Այս բոլոր դէպքերը իմ վրայ չափազանց ազդած էին, եւ իմ կեանքի մէջ դարձակէտ հանդիսացան: Խնդիրներուն սկսեցի մօտենալ քննական աչքով: Հեռացայ «նահատկուելու» գաղափարէն, գերազանցելով գործը եւ անկէ ստացած արդիւնքը: Ատոր նպաստած էր Նիկոլի վերջին օրուան կէս մտերմական խօսակցութիւնը ինձ հետ, բայց Նիկոլի վարկը իմ մօտ ընկած էր: Կը մտածէի թ ինչպէս այս բնական խելքով օժտուած մարդը, որ այսքան լայն պատրաստութիւն, այսքան քաջութիւն եւ հմայք ունի, կը մասնակցի ձեռնարկի մը, որուն ինքն իսկ չի հաւատա, որ նոյնիսկ վնասակար կը գտնէ: Նիկոլ արդարացում չէր որոներ եւ բացատրութիւն չէր տար: Այդ էր, որ զիս կը զարմացնէր:
(Տարիներ յետոյ է միայն, որ Սասունի նամակներէն եւ ուրիշներու պատմածներէն ես պիտի հասկնայի անոր առած քայլին բուն պատճառը: Շատ աւելի յետոյ, 1918ին, երբ Տրապիզոն էինք գացած թուրքերու հետ բանակցելու, Նիկոլի մօտիկ ընկերը Քաջազնուին (Քաջազնունին Բագուի նաւթարդիւնաբերական ընկերութեան մէջ պաշտօնակից էր Նիկոլի:) պիտի լրիւ պատմէր մեր խմբի կամաւորական մասին եւ պիտի պարզուէր Նիկոլ Դումանի բնութագիծը:
1904ին Երկիրը ծանր վիճակի մէջ կը գտնուէր: Վասպուրականը մնացեր էր անգլուխ, իսկ Սասունը պաշարուած էր: Այդ օրհասական օրերուն կը յիշեն Դումանը. կը կանչեն զայն, որ գայ եւ ստանձնէ Վասպուրականի ղեկավարութիւնը:
Բայց այդ հրաւէրը կ’ըլլար, երբ «բանը բանէն անցած էր»: 1904ի Մայիս ամսուն, Սասնոյ ապստամբութիւնը ճնշուած էր, Հրայրը զարնուած, կռուողները ցրուած եւ Երկրին վրայ մահուան ստուերն էր կախուած: Այդ ատենն է ահա, որ Նիկոլ Դումանը հրահանգ կը ստանայ թողելու իր պաշտօնը Բագուի մէջ եւ մեկնելու Երկիր:
«Երբ Նիկոլին ներկայացրին Երկրի գրութիւնները, կը պատմէր Յ. Քաջազնունին, արդէն շատերը այդ նամակ գրողներից սպաննուած էին, իսկ ողջ մնացածենրը ցրիւ եկած էին եւ ելք էին որոնում Երկրից փախչելու: Եւ ահա հրահանգում են Նիկոլին` գնալ Երկիր եւ առնել ամբողջ պատասխանատուութիւնը եւ այն էլ փրկելու պայամանով: Ըմբոստացուցիչ էր այս: Նիկլոը հարցրեց ինձ.
- Այս եղա՞ւ: Հարսնիքը կ’անէ Հայրապետը, պատիժ պիտի քաշէ Կարապե՞տը: Ես այստեղ էի, հասցէս գիտէին: Այս հինգ տարուան մէջ փոխանակ զուռնայ փչելու, գոնէ իմ կարծիքը առնէին եղած-չեղածի մասին, քանի որ վերջին վայրկեանին ինձ պիտի դիմէին: Առաջուց պէտք է կարեւորութիւն տային Հրայրի նախազգուշացումներին: Միտք ունէր ինձ դիմել գոնէ մի տարի սրանից առաջ, այն ժամանակ կարելի կը լինէր հասկցնել Հայրապետին որ առանց հարսի` հարսանիք չի լինի: Այժմ, երբ հարսանիքը եղած է, թէկուզ առանց հարսնացուի, ես երթամ ի՞նչ անեմ:
Խուսափելով եղած հարցումից` ասացի.
