Մնացած երկուքէն մէկը ես էի, միւսը` իմ ճեմարանական ընկերս` Արտաշէս Դիւտճեանը: Թէեւ մենք համալսարանաւարտի նշաններ չունէինք, բայց վստահ էինք, որ մենք ալ սպայի ուսնոցներ շուտով պիտի կրէինք, որքան ալ մեր ռուսերէն սահուն չլինէր անոնց պէս եւ մեր երազները նման չլինէին անոնցին:
Ես թիւրիմացութիւն էի ապագայի այդ սպաններուն մէջ: Արտաշէսը բանի մը պէտք պիտի չի գար: Լաւ ջութակ կը զարնէր, Ռուդեկոն լաւ փող կը փչէր, եւ կը զբաղէցնէին մեզ եւ հարեւան վրաններուն սպանները:
Երբ Ռուդենկոն եւ Արտաշէսը կանգնեցուցին իրենց նուագը, Կացը մեզի դարձաւ մեզի եւ ըսաւ.
- Թոյլ տուէք այսօր հրաւիրելու ձեզ, որ մի քիչ ուրախանանք մի շատ համակրելի սպայի ընկերակցութեամբ: Նրան ես պարտական եմ մի հիւրասիրոթիւն: Անցեալ երեկոյ ես նրայ հիւր էի:
Ռուդենկոն իսկոյն պատասխանեց.
- Ի հարկէ, ի հարկէ...
Կը նախազգար արդէն Կացի թանկագին խմիչքներուն համը:
Ես ու Արտաշէսն ալ հետեւեցանք անոր` «ի հարկէ, ի հարկէ» ըսելով, առանց գիտնալու թէ ով էր լինելու Կացի հիւրը:
Քաղաքավար Կացը, դառնալով իշխան Թումանովին, որ դեռ «ի հարկէ, ի հարկէ» չէր կանչած, աւելցուց.
- Գուցէ քեզի համար մեծ անակնկալ մը լինի: Այդ համակրելի Թուման Թումանովն է, գուցէ քու արիւնակիցը, թէեւ իրեն Թումանեանց անուանեց:
Իշխան Թումանովը հետաքրքրուեցաւ եւ «կը խնդրեմ, կը խնդրեմ» ըսաւ:
Կացը վրանէն դուրս ինկաւ եւ 20 րոպէէն վերդարձաւ ուղեկցութեամբ սպայի մը:
Նորեկը սպայի նոփ-նոր հագուստ ունէր: Կողքէն սուրը կը ճօճար: Միջահասակ էր, երեսը քիչ մը ծաղկաքազ, աչքերը ժպտուն, աւելի գորովալից քան հրամայական եւ արհամարհոտ, որ յատուկ է ուսնոցաւոր սպաններուն: Բոլորին մօտեցաւ իբր հին ծանօթներու, եւ սեղանին գլուխ նստաւ` առանց սեթեւեթի:
Անակընկալի չեկաւ իշխան Թումանով, քանի որ նորեկը եանց մըն էր, նոյնիսկ մելիք չէր, իսկ ինքը` իշխան էր, կաթոլիկ, մինչ միւսը` լուսաւորչական:
- Պարոնայք, պարոնայք, թոյլ տուէք մի քանի խօսք ասեմ, - ոտքի ելած` ըսաւ Ռուդենկոն կենեակի բաժակը ձեռին:
Դժուարութեամբ, բայց լրջութիւն տիրեց:
-Վեց հոգի ենք հոս, - ըսաւ ան, - առնուազն չորս կրօնք ունինք, երկուսը անորոշ: Առնուազն չորս մայրենի լեզու ունինք, երկուսը այդ ալ չունին: Վեց ծագում ունինք, որոնց ինչ լինելը միայն մեր մայրերը գիտեն: Այս բազմազան տարրերս ահա հաւաքուած ենք իբրեւ հարազատներ եւ մէկ կերպարանք ենք առած` շնորհիւ մեր միակ եւ մեծ հայրենիքին, շնորհիւ մեր կայսրութեան եւ անյաղթելի բանակին: Խմենք մեր բանակի կենացը, խմենք անոր սպայութեան կենացը, որ կ’առաջնորդէ զայն: Ալավերտին ձեզի, պարոն Թուման:
Թումանը, յանկարծակի եկած, խուսափում չունէր, քանի որ ան ունէր սպայութեան ուսոցներ կրող միակ անձը: Ժամացոյցի նայեց: Ռուդենկեյի ըսածը ազդած էր բոլորիս վրայ, մանաւանդ Կացի, որ դեղնած պաստառ էր դարձած: Կը վախնայինք Թումանի պատասխանէն, որ կրնար աղէտ մը դառնալ մեր յարկին տակը:
-Ես, - ըսաւ Թումանը,- ընդամէնը հինգ րոպէ ունիմ ձեզ հետ անցկացնելու, ժամադրութիւն ունիմ: Այո՛, իրաւունք ունի Ռուդենկոն հպարտ լինելու այս մեր միութեան գոյութեան համար, որ աւելի կը սերտանայ այս ճոխ սեղանի եւ սրուակներու շնորհիւ, որի համար շնորհակալեմ ձեզնից: Դուք, վաղուան առաջնորդները բանակի, կը խմեմ ձեր կենացը եւ կը ցանկամ, որ դուք ձեզ զգաք ժողովուրդի ծառաները եւ ձեր կեանքը չխնայէք նրա երջանկութեան համար:
Ներողութիւն խնդրեց եւ դուրս ինկաւ վրանէն:
Ռուդենկոն, յանկարծ գլխի իյնալով, կանչեց.
-Հասկցա՞ք: Այդ էշ ղարաբաղցին նիհլիստ էր: Վա՜յ մեր բանակին, որ այդ արմեաշկաններով պիտի առաջնորդուի:
-Հասկցանք, հասկցանք, - ինքն իրմէն ելած պատասխանեց իշխան Թումանովը,- քեզի պէս լեզու ունեցողներն արմատէն հանողները` Լորիս-Մելիքովներու նման արմեաշկաներն են, որոնցմով դուք կը հպարտանաք:
Այսպէս, երկու Թումանները քանդեցին մեր միութիւնը, եւ մենք բոլորս առանձին առանձին եղանք:
Առաջին տեսակցութիւնս Թումանի հետ այդ պայամաններու մէջ եղաւ, առանց իրար ճանչնալու: Բայց ինծի համար պարզ եղաւ, որ մենք ժողովրդի ծառաներն ենք եւ ոչ աւելին:
Երկու թէ երեք տարի էր անցած, եւ մենք իրարու հետք կորսնցուցած էինք:
1903ի վերջերը, Սերգէյ ըսաւ ինձ.
-Երթանք Թորգոմի մօտ: Վերադարձած է Սասունէն: Կ’երթայ Ընդհանուր Ժողովին:
Երբ հանդիպեցինք, հասկցայ որ թորգոմը նոյն Թումանն էր: Ան ալ, ինծի հայելով ըսաւ.
-Տնաշէնի տղայ, մենք հին ծանօթներ ենք: Ի՞նչ եղան ընկերները: Դո՞ւն ալ մեր մէջն ես: Երբ վերադառնամ, ինձ գտիր, միասին երթանք Սասուն:
-Ես Սասուն գնացող չեմ, ես Վան գնացող եմ: Ընկերներէս լուր չունիմ, բայց վստահ եմ որ, բացի Ռուդենկոյէն, բոլորն էլ քու խօսքերէն յետոյ, տրամադիր են լինելու ժողովուրդի քան թէ բռնակալութեան ծառաները:
Թումանը գոհ ելաւ:
Խօսելու շատ ժամանակ չունեցանք, ան մեկնեցաւ, ես այլեւս յաւիտեան չտեսայ զայն:
Թորգոմ-Թումանը, սպայութիւնը թողած, Կարսի գործիչ էր դարձած եւ անոր մտասեւեռումը` Սասնոյ ուժեղացումն էր: Անոր պաշտպանած մտքերը եղած էին.
-Ապստամբութիւնը, կռիւը կախուած չեն միայն գիտակցութենէ, զոհաբերութենէ, քաջութենէ եւ նիւթի առաւելութենէ, այլ արհեստ է եւ գիտութիւն, զոր պէտք է սովորել: Առանց այս վերջինին` մնացածները ոչինչ են: Առանց առաջիններուն` այս վերջինն ալ անպէտք է:
Այս սկզբունքներու խորացման հետեւանքով է, որ ան կրցաւ իր շուրջը հաւաքել իրմէ փորձառու, անուանի եւ հռչակի տէր մարդիկ եւ կազմակերպել «Մրրիկ» խումբը, մօտ 30 ձիաւոր: Այդ խումբի մէջ կը մտնէին ռուսական բանակի ենթասպաներ, զինուորներ, ինչպէս ե՛ւ Ախլցախացի Արտաշէսը, որ սպաննուեց հետագայի Պիթլիսի շրջանին մէջ, Ախալցխացի Նիկոլը` որ շատ փորձանքներ տեսաւ ու մեռաւ, զինուոր Գրիգորը, որ Ալայ բէկին երեսին գոռաց ծանր վիրաւոր վիճակի մէջ. «Շուն, իմ վէրքերը մի՛ կապէ, ես մահը կ’ուզեմ: Եթէ առողջացնես, ես քեզ կը սպաննեմ»:
Այդ խմբի մէջ էին նաեւ Քաֆթառ Արշակը, որ յետոյ Քեռի կոչուեցաւ եւ Պարսկաստանի մէջ պսակ ստացաւ, Քէօսա Արշակը, որ յետոյ Սեպուհ կնքուեցաւ եւ Հայաստանի զօրավար եղաւ, Կարդեցի Տուրբախը, որ Թումանի դրօշակակիրը եղաւ, Մոկացի Գրիգորը, Մաշադի Աւետիսը, անաչառ Գիւմիւշխանեցի Աւոն, Առաքելը, Սվաղցի Մուրատը, որոնք ամէնքն ալ մէկ մէկ պատմական դէմքեր դարձան, եւ ուրիշներ, որոնք աննշմար չանցան:
Ասոնք բոլորն ալ Թորգոմ-Թումանի առաջնորդութեամբ անվնաս հասան Սասուն եւ անոր պայքարի մէջ դեր խաղացին: Ու այս բոլորը կատարուեցաւ Մենակի շնորհիւ, որ Թորգոմի հետ պայմանաւորուած` աննշմար անցած էր Երկիր եւ ճշդած «Մրրիկ» խումբի ճամբարները եւ վտանգները:
Թորգոմը, Հրայրի պնդումով, կը մտնի Սասնոյ հրամանատարական կազմի մէջ, բայց կը հակադրուի երթալ Ընդհանուր Ժողովին եւ նոր ոյժով վերադառնալ Վաղարշակի հետ:
Շար .34
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
0 comments:
Հայտնեք Ձեր կարծիքը՝