Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 20 - Ռուբէն

Գլուխ Գ.

Կարսի անցեալէն.
Առաջին սերունդը. Յունոն.
1880-1892. Հնչակեանները. Կուկունեանի խումբը.
1893-1900. Երկրի դէպքերու ազդեցութիւնը կարսի վրայ.
Հրայրի գործունէութիւնը.
Հոգեբանութիւնը 1904ին.
Կարսի բերած օգուտները երկրի համար.
Կարսի պատրաստած գործիչները.
Զէնքի փոխադրութիւնը. Հրայր .
Զինատար խումբերը 1890էն 1900թ.

Կարսէն ստացած անմիջական տպաւորութիւնս կը զարմացնէր զիս:
Ան մէկ դպրոց էր` իշխանութիւն ստեղծելու համար, դպրոց մը, որու հիմնադիրները եղած էին մտաւորական երիտասարդներ, տարուած իրենց տարբեր երազներով: 1904ին զանոնք կը յիշէին երազի նման, առանց մատնանշելու անոնց գործերուն էութիւնը, բայց այդ յիշողութիւնը արդէն չճշդուած դրամագլուխ մըն էր դարձած , քիչ մը երեւակայական, քիչ մը դրական:

Կը յիշուէին, օրինակ, Բախչեանը, Սեդրակ Մանդիեանը, որոնք հետագային մանկավարժներ եղան:«Ծօ, ջանըմ, առաջուան մարդիկ բախշայ /տարբեր/ մարդիկ էին. Ամէն լեզու գիտէին կը, ամէն ուսում ունէին, բայց խաչ հանելով` աղօթէին կը եւ Սբ. Կարապետ կ'երթային կը»:
Կը յիշէին Մկրտիչ Ղազարեանը` երկար ոտքերով եւ փոքրիկ գլխով, նոյնպէս Լեւոն Սարգսեանը` խոժոռ եւ մեծ գլխով ու հաստատուն մարմնով: Թէեւ առաջինը իր ասպարէզը վերջացուց քահանայութեամբ եւ երկրորդը` հրապարակագրութեամբ, բայց անոնց մասին կ'ըսէին. «Տեսա՞ր, մարդ ըսածդ այդպէս պէտք է լինի : Ըրին չըրին, իրանց խօսքը ըրին, գնացին երկիր, ոտքի տակ տուին եւ այնտեղի զուլումի մասին մեզի լուր բերին»:

Կը յիշէին Ռոստոմը, որ քոթոթի նման էր: Ատկէ եւ իր մականունը: Կը յիշէին Մարտիրոս Մարգարեանը, որ զուարճախօս եւ ուրախ իշխանի կերպարանք ունէր: Ու կ'ըսէին.»Ջանըմ, անոնցմէ առաջ ջուռա-ջուռա շատ մարդիկ եկան ու անցան, աւելի ուսումով, աւելի չալումով, բայց ամէնքի փափախի տակէն մի այլ ձայն կը հնչէր, մէկը մէկէլէն անուշ: Բայց թէ արի ու տես, ո ՞ր մէկին հաւնիս: Ասոնք ձայն չէին հանէ, առանձին երգեր չունէին, բոլորն ալ միաբերան մէկ բան կ'ըսէին գլուխդ որ քոր գայ, քու ձեռքով քորը պիտի անցուցես»:
Կը յիշէին եւ ամենէն աւելի վառ կը պատկերացնէին Արամ Թաթուլը, Սարկաւագը, Ջալլաթը եւ Տուրբախը: Ասոնք մտաւորականներ չէին, այլ գործող անձինք եւ զանգուածի կողմէ աւելի գնահատուած, քան ուսումնականները: «Մեզնից են անոնք, մեր լեզուն կը խօսին եւ մեծ մեծ խօսքերի հետ գործ չունին: Մեզնից են, եւ դրա համար մենք նրանց «ղատրը» չգիտենք: Խօսքի ինչ կարիք կայ, ամէնքս ալ գիտենք, որ Ղարսայ բերդը մեր թագաւորներինն է, մեր մայրաքաղաքը: Ձեր ոտքին մատաղ: Հէ ~յ կիտի Թաթուլ, Ջալլաթ ու Տուրբախ եւ խիղճ Սարկաւագ: Անոնց ոտքերը երկաթ լինէին, պիտի մաշէին Խնուսի, Մշոյ, Էրզրումի լեռներում»...
Եւ անպայման կը սկսէին երգել «Ձայն մը հնչեց էրզրումի»...երգը:

