«ԻՄ ԿԱՐԾԻՔՈՎ, ՄԵՆՔ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԱԶԳ ՉԵՆՔ»

Գրիգոր Պլըտեան առանց բառերը ծամծմելու ըսելիքը կ՜ըսէ մեր մշակութային ազգ չըլլալուն մասին: Որոշ վերապահութիւններով համաձայն ենք Պլըտեանին :Դժբաղդաբար սփիւռքեան զանազան գաղութներու մէջ մեր կրթամշակութային ղեկավարութիւնն ալ յաճախ անմակարդակ է չըսելու համար ՝խամաճիկ : Այդպիսի անմակարդակ կրթամշակութային ղեկավարութիւնը միