Հայ Յեղափոխականի Մը Յիշատակները -10- Ռուբէն

«1- Ընդունենք, որ Ռուսաստանը ուզում է կլանել հայերին եւ իր ստամոքսին մէջ ձուլել: Համամի՞ տ ես:
«Պատասխանեցի.- Այո:
«2- Համամի՞ տ ես, որ կլանելու նախապայմանն է, որ ոսկորներ, փշեր ,բերնի մէջ պիտի ջարդուին, լորձունքով շաղախուին եւ յետոյ կլանուին:
«Ասացի`«այո»:
«3-Պակետոնոսցեւեան կամ աւելի շուտ Գոլիցինեան քաղաքականութիւնը հայերին կլանելու գործի մէջ ձախողած պէտք չէ՞ համարել, երբ ամբողջ հայութիւնը միացած եւ ապստամբ է դարձած, իսկ ինքը` Գոլիցինը դաշոյնի հարուածներ առած` հեռացած է:
«- Այո,- ըսի,- առայժմս ձախողած է»:
«- Որ այդպէս է, ուրեմն յիմար է այդ մեծ կայսրութիւնը, որ անկարող է ուտել այս խնձորէն դիւրին ուտուելիք հայութիւնը:
«4- Դելեանով անունով ռուսական նախարարն էր, որ առաջին անգամ հայ դպրոցների ռուսացման ծրագիրը առաջադրեց: Ես կարծեմ նա ծագումով հայ էր, այդպէս չէ՞:
«- Այդպէս են ասում,- պատասխանեցի:
«-Երկրորդական հարց է այդ, բայց էականը այն է, որ կը գտնուի ՞ն նման հայեր, որ գիտնան ե ՜ւ հայ լեզուն, բայց իրենց ընթացքով աւելի խելօք լինին քան Գոլիցինը, Դելեանովը , ե՜ւ բաժանեն նրանց տեսակէտները:
«- Ինչո՞ ւ չէ, կրնան գտնուիլ,- պատասխանեցի:
«5- Համաձայնուեցանք, որ Գոլիցին ձախողած է եւ շուտով կը մեռնի: Ռուսաստանը ոչինչ չի կորցնի, քանի որ արդէն պիտի մեռնի: Բայց Ռուսաստանը պիտի շահի, եթէ նա /Գոլիցինը/ դատապարտուի եւ մեռցուի: Համաձայն չե ՞ս: Ի ՞նչ տպաւորութիւն կ'առնեն մասնաւորաբար հայերը, եթէ ռուսական դատախազը պահանջէ` աստիճանազրկում կամ մահապատիժ այն յախուռն իշխանին, որ իր անխորհուրդ քայլերով վշտացրեց հաւատարիմ հայ ժողովուրդը: Չ ե՞ս կարծեր, որ այդ պարագային հայոց ատելութիւնը հանդէպ ռուսի կը ցնդի եւ այս յեղափոխութեան խարիսխները կը փլին ու կը մնան մի քանի անհատներ խելօքներէն: Բայց խելքը
ի ՞նչ արժէք ունի:
«- Այո ,- պատասխանեցի,- շատ բան կը փոխուի:
«6.- Ուրեմն, համամիտ ենք որ շատ բան կը փոխուի այդ մէկ դիակով: Որ այդպէս է, ժամանակը հասած կը համարեմ, որ Կովկասեան Փոխարքայութեան գլխուն դրուի մի ընդունակ հայ, աւելի բանիմաց ու ընդունակ քան Դելեանովը, օրինակ, Լորիս-Մելիքովը, Լազարեւը: Եթէ այդ հայը նախանձը պիտի շարժէ Թաթարին, վրացուն եւ բոլորին, Հայերը կը հաւաստիանան, որ իրենք նախընտրելի են Ռուսիոյ համար: Նա կըգայ եւ իր առաջին այցելութիւնը կաթողիկոսին կը տայ . փոխաայցելութիւնը ընդունելով, կ'առնէ նրանից բանաձեւած խնդրագիրը, որով առաջին հերթին կը խնդրուի աքսորուածների վերադարձը, բանտարկեալների ազատութիւնը, եկեղեցական կալուածների, ինչպէս ե ւ հարստութիւնների վերադարձը եւ նրանց ազատ տնօրինումը հոգեւոր իշխանութեան կողմից, հայ հոգեւոր եւ աշխարհիկ դպրոցների ազատութիւնը, եւայլն: Կարծեմ ողջ հայութիւնը պիտի սպասէ դրա արդիւնքին:
«-Հարկաւ,- պատասխանեցի:
«7.- Փոխարքան, հարկաւ, Պետերբուրքի թելադրութեամբ, հակառակ շատերու դժգոհութեան, կը մակագրէ Կաթողկոսի խնդրագրին վրայ.»Համաձայն Հայոց Հայրապետի դիմումին` կը հրահանգեմ.
Ա/ Անմիջապէս ազատ արձակել բանտերում եւ աքսորում եղած բոլոր հայ քաղաքական կուսակցութեանց պատկանողներին:
Բ/ Վերադարձնել հայ եկեղեցական կալուածները, գոյքերը, հարստութիւնները եւ վճարել վնասուց հատուցում: Նրանց տէրը եւ մատակարարողը լինելու է բացառաբար հոգեւորական իշխանութիւնը, վերին հսկողութեամբ Հայոց հայրապետի: Այն դպրոցները որոնք հոգեւորականներ պատրաստելու համար են, պէտք է մատակարարուին եկեղեցական եկամուտներից եւ ենթակայ պէտք է լինեն բացառապէս հոգեւոր իշխանութեան, հայրապետի վերին հսկողութեան տակ:
«Գ/ Ճշդել եկեղեցական դպրոցների քանակը եւ աշխարհիկ դպրոցները բաժանել նրանցից, լինին դրանք տարրական թէ եկրորդական: Եկեղեցական դպրոցները բացառապէս հոգեւոր հոգաբարձութեանց` ընտրուած ժողովուրդից եւ աշխարհական դասից: Եկեղեցական դպրոցները եւ եկեղեցական պէտքերը ապահովելուց ետք, մնացած կալուածական եւ այլ ճշդուած եկամուտները փոխանցել հոգաբարձութեանց` նրանց ենթակայ աշխարհիկ դպրոցներին յատկացնելու համար: Նման մի կարգադրութիւն, ի՞ նչ կը կարծես, ի ՞նչ ազդեցութիւն եւ տպաւորութիւն պիտի թողնէ ընդհանուր հայութեան վրայ:
«- Հրավառութեան հաւասար ցնծութիւն եւ զարմանք, ուրախութիւն եւ երախտագիտութիւն,- պատասխանեցի:
«- Որ այդպէս է, դրամապանակդ մէկ ցոյց տուր, ինձ դրամ ես պարտք և 20մանէթը իր գրպանը գրեց եւ իր մօտ քէֆի հրաւիրեց:
«Նա, շարունակելով իր խօսքը, ասաց ծիծաղելով.
«- Ես քեզի չէի՞ ասում որ հայի խելքը իր սրտի մէջն է եւ ոչ թէ գլխի: Մենք համաձայնուեցինք, որ կլանելու համար նախ պէտք է մասերի բաժանել, փշրել մանրուքի, շաղախել եւ յետոյ կլլել: Արդ` այդպէս չարեց Գոլիցինը եւ ագահօրէն մէկ անգամէն ուզեց կլլել հայութիւնը եւ գլուխը վրայ տուեց : Ռուսական կոկորդի մէջ ոսկրացած հայութիւնը ներս չգնաց, պէտք էր յետ տալ: Եւ ինչ որ ասացի վերեւը, այդ ոսկորը դուրս հանելու էր միայն, որպէսզի փրկուի կացութիւնը եւ շարունակուի հետապնդումը, որ կը մնայ նոյնը, այն է` հայութիւնը ռուսական ստամոքսին մէջը: Այդ յաջողուած է արդէն, երբ ասում ես թէ «երախտապարտ» կը լինի հայութիւնը, երբ ցարը իրագործէ վերեւը յիշածս զիջողութիւնները հայկական ծագում ունեցող ռուս փոխարքայի միջոցով : Այդ զմայլանքը, երախտագիտութիւնը ,կը դառնայ ձեր մահը: Բանտի դռների բացումը, բոլոր դատապարտեալների ներումը պիտի կոտրէ հայ յեղափոխական տարրի մոլեռանդութիւնը եւ նրա թափը, որ ձեր ոյժն է: Եկեղեցական եւ դպրոցական հարցերի լուծումը, որ միակ պատճառն էր ձեր ազգային միութեան, պիտի վերանայ եւ այլեւս պիտի չունենաք մի հարց, որ կարողանայ բոլոր դասերը համախմբել յեղափոխականների շուրջը: Այն պայմանը, որ բոլոր հարստութիւնները տալիս է եկեղեցական ապիկար եւ յաւակնոտ իշխանութեան տնօրինութեան, իսկ միւս կողմից աշխարհականներն էլ գործի է հրաւիրում աշխարհիկ դպրոցների համար, պատճառ պիտի դառնայ ձեր երկպառակութեան: Հոգեւոր իշխանութիւնը, յենուած պետական հրահանգի վրայ, պիտի ապացուցանէ, որ եկամուտները հազիւ բաւական են եկեղեցիների եւ հոգեւոր դպրոցների պէտքերի համար եւ բան պիտի չյատկացնեն աշխարհիկ դասին: Մէկը պիտի ասէ « Ազգութիւնը եկեղեցին է եւ նրա առաջնորդները` ղեկավարը». Միւսը պիտի ասէ` « Ազգութիւնը ժողովուրդի ներկայացուցչութիւնն է»:
Եւ երկու կողմերն էլ պիտի խրախուսուին պետութեան կողմից: Անջրպետը պիտի խորանայ եւ երկու կտոր պիտի լինի հայութիւնը: Աշխարհիկները, որ ունին այժմեան կուսակցութիւնները, պիտի չզիջեն, ճիգ պիտի թափեն հոգեւորականներից անկախ ունենալ իրենց դպրոցները: Եւ, ինչպէս ներկայիս, մարագների մէջ պիտի բանան իրենց դպրոցները, ձրի կամ չնչին վարձատրութիւն վճարելով ուսուցիչներուն: Կարճ ժամանակում պիտի ծագի նոր հարց, այն է` կամ պետութիւնը պէտք է օգնէ դրամով, որից պիտի հետեւի պետութեան հսկողութիւնը աշխարհիկ դպրոցներու վրայ, եւ կամ աշակերտութիւնը պէտք է ուղարկուի պետական դպրոցները ու այդ պատճառ պիտի դառնայ, որ «պոյքոթը» վերջանայ եւ ռուս դպրոցները լեցուին: Այս էր արդէն նպատակը Գոլիցինին: Մի բան թող պարզ լինի. Ներկայ ձեր ոյժը, միութիւնը, արդիւնք ռուս սխալ ընթացքին, քան ձեր գիտակցութեան արթնացումին: Այդ սխալը ռուսը պիտի ուղղէ ոչ թէ հրաժարելով իր ծրագրից, այլ դրան պիտի ձգտի նոր ուղիներով: Նրա նահանջը պարտութիւն չէ, ձեր յաղթութիւնը` պարտադրութիւն չէ:
«Այժմ հերթը քոնն է, որպէսզի երկրորդ թէզը ապացուցանես եւ 20 ռուբլին ինձնից առնես երկրորդ քէֆի համար»:
Վաղինակը, վերջացնելով, հարցրեց.


Շար.10