Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները -6- Ռուբէն (Վերջ Հատոր 1 Գլուխ Ա.ի)

Լեւոն Քալանթարեանը, որ զոկ էր, Բագուէն եկաւ մեր մէջ: կ'ըսէին որ ան հարուստ էր, իր իրաւունքներէն հրաժարած էր եւ իր գործը ձգած` եկած էր «մատաղ» գնալու:

Իրմէ չեմ հասկցած, բայց ուրիշներ կ'ըսէին , որ մէկ թէ երկու տասնեակ զինուորներու ամբողջ կազմուածքին, ձիերն ալ մէջը, ծախքերը ինքը վճարած էր կ. Կոմիտէին: Չնայելով ատոր, չոր սիրտ իր ընկերները կը շարունակէին փորձեր ընել` տեսնելու համար թէ այդ «բուրժուա»յէն մարդ դուրս կուգա ՞յ: Իր քնելու տեղը ինկաւ դրան մօտը, որուն տակէն սառն քամին կը փչէր: Ծէգը չբացուած` Սերգէյը կ'ըսէր.- «Ես շատ յոգնած եմ, կօշիկներս մաքրէ եւ գնա իմ ձին ալ թիմարէ»: Յակոբ կ'աւելցնէր .- «Միս, սոխ կ'առնես, կարթոֆիլ կ'առնես եւ մի լաւ բան կը պատրաստես, կ'ուտենք»: Անոր խուրջինը բացին եւ ինչ որ ունէր, ամէն մարդ իր ուզածն առաւ անկէ եւ անոր բան չմնաց: Լեւոնը ծիծաղելով բողոքեց.
- Լաւ , բայց փոխնորդ իսկ չթողիք, ես էլ ձերը կ'առնեմ:
- Ան իսկոյն հասկցած էր, թէ ի ՜նչ մթնոլորտի մէջ էր եւ յարմարուեցաւ: Ակամայ կ'ըսէինք. «Ոսկի տղայ է...»:

Տարբեր էր Գէորգը, որուն Ռուս Գէորգ կ'ըսէին, ռուսի դիմագիծ ունենալուն համար: Բոլորէն աւելի բարձր էր ուսումով: Ան կ'ըսէր.-
- Սիրելիս, կեանքի հետ եղած կապերը ծանր շղթաներ են, որ կը կաշկանդեն մարդը` գնալու բարձրագոյն զոհողութեան, նահատակութեան:

Գէորգը խստութեամբ ճգնաւորական կեանքին փարած էր: Այդ ժամանակներուն նորաձեւութիւն եղող տոլտոյականութիւնը կը նսեմանար անոր խստապահանջութեան առջեւ: Իր նուրբ մարմինը ան կ'ուզէր վարժեցնել տոկանքի, որուն չէր դիմանար: իր միտքը միշտ կը սաւառնէր Անտոք լերան գագաթը, ուր զէնք ու զրահով պիտի պայքարէր բռնակալ թուրքին դէմ, զոր բնաւ չտեսաւ: Իր սիրած Բոկլի «Քաղաքակրթութեան Պատմութիւնը Անգլիայում» գիրքը դէն շպրտած, ան չէր կարդար այլեւս, հիւծած էր հոգւով ու մարմնով:
Մենք կը տեսնէինք այդ եւ կ'ըսէինք. «Ռուս Գէորգը ադամանդ է»:
Բայց ան հիւանդ էր: Անոր գլխուն տխրութեամբ նստած էր Սերգէյը եւ մայրութիւն կ'ընէր:
-Գէորգ ջան, Մինասի տեղը ազատ է: Տանինք անոնց: Անոր մայրիկը քեզ կ'առաջնորդէ:
- Այսինքն` ինձ անպէ՞տք էք համարում:
- Չէ, որպէսզի առողջանաս, որ կարողանաս հասնիլ Անտոք:
Վերցուցին ու տարան մեր տունը` խնամքի համար:
Ես արդէն հեռացած էի Կարսէն երբ Գէորգը, առողջացած` միացեր էր Վաղարշակի խմբին եւ աւելցուցեր իր ոսկորները Զիւինի աւերակներուն վրայ, առանց Անտոքը տեսնելու:

Իսկ Համօ Ջանփոլատեանը, որ նոյնպէս «բուրժուա»յի ճուտ կը նկատուէր, չէր կրնար բաժնուիլ սուղնոց սիկարէթէն, գեղեցիկ հագուստներէն, եւ իր ճոխ ապրելակերպէն եւ կիներու հետ սիրաբանելէն: Չէր ազդուեր ստեուած մթնոլորտէն եւ կարծես անիմաստ կը գտնէր զայն:

