զինուորը եւ երկիր գնացողը այն տարրն էր, որ « մատաղ» պիտի լինէր ազգութեան: Անոնք ենթարկուած էին առանձին կանոններու, որոնցմէ գլխաւորներն էին.-
- Պէտք չէ ունենաս քու սեփականութիւնը:
- Կապերդ պէտք է կտրես քու ընտանիքիդ եւ ընդհանրապէս կիներուն հետ:
- Վայելքներուն բնաւ պէտք չէ մասնակցիս:
- Պէտք է լինես քու ծառան եւ ընկերոջդ ծառան:
- Լեզուով, շարժուձեւով պէտք է լինես պատշաճ, համարձակ եւ հպարտ:
Սուտ խօսիլը, գողնալը, հարբիլը, շնանալը, աղջիկներուն հետ սիրաբանութիւն ընելը, փափուկ կեանք սիրելը, մայրենի լեզուն չգիտնալը, վախկոտութիւնը, քսութիւնը, անհամարձակութիւնը մարդկային թերութիւններ են: Ան որ ատոնցմէ մէկը ի ծնէ չէ ունեցած եւ չունի իր անկարողութեան պատճառով, առաքինի չէ: Առաքինին այն է, որ ամէն թերութիւն ունեցած է, բայց հրապարակով կը խոստովանի, կը հրաժարի անոնցմէ, , կը պայքարի անոնց դէմ եւ կը յաղթէ: Ի ՞նչ արժէք ունի տէրտէրի քարոզը ողորմածութեան մասին, երբ գրպանէն մեթալիկ չ'ելլեր: Բարեգործը այն է, որ ունի եւ ունեցածը կուտայ: Ի ՞նչ արժէք ունին կռտուած մարդու, կամ լեռը փախած ճգնաւորի ժուժկալութեան խրատները: Արժէքաւորը այն է, որ ամէն ինչ ունի, բայց ժուժկալ կը մնայ:
Ահա այս հոգեկան դպրոցին մէջն էր, որ զիս դրած էին «վարժուելու» համար: Մայրս, եղբայրներս եկած էին Կարս եւ հոն հաստատուած: Անոնք նոյնիսկ հարուստ էին, բայց ես ընդհանուր մթնոլորտէն ազդուած` ոտք չէի կոխեր մեր դրան շէմքէն ներս: Ձորի թաղի մեր բրիշակ կացարանին մէջ, գետնի վրայ, եափունճի մը իբրեւ վերմակ պէտք է ունենայի այլեւս: Թեփանենց Ալեքի աժաննոց ճաշարանէն թաւայ կամ չանախ բերելը եւ փորը լեցնելը, իմ եւ ընկերներու կօշիկները հերթով մաքրելը, մեր ձիերը մեր ձեռքով թիմարելը, կերակրելը` ամէնօրեայ մեր պարտականութիւններն էին դարձած կուսակցական աշխատանքներու կողքին:
Շար.5
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
-Զարմանում ես, որովհետեւ չես հասկանում կ. Կոմիտէի էութիւնը: Մեղուանոցին մէջ մայր մեղուն է ամէն ինչը եւ բոլոր մնացած մեղուները նրա ստեղծածն են եւ նրա գերին: Նա ինչ որ հրամայէ, այնպէս էլ կը լինի: Բոլորին նա տարբեր աշխատանք է տալիս եւ այդ աշխատանքի է տալիս եւ այդ աշխատանքի հա մաձայն զինել է նրանց, մէկին կնճիթներ եւ զրահններ է տուել` թշնամուն խեղդելու համար, միւսին` խայթոցներ` իրեն պաշտպանելու, ծաղիկների նեկտարը հաւաքելու ու մեղր դարձնելու: Ինքը այդ բոլորէն զուրկ է, մի թշուառ որդ, որ ապաւինած է իր ստեղծածների զոհաբերութեան վրայ: Բայց եթէ այդ որդը մեղուանոցից բացակայ է, բոլորը իրար կը փճացնեն եւ կը փախչին: Դրա համար էլ նա միշտ նրանց մէջն է եւ բանտարկուածի նման արեւ չի տեսնում: Հաշուիր որ մայր մեղուն կ. Կոմիտէն է: Նա երեք պարտք ունի` ա/ լինել իր զաւակների մէջ գիշեր ու ցերեկ, արեւ չտեսնել մեր մայրիկների պէս եւ սիրել բոլորին անխտիր կերպով. բ/Ներդաշնակութիւնը պահել բոլոր բազմութեան մէջ եւ կամք ունենալ այդ միութիւնը պարտադրելու. գ/ նախատեսել եւ ապահովել այդ բազմութեան գոյութիւնը վտանգի ու խաղաղութեան ժամանակ եւ անոր ուժեղացումը որակով ու թուով: Ուրիշ ոչինչ:
Յակոբը այս օրինակով ինձ կ'ուզէր բան հասկցնել, ես ինծի հարց կուտայի. «Յակոբը, մայր մեղուի իր պատմութիւնը անելով, կ'ուզէ որ մենք կապկենք մեղունե ՞րը, թէ՞իր ըսածը բնատուր յատկութիւնն է այս ժողովուրդին»: Ես երեւակայութեամբ գնացած էի Երիզա, ուր իմաստութեան աստուածը Անահիտ դիցուհին էր, որ մայր մեղուի նման ամէն ինչ էր, թէպէտ ինքը քարէ արձան մըն էր: Չլինի՞ թէ այս բոլորը յարութիւն առած եւ եկած խառնուած էին Կարսի կանոնագրին մէջ եւ կ. Կոմիտէի ընտրութիւնն ալ դարձած էր չգրուած օրէնք մը:
- Ասում ես` թողած Տուրբախը, որ մի հերոս է, ուրիշին ենք մտցնում մարմնի մէջ: Այդ է լաւը: Կ.Կոմիտէի անդամները հերոս լինելու հնարաւորութիւնը եւ պարտականութիւնը չունին: Նախ` գաղտնի պէտք է լինին: Եւ յետոյ` նրանք են որ հազարներով պէտք է ստեղծեն Տուրբախի նմանները: Ասում ես` ինձ եւ Սերգէյին թողած, ուրիշներին առաջ կը գցենք: Այդ լաւ է: Մենք այսօր կանք, վաղը չկանք եւ գործի վրայ էլ կը վերջանանք: Բայց ո՞ վ պիտի լինի մեզանից աւելի լաւ եւ շատ աշխատաւորներ ստեղծողը: Եթէ կ. Կոմիտէն հասկանայ իր դերը եւ ուրիշ բաների չխառնուի, եթէ նա իր հաւկիթները ածէ եւ կամք ունենայ կառավարելու` առանց երկպառակութեան, նա կ'արդարացնէ իր գոյութիւնը, եւ ամէն ինչ յարատեւ եւ լաւ կը գնայ: Այս կը լինի, երբ նա մի անձ դառնայ:
- Այսչափը պատմեցի, որ հասկնալի լինի մէկ այլ մտայնութիւն, մէկ այլ մթնոլորտ, զոր ստեղծած էր կ. Կոմիտէն այդ շրջանի մէջ:
Գործիչը, զինուորը եւ երկիր գնացողը այն տարրն էր, որ « մատաղ» պիտի լինէր ազգութեան: Անոնք ենթարկուած էին առանձին կանոններու, որոնցմէ գլխաւորներն էին.-
- Պէտք չէ ունենաս քու սեփականութիւնը:
- Կապերդ պէտք է կտրես քու ընտանիքիդ եւ ընդհանրապէս կիներուն հետ:
- Վայելքներուն բնաւ պէտք չէ մասնակցիս:
- Պէտք է լինես քու ծառան եւ ընկերոջդ ծառան:
- Լեզուով, շարժուձեւով պէտք է լինես պատշաճ, համարձակ եւ հպարտ:
Սուտ խօսիլը, գողնալը, հարբիլը, շնանալը, աղջիկներուն հետ սիրաբանութիւն ընելը, փափուկ կեանք սիրելը, մայրենի լեզուն չգիտնալը, վախկոտութիւնը, քսութիւնը, անհամարձակութիւնը մարդկային թերութիւններ են: Ան որ ատոնցմէ մէկը ի ծնէ չէ ունեցած եւ չունի իր անկարողութեան պատճառով, առաքինի չէ: Առաքինին այն է, որ ամէն թերութիւն ունեցած է, բայց հրապարակով կը խոստովանի, կը հրաժարի անոնցմէ, , կը պայքարի անոնց դէմ եւ կը յաղթէ: Ի ՞նչ արժէք ունի տէրտէրի քարոզը ողորմածութեան մասին, երբ գրպանէն մեթալիկ չ'ելլեր: Բարեգործը այն է, որ ունի եւ ունեցածը կուտայ: Ի ՞նչ արժէք ունին կռտուած մարդու, կամ լեռը փախած ճգնաւորի ժուժկալութեան խրատները: Արժէքաւորը այն է, որ ամէն ինչ ունի, բայց ժուժկալ կը մնայ:
Ահա այս հոգեկան դպրոցին մէջն էր, որ զիս դրած էին «վարժուելու» համար: Մայրս, եղբայրներս եկած էին Կարս եւ հոն հաստատուած: Անոնք նոյնիսկ հարուստ էին, բայց ես ընդհանուր մթնոլորտէն ազդուած` ոտք չէի կոխեր մեր դրան շէմքէն ներս: Ձորի թաղի մեր բրիշակ կացարանին մէջ, գետնի վրայ, եափունճի մը իբրեւ վերմակ պէտք է ունենայի այլեւս: Թեփանենց Ալեքի աժաննոց ճաշարանէն թաւայ կամ չանախ բերելը եւ փորը լեցնելը, իմ եւ ընկերներու կօշիկները հերթով մաքրելը, մեր ձիերը մեր ձեռքով թիմարելը, կերակրելը` ամէնօրեայ մեր պարտականութիւններն էին դարձած կուսակցական աշխատանքներու կողքին:
Շար.5
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»