-Նիկոլ, դու ես փորձառուն, դու մեզանից լաւ գիտես: Մարդիկ կան, որ վճիռ կու տան եւ յետոյ կը մտածեն այդ վճիռի գործադրման եղանակների եւ հետեւանքների մասին. դրա համար ալ այդպիսիք դիւրին կը վճռեն, բայց ընդհանրապէս կէս ճամբուն կը կանգնին եւ նոր ու նոր վճիռներ կու տան: Մարդիկ ալ կան, որ շատ դժուարութեամբ վճիռ կու տան եւ վճիռ կու տան միայն այն ժամանակ, երբ գործադրման եղանակների եւ անոնց հետեւանքների նկարը մանրամասնութեամբ պատկերացուցած են: Այդպիսիք իրենց մէջ երկու ձախողութեան պարագաներու համար, եւ վճիռները անքննելի են ու վերջնական. այլեւս ոչ մի խորհուրդի, կարծիքի ենթակայ չեն: Այս վերջին տիպարներէն էր Նիլկոլը եւ ոչ ոք չէր գիտեր թէ ի՞նչ, ինչպէ՞ս, որո՞ւ միջոցով պիտի իրագործէր այն նպատակները, որ իր վզին դրած էին ընկերները:
Նիկոլ նայեց երեսիս ու լռեց: Իսկ երբ Զաւրիեւը ռուսերէն քարոզը սկսեց, թէ պէտք չէ մեռածներին եւ մեռնողների համար տատանում ունենալ, թէ պէտք է գնալ ու զոհուել, Նիկոլը մթնեց, երկար ձեռները ամուր սեղմեց սեղանին եւ չոր կերպով ասաց.
- Կարճ կապիր, Եաշտ (Յակոբ), ամէն ինչ վերջացած է: Եթէ բոլորդ ձեր աչքը իմ վրայ էք չռած, ուրեմն այստեղից կը սկսեմ, - եւ դառնալով ինծի, - Եթէ Երկիր գնալ կայ, ժամ առաջ գնամ քանի նրանք չեն հասած մեր սահմանը: Ժամանակ չկայ այս ու այն կողմը ընկնելու: Քանի որ վճռեցի առանց այլեւայլի Երկիր անցնիլ, անիմաստ կը լինի եթէ ինձ հետ համապատասխան մարդիկ չտանեմ: Քանի որ արագ պէտք է շարժուիլ եւ իմ ոտքերն էլ ցաւում են ու թուլացած են, թէ՛ ես եւ թէ՛տանելիք ընկերներս ձիով պէտք է լինինք: Իւրաքանչիւր ձիաւոր իր ամէն սարքով շուրջ 1.000 ռուբլի կը նստի: Արդ, Օհաննէս, Բիւրոյի հետ դու հաշիւ կ’անես, նամակներ կը գրես: Բայց այսօր, մինչեւ ժամը 10ը, որտեղից էլ որ լինի, 15-20.000 ռուբլի դրամ կը պատրաստես: Այդ ժամին Խեչոն ու Թադոսը կը գան եւ դրամները քեզնից կ’առնեն: Քո գործը վերջացաւ: Գնա՛ այժմ, դրամ պատրաստիր:
- Եաշտ, քո բոլոր յորդորները` պատասխանատուութիւնը վերցնելու համար կ’ընդունեմ: Անշուշը, դու ինձ հետ անբաժան պիտի լինիս, իմ հրամանի տակ:
Զաւրիեւը վեր թռաւ եւ համբուրեց Նիկոլին, որ աւելի պաղ դարձած էր, կարծես թէ արձան մը եղած ըլլար:
Շար 96
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
0 comments:
Հայտնեք Ձեր կարծիքը՝