- Ճգնաւորութեա՞մբ Հայաստան պիտի փրկենք, թէ նահատակութեամբ եւ գործով: Կը հասկանայի եթէ ասէիք, թէ մեր նպատակը պիտի լինի կեանքը խանգարողները զարնելը: Իմ նպատակը «նրանց» զարնելն է եւ կեանքը սիրելը:
- Իսկ մենք, մանաւանդ Յակոբը, յուսահատ կ'ըսէինք.
- Շան կեռ պոչը անհնար է ուղղել մանգանայով:

Պատմեմ ղեկավարների մի հաւաքոյթի մասին, որուն ես ալ հրաւիրուած էի եւ ուր դրուեցաւ Համոյի հարցը: Հոն էին Նորհատեանը, Երուանդը/եղբայրս/, Սեւ Կարոն, Բժիշկ Կարոն, Բզնունին, Մխչոնց Մարգարը, Պլոն, Սերգէյը եւ Յակոբը:
Երուանդն էր զեկուցուղը:
- Բաղդասարովի խանութի առջեւէն կ'անցնէի: Ինքը ներս կանչեց զիս եւ ըսաւ. « Կարծես ինձ հայ չէք համարէ: Հասկացել եմ, որ ազգի համար դրամ է պէտք: Ոչ ինձ հրամցնող եւ ոչ էլ փորձող կայ: Առ էս 500նոցը: Թող իմ մատն էլ մէջը լինի ձեր գործին»: Յնակարծակի եկայ, 500նոցը առայ եւ ըսի. «Կը տամ ում պէտք է, բայց չեմ գիտեր կ'ընդունի՞ թէ չի ընդունի ձեր նուէրը»:
- Յակոբը վեր թռաւ տեղէն:
- -Քրոյի մայլան էի գնացել: Ջրկիր Խնկոն հազիւ օրը 30 կոպէկ կը վաստակի եւ տունը չոր հացի դրամ կը հանէ: 2 մանէթ /ռուբլի/ նուէր տուեց եւ ըսաւ` « մի բաժակ ջուրի տեղ առէք ազգիս համար»: Այդ երկու մանէթը հաւասար է բաղդասարովի 2 միլիոն մանէթի: Չխառնենք այս պիղծ դրամները խնկոների կոպէկներին:
- Որոշուեց` եթէ բաղդասարովը 1000 մանէթ տայ, մտցնել գանձը, քանի որ առանց ուզելու նուէր է տուած: Եթէ 1000էն պակաս ըլլայ` վերադարձնել:

Յակոբը զեկուցեց երկու օր առաջ եղած հաւաքոյթի մասին, ըսելով որ Սերգէյը ցոյց տուեց մեծ ընդունակութիւն քարոզչութեան եւ հմայեց ամէնքին: «Կ'առաջարկեմ նրան տալ քարոզչական գործի ղեկավարութիւնը»:
Առաջարկը ընդունուեցաւ, հակառակ Սերգէյի բողոքին, թէ այդ գործը իր սրտովը չէ եւ այդ չէ Ջրաբերդ /Կարս/ գալուն իր նպատակը:
-Հարսանիք- Հանդէսին, շարունակեց Յակոբը, զուտ եկամուտ եղաւ 2912 մանէթ եւ մի դրամապանակ: Այդ գումարէն 12 մանէթ վերադարձուած է Համօ Ջանփոլատեանին, 700 մանէթ, դրամապանակով, կը մնան առկախ: կ'առաջարկեմ 2200ը մտցնել գանձարկղը եւ տալ համապատասխան ընկալագիր հանդէսը կազմակերպող ենթակոմիտէին, իսկ 700 ռուբլին իր դրամապանակով վերադարձնել Համոյին:
Տիրեց լռութիւն: Սերգէյը ինծի նշան ըրաւ, որ բերանս բանամ: Բայց ես յուզուած էի, խօսելիքս չէի գիտեր եւ վարանեցայ: Նորահատեանը խօսիլ սկսաւ:.
- Յակոբ ջան, Յակո բ, Համոյին կը ճանչնամ, տեսած եմ փողոցը աշակերտներու հետ: Դեռ դպրոցը չվերջացուցած մէկ մատ տղայ է, ռուսերէն պոկուած` մեր «ժամն»է ընկած: Մեր ժամն է ընկած եւ իր ունեցած-չունեցածը մէկ մէկ մոմ եւ կերոն դարձուցած` կ'ուզէ վառել մեր սրբերուն, նահատակներուն համար: Դու ինչո՞ւ Համոյի մոմերի յետեւից ընկած` կ'ուզես մարել, կ'ուզես անոր նուէրները արտաքնոց նետել : Ես վարժապետ եմ եղած եւ գիտեմ թէ ինչ ազդեցութիւն կ'ունենայ այդ մի մատ տղու հոգու վրայ, եթէ չընդունուի նրա նուէրը: Ես կ'առաջարկեմ ընդունել եւ խրախուսել, իսկ «բումաժնիկը» /դրապանակը/ թանգարան ճամբել:
Յակոբին ծանր եկան Նորհատեանի դիտողութիւնները, եւ ան ըսաւ.
- Օրինակդ լաւ էր, բայց սխալ: Սրբերի առաջ մեղրամոմէ շինուած կերոն եւ մոմ կը վառեն. Այդ ընդունելի է սրբերի համար: Իսկ եթէ մոմը շինուած է խոզի կամ շան ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը`ճարպից, այդ կը դառնայ սրբապղծութիւն եւ մեր ժամը` խոզանոց: Մէկ մատ տղայ է , վաստակ չունի, բայց այդ 700 մանէթը ո՞րտեղէն մտաւ իր գրպանը, որ կը նուիրէ մեզ: Քու գրպանը 700 մանէթ տեսա՞ծ է:
- Չէ , չէ տեսած, որովհետեւ ես հարուստ հայր չունիմ եւ ոչ էլ Կաղզուանի աղահանքը:
Ես սիրտ առայ եւ բերանս բացի.
- Ինձ խօսք չի ընկնի, բայց իմ տեսածս ըսեմ: Ես ալ դեռ վաստակ չունիմ, բայց գրպանս 150 մանէթ ունիմ: Այդ` խոզի ճարպէն չէ, քանի որ տուողները ձեր մէջն են նստած եւ Յակոբի սիրելիներն են:
- Երուանդն ու Յակոբը իրար նայեցին եւ ծիծաղեցին: Ես շարունակեցի.
- Ես սկսեցի վախնալ թէ՜ գրպանիս դրամէն եւ թէ՜ձեզմէ: Որքան պիտի վախնայ եւ հիասթափուի Համոն, եթէ իր նուէրը չընդունուի: Իմ ըսելիքը այդ չէ Համոյի մասին: Ես կ'ուզէի անոր խնդրանքը ձեզ յայտնել: Ան գանգատեցաւ Յակոբէն, որ իրեն երեխայ համարելով` արգելք է դարձած խմբերուն միանալու` երկիր անցնելու համար: Ան կը խնդրէ, որ իրեն Դաշնակցական շարքերը առնենք եւ յետոյ այնպիսի գործի մը դնենք, ուր մեռնիլ կայ: Ինքը ուխտեր է նահատակուիլ: Կ'ուզէի, որ անոր ցանկութիւնը կատարուէր:
- Չէ, օղլում,- վրայ բերաւ Նորհատեանը,- նահատակութիւնը նպատակ չի կարելի դարձնել: Աֆարըմ յակոբ, թէեւ երիտասարդ, բայց նստած մարդու պէս կը գործէ: Երէկ երեկոյ ալ Դերբենդից մի շատ գեղեցիկ, գիմնագիան աւարտած 19-20 տարեկան մի մանչուկ էին ճամբած իմ հասցէին: Այնչափ լաւն էր, որ տունը թողի: Մեզ մօտ գիշերեց, հիմա ալ մեր տունն է: Երուա նդ, ձեր տունը լայն է. քեզ մօտ կը ճամբեմ: Նրան չի կարելի խառնել կոշտ ու կոպիտ զինուորներու հետ: Համոզենք մի կերպ եւ յետ ճամբենք: մեզի պէտք պիտի գայ այս պատրաստուած սերունդը: Ես քիչ մը շեղուեցի: Ասելս այն էր, որ երբ կը խօսէի նրա հետ/անունը Գէորգ է/, այնպէս հաւատով մահուան խորհուրդը կը բացատրէր, այնպէս կը ձգտէր երթալ երկիր` նահատակութեան պսակ վաստկելու համար, որ բերանս բաց մնաց: Ձեզ մի բան ասեմ. Այս մեր նոր սերունդը վարակուած է «նահատակութեան հիւանդութեամբ»: Ապա դառնալով բժ. Կարոյին,- մի դարման ունի՞ ս: Աֆարիմ, Յակոբ, քու արածդ լաւ է: Համոյին փրկելու համար` պէտք է արգիլել նրա ինքնասպանութիւնը:

Նորահատեանը, առանց գիտնալու, փոթորիկ պայթեցուց այս փոքրիկ ժողովին մէջ: Մատներ բարձրացան,եւ ամէնքը մէկ անգամէն ուզեցին խօսիլ: Մխչոնց Մար , առանց խօսք ուզելու, ելաւ ու սկսաւ` իր կարմիր միրուքը ցցելով վերեւ.
- Նորհա տ, Նորհատ, ըսածդ ալ խօ՞ սք է: Ուրեմն, ճերմակ ու սեւ ոսկորնե՞ր կան եղեր: Ով լաւ է, ուսումով, տունը թուռշի դնենք, իսկ վատերին, անկիրթներին երկիր ճամբենք.նահատակութիւնը անո՞նց թողնենք միայն:

Սեւ Կարոն իր տեղէն կը գոռար.
- Նորհատ, Նորհատ, քու գլխուն այսօր բան մը դիպեր է:Բժիշկ, նայէ՜, խոհ չէ «սարսըմցել»:
Սերգէյը իր տեղը հանգիստ չէր կրնար նստիլ, բայց Յակոբը համոզեց զայն, որ խօսքը իրենն է: Յակոբը ճառեց.
- Եթէ Նորհատեանը կը կարծէ, թէ ես նոյն տեսակէտներն ունիմ ինչ ինքը, չարաչար կը սխալի: Ես հակառակ չեմ Համոն մեր շարքերն առնելուն եւ երկրի խմբերի մէջ մտցնելուն: իր «աֆարիմները» թո ղ իրեն պահէ: Սակայն, հակառակ Նորհատեանի, ես կը կարծեմ որ առաջին թեկնածուները երկիր մտցնելու ոչ թափթփուկները պիտի լինին եւ ոչ ալ տգէտ ու անգաղափարական մաևդիկ, այլ մեր ընտրեալ սերունդը, ուսում առածները, գաղափարական նպատակ ունեցողները: նրանց «թուռշի» դնելուն հակառակ եմ.կը թթուին եւ թափուելիք նիւթ կը դառնան:
- «Երկիր գնացողներու ինիսուն տոկոսը պիտի սպաննուի եւ միայն տասը պիտի տեղ հասնի: Այդ չի նշանակեր որ մեր նպատակը պիտի դառնայ «մեռնիլը, զոհուիլը,ահա ուր նրանք պիտի տարածեն մեր գաղափարները: «Ձեզմէ ոչ ոք ինձ չափ չի ճանչնար Համոն. Ան ամէն զոհողութեան ընդունակ է, անվախ է, բայց ան կը սիրէ գործողութիւնը, ոչ թէ գործողութեան բուն նպատակը:Ասկէ կը վախնամ»:
Ապա նայելով ինձ` շարունակեց.
- Դուն` որ կը միջամտես` առանց ճանչնալու, կը սխալիս: Նախ` նա Ջանփոլատովի մանչն է, մի հարուստի` որ հազարաւորներու քրտինքը կը շահագործէ: Մենք, ատոր դէմ պէտք է լինենք: Այդպիսիք մեր վաղուան հակառակորդներն են: Եւ այդ` Համոն չի զբաղեցներ այսօր:
- «Երկրորդ գլխաւոր պատճառը հետեւեալն է: Անժխտելի է, որ առանց աշխատանքի` դրամ չի ստեղծուի, իսկ առանց դրամի եւ ոչ մի գործ չի կրնար քալել: Որքան ալ որ պէտք է վախնալ առանց դրամի մնալէն, աւելի պէտք է վախնալ դիւրութեամբ շատ դրամ ունենալէն: Մեր Համոն, մէկ մատ տղայ, դեռ իր արդար կամ անարդար վաստակը չէ ունեցած, բայց իրեն հպարտ կը զգայ, որ հարուստ է: Իր ունեցած հօր դրամէն նուէրներ տալը զոհաբերութեան նշան չէ: Իսկ անոր անձնական ծախքերը` թատրոնը, երկաթուղու առաջին կարգ նստիլը , ուտելիքը, հագնելիքը, կնկան պէս զարդարուիլը նշան է` որ ան անկման հակամէտ է: Նա «բայլըսըզ»/անորոշ/է: Ես նրա բարեկամն եմ, թող թշնամի զիս ճանչնայ: Թող մեր շարքերը չմտնի»:

Յակոբին իրաւունք տուին ամէնքը:

Շար. 6

(Վերջ Հատոր 1 Գլուխ Ա.ի)




«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»