Յունոն այս անձերու մէջ ամենէն առնականը, ամենէն պայծառը եւ սիրելին էր: Ան էր, որ կը լուսաւորէր զանգուածներուն երեւակայութիւնը եւ ուղին ցոյց կուտար ապագայի, թէպէտ այդ մտքովն իսկ չէր անցներ Յունոյի: Անոր սխրագործութեանց մասին շատ բան կը պատմէր ժողովուրդը` եղածը չեղածին խառնելով: Բայց էականը այն չէր, թէ ինչե~ր էր ան ըրած: էականը այն էր, որ ժողովուրդը անոր արարքներուն մէջ կը գտնէր այն, զոր ինքը կը բաղձար: Իսկ իր ներքին բաղձանքն էր` տեսնել համարձակ մէկը, որ արհամարհէր թէ ռուս եւ թէ թուրք ոյժերը, եւ զարնէր աջ ու ձախ, ճնշող ոստիկանին ու բէկին, բաժանէր իր խլածը խեղճերուն, անբախտներուն:

Իրապէս եւ չգիտեմ, թէ Յունոն գաղափար ունէ՞ր արդէն ծնունդ ունեցող կուսակցութիւններէն, բայց անոնք իրենցը կը համարէին զայն:

Երբ կ'ըսեն Յունօ, կը յիշեմ Նաբի եւ Ալէյ թուրք ըմբոստները, որոնք Գուգարքի եւ Կովկասի լեռնորը կը թափառէին եւ որնց մասին առասպելներ կային ու երգեր կ'երգուէին ամէն լեզուով: Երեխայ էի, մեծերը իրարու կ'ըսէին, ես կը լսէի.
- Լսեցի՞ր, Նաբին ելել Ծալկայի ճամբան է. բոլոր կիները իր քրոջ պէս պատուել եւ ճամբայ է բացել. Բոլոր աղքատներէն` մէկ չոփ չէ առել. Բոլոր հարուստներին մօրմէ մերկ դարձուցել ճամբել է . պռիստաւին, դատաւորին եւ ղազախներին պառկեցուցել եւ ոչխարի պէս մորթել է:
- Եւ Արեգ հօրքուրը կ'աւելցնէր.
- Քա , մեզի ի՞նչ. թող մորթէ, մեր ազարուէթցի աղաներն ալ անոր հետ են եղած: Արդէն Նաբիի եւ Ալէի քաջ կռուողները հայեր են, զոռբայի հախէն կուգան եւ լաւն են: Մեզի վնաս չկայ, թո ղ Աստուած երկար կեանք տայ անոնց:
- Մենք` երեխաներս ալ դպրոց կ'երթայինք եւ իրարու կը հարցնէինք.
- Լսեցի՞ր, լսեցի՞ր... Ապուլ սարի վրայ, որ երէկ կրակ կը վառէր մութ գիշերին, Ալէյն էր վառել, ոչխար կը խորովէր եւ այս Սոխերին/Ռուսերին/ շիշը կ'անցնէր:
- Անոնք աւազակներ էին, այն տարբերութեամբ որ դրամի համար լեռները չէին ելած: Մէկը վիրաւորուած էր արդարադատութեան բացակայութենէն եւ բանտէն էր փախած: Միւսը սիրահարական ողբերգութենէ մը լեռներն էր ելած: Բայց մէկը սարսափի, իսկ միւսն եւ վրէժի հերոս էր դարձած: Գոնէ ես զանոնք հերոս դարձուցած էի, երբ երեխայ էի: Երջանիկ կը զգայի, երբ կ'երթայինք Չխիջուարի հանքային ջրերը, ուր կ'երազէի Ալէյին, որ գար եւ մեզ պաշարէր, գերի առնէր, եւ ես պատեհութիւն ունենայի տեսնել զայն եւ իմ ծառայութիւնը մատուցանել անոր:
Երբ Կարս գացի, եւ ինձ կը պատմէին Յունոյի մասին այնպէս, կարծես ան ողջ լինէր, ես յիշեցի 10-15 տարի առաջ եղած երեւակայութիւններս Նաբիի եւ Ալէի մասին: Յունոյի մասին պատմուածները յար եւ նման էին Արեգ հօրաքրոջս պատմածներուն, այսինքն` ստուգման կարօտ: Ուստի զանց կ'առնեմ զանոնք` թողնելով այդ իր գործակիցներուն եւ մօտիկ եղողներուն:

Շար . 20

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»