Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները -2- Ռուբէն

Մի քանի օր ետք, ներկայ եղայ մի այլ գիշերային հաւաքոյթի, կամուրջի մօտերքը: «Հարսնեւորները» իրենց ընտանիքներով մէկիկ մէկիկ ներս կը մտնէին` նախապէս ստուգուելով հսկիչներէն:

Սեղաններ բացուած էին, ուտելիքներով լեցուն: Թառն ու ճիանուռը, դափն ու սանթուռը կը զարնէին մեղմիւ: Իսկ փողոցի մէջ անցորդները կը դիտուէին մեր պահապաններուն կողմէ եւ անընդհատ զեկուցում կը տրուէր Յակոբին, որ նստած էր լրջօրէն դրան մօտ: Անցորդները գլխաւորապէս ուշ մնացած Ռուս զինուորներ էին, կամ կառքի մէջ նստած սպաներ, որոնք կը բարձրանային դէպի բերդը:

Յակոբի կողքին երկու շքեղ հագնուած աղջիկներ էին կանգնած, որոնց ձեռքի կողովներուն մէջ ներս մտնողները կը ձգէին իրենց սրտէն եկածը:

Ներս մտաւ ահա Համոն: Չգիտեմ իսկական անունը Համազա ՞սպ էր, թէ Հմայեակ: Մենք Համօ գիտէինք: Ան կը փայլէր եւ ուրախութենէն կը ճայթէր: Սեւ զգեստ ունէր, փայլուն կօշիկներ, ձիւնի պէս սպիտակ շապիկ, ձեռին` մատանիներ, շողացող լոյսի պէս, մազերը, երեսը շինուած: Կ'երեւնայ, որ նոր էր դուրս եկած վարսավիրի մօտէն: Անոր վրայէն կնկան հոտ կուգար:

Համոն հանեց կարմիր տասնոց մը եւ ձգեց աջ կողմը կանգնած աղջկան կողովին մէջ: Երբ ձախ կողմը նայեց, ըսաւ ձախի աղջկան.
-Քու խաթրդ չմնայ – եւ տասնոց մըն ալ անոր կողովը նետեց: Մեծ գումար էր այդ , եւ շատերուն աչքերը լայն բացուեցան:
- Համօ ջան, շէն մնաս, կանչեց Մխչոց Մարգարը: Բայց հարսին ու փեսին տէրը Սարգիսն է, անո ր ի՞նչ կուտաս:
- Իմ բումաժնիկը, ըսաւ Համոն եւ դրամապանակը ուղղեց Սարգիսին:
Մխչոնց Սարգիսը, որ առեւտրական էր, բացականչեց.
-Ծօ, Համօ, դատարկ խո՞մ չէ:
Երբ բացեց , շշմեցաւ:
- Ծօ, Համօ, գիտե՞ ս մէջը որքան մանէթ կայ: Եւ սկսաւ բարձր համրել` «100, 200, 300, 400, 500, 600, 700 մանէթ: Այս մանրուքներն էլ 12 մանէթ»:
Մխնչոնց Մարգարը դարձաւ եղբօր.
- Յետ տուր իրան 12 մանէթը, որ վաղը անօթի չմնայ: 700ը լինի հարս ու փեսային:
Եւ դրամապանակը, առանց 12 մանէթի, դրուեցաւ Յակոբին առջեւ, որ խոժոռ դէմքով նայեց չորս կողմը եւ, առանց համրելու, զայն նետեց կողովին մէջ:

Յակոբը դժգոհ կ'երեւնար, թէեւ այդ դրամներուն իսկական տէրը հարսն ու փեսան չէին, այլ Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը, իսկ Հ.Յ.Դաշնակցութեան ալ տէրն ու տնօրէնը Կարսի մէջ այդ օրերուն Յակոբն էր:

Սկսաւ հանդէսը:
- Տղաք ջան, կանչեց Պլօ «թագաւորը», ամէնքս մէկէն երգենք: Եւ ինքը սկսեց.
- «Ոսկեզօծ բաշլիկներով, լազի շորեր թանկագին,
- Գնում էին դէպի Սասուն, օգնելու Անդրանիկին:
- Եաման եկաւ ջան Ֆիդան, սարսափ տիրեց բանակին»եւայլն.:

Կոյր աշուղ Ֆահրատը` այդ եղանակին եւ խօսքերուն հեղինակը, այդ օրերուն ստուերի մէջ կը ձգէր բոլոր հեղինակներն ու հեղինակութիւնները: Չկար դեռ Չարենցը: Չկային հրապարակի վրայ Թումանեանը, Յովհաննիսեանը, Դուրեանը, Պէշիկթաշլեանը: Անոնք դպրոցներուն, մտաւորականներուն համար էին: Քիչ մըն ալ Իսահակեանի անունը կը լսուէր, բայց Ֆահրատին առջեւ ան « խալթ» էր ըրեր: Ֆահրատը այդ օրերուն ամենասիրուած երգիչը եւ քարոզիչն էր, որուն խօսքերէն կը դիւթուէին զանգուածները եւ մահը հարսնիք կը դառնար:

Յուզուած էր ե ւ Համոն: Ոտքի էր կանգնած, դէմքը կարմրած, աչքերը բոցավառ, բռունցքը սեղմած: Երգը չվերջացած` ան սկսաւ նոր երգ մը ` « Իսլամական գոռ վաշտերը ահագին»... Եւ այսպէս շարունակուեցաւ, մինչեւ որ նշան տուին լռելու:

Բեմ բարձրացաւ Սերգէյը: Ան կը խօսէր ներքին կրակով: Երիտասարդ էր, բայց արդէն կը թուէր իր ընկերները, որոնք նահատակութեան պսակին էին արժանացած: Մենակին, Իսաջանին անունները երբ տուաւ, ձայնը դողալ սկսաւ: Ունկնդիրներու աչքերը թրջուեցան, իսկ Սերգէյը, ինքն իրեն գտնելով, ըսաւ.
-Սիրելիք, լացը, սուգը նրանց համար չէ. նրանք նահատակուեցին եւ անմահութիւնը վաստակեցին: Լացը, սուգը մեզի համար է, որ խօսում ենք նահատակութիւնից , բայց վախենում ենք վաստակել զայն...:
Սերգէյը ուրիշ շատ բաներ ալ ըսաւ, բայց միայն այդ խօսքերն են մտքիս մէջ մնացել: Բոլորն ալ զգածուած էին: Սերգէյը իր նպատակին հասած էր` պատրաստած էր բոլորը «մատաղ» ընելու:

Երբ կը ծափահարէին, Համոն մօտեցաւ ինծի եւ ըսաւ. «Քեզ հետ խօսելիք ունիմ»:
Գեղեցիկ երիտասարդ մըն էր: Դէմքին վրայ հազիւ աղուամազը բուսած եւ աննշմար բարակ պեխեր էր կազմած, կամար յօնքերու նման: Շագանակագոյն աչքերէն վիշտը, ցասումը, սէրն ու կիրքը կը թափէին եւ ակամայ կը հմայէին դիմացինը: Կարծես գարնան ծաղիկ լինէր:
Անոր հետ մինչ այդ մէկ անգամ էի պատահած միայն:
-Մէկ խօսքով ըսեմ,- սկսաւ Համոն,- հաւատա խօսքիս, ես կ'ուզեմ «մատղուիլ» : Թէ չկրցայ «նահատակ» դառնալ, թո ղ դառնամ ազգիս համար մի պարզ «մատաղ»:
Յուզուած էր ,ձայնը կուլ կուտար կը հարցնէր.
-Չե ՞ս հաւատայ, հաւատա՜, փորձիր:
- Կը հաւատամ խօսքիդ, պատասխանեցի:
- Դու կը հաւատաս, բայց Յակոբը չի հաւատար: Խնդրեցի նրան, որ առաջին խմբին հետ ինձ երկիր ճամբէ եւ կամ այնպիսի մի գործի դնէ, ուր մեռնիլ կայ: Իմ առաջ քար նետեց եւ արհամարհելով ասաց.»Դու դեռ երեխայ ես, երէկուայ մոզին: Քամին ընկել է պինչդ, պոչ տնկել ես, բայց քու ուզածը դեռ եւս չգիտեմ: Դու կ'ասես գնամ, նահատակուեմ: Բայց ամէն ուզողին նահատակութիւն չեն տայ: Դեռ քու ինսը, ջինսը բայլեսըզ մի բան է» , ասաց եւ վերջացուց: Եւ դեռ ես դաշնակցական ցանկի մէջն իսկ չեմ ընկած: Իմ յոյսը դու եւ Սերգէյն էք մնացած: Երկուսդ որ ուզէք` կրնաք համոզել Յակոբը: Եւ եթէ ուզէք, Թումանի յառաջիկայ խմբին մէջ կրնաք մտցնել զիս: Եւ կամ ուր որ դուք եղաք, ինձ էլ ձեզ հետ առէք եւ ինձ փորձէք:
Անոր աղաչական աչքերուն նայելով` պատասխանեցի.
-Տեսնեմ ի ՞նչ կարող եմ անել:

Տեսայ Սերգէյը, հասկցուցի Համոյի բաղձանքը : Ուրախացաւ, բայց կասկածը մէջը մնաց:
- Փոքր է, գուցէ փոշմանի: Տեսնենք, ,միւսները ի նչ կը մտածեն. նրանք աւելի տեղեակ են տակին-վրային: Հարցը Կ.Կոմիտէին կը տանինք:

Սերգէյի եւ միւս ընկերներու միջոցով ես ծանօթացայ Կարսի շրջանի մեր ամբողջ կազմակերպութեան մեքենականութեան եւ անցուդարձի հետ: Աւելորդ չեմ համարեր այստեղ ներկայացնելու Կարսի կազմակերպական ձեւը, որ օրինակ դարձաւ երկրի համար: Գործիչները, հոն վարժուելով եւ փորձնական դաս առնելով` կ'անցնէին երկիր եւ կը կիրարկէին ինչ որ տեսած ու սորված էին:
Կարսը իր բոլոր գիւղերով համակուած էր յեղափոխական ոգւով: Առաջին պատճառը` հայ դպրոցներու գոցելը եւ եկեղեցական կալուածներու գրաւումն էր ռուսերու կողմէ: Երկրորդ պատճառը` ազատագրման հարցն էր Տաճկահայաստանի, որուն երկիր անունը կուտային:

1878 թուին, երբ հայ զօրավարներ` Լորիս-Մելիքով, Լազարեւ, Տէր Ղուկասով եւ ուրիշներ Տաճկաստանէն կը գրաւէին Կարսը եւ կը կցէին Ռուսաստանին, Հայերը կը կարծէին թէ ատկէ հայութեան մեծ շահ պիտի լինի: Եթէ ոչ ազատ Հայաստան, գոնէ հողազուրկ հայութեան համար տեղ եւ ասպարէզ պիտի բացուէր: Եւ կը հաւատային ատոր:
Սակայն, ատոր ճիշդ հակառակը եղաւ: Թէեւ հայ զօրավարներ պատիւներ առին եւ Կարսի ամրութիւնները անոնց անունով մկրտուեցան, բայց Աբաս թէ Գագիկ Բագրատունիի եկեղեցին ռուս եկեղեցի դարձուցին, ինչ որ հայ ժողովուրդի աչքին փուշ եղաւ. Հայ ինքնավարութեան յոյսերը յօդս ցնդեցան, ռուս զինուորական իշխանութիւն հաստատուեցաւ: Անոնք ալ որ կը հաւատային, թէ գոնէ հողազուրկ հայութիւնը հող պիտի ստանայ վերագրաւած իր երկրի մէջ, բնակչութեան 45 էն 50 առ հարիւրն էր, շուրջ 80.000 ընդամէնը: 1903-ին, բնակչութեան թիւը բարձրացաւ մօտաւորապէս 400.000-ի: Թէեւ հայերու թիւը աւելցած էր եւ հասած 120.000-ի, աբայց անոնց հողային տարածութիւնը մնացած էր նոյնը, ինչ որ էր 25 տարի առաջ, իսկ տոկոսային յարաբերութիւնը ընդհանուր բնակչութեան համեմատութեամբ` ինկած էր 30 առ հարիւրի: Հողերը կը բաժնուէին ներգաղթող ռուսերուն, մալականերուն, յոյներուն, Կովկասի օսերուն, չերքէզներուն եւ ուրիշներուն, իսկ 1894-96 թուերուն թուրքիայէն ճողոպրած 30.000 հայութիւնը անհող մնաց` անբաղձալի տարր նկատուելով ռուս իշխանութեան կողմէ եւ իր գոյութիւնը քարշ կուտար Բասէնի, Թախտի եւ Կարսի մէջ տեղական հայերու բարեացակամութեամբ:

Այս դրութեան վրայ աւելցան դպրոցական հարցը, եկեղեցական կալուածներու գրաւման խնդիրը եւ Կուկունեանի խմբէն յետոյ, մինչեւ Թորգոմի եւ Վաղարշակի խումբերու ջարդը ռուս-թուրք գործակցութեամբ: Այդ կերպով բոլորովին պարզուեց ռուս քաղաքականութիւնը հայերու ձգտումներու հանդէպ: Նոյնպէս պարզուեց թուրքիոյ ընթացքը` սահմանի միւս կողմը Համիտեան ռեժիմի ջարդարար քաղաքականութիւնը:

Շար. 2


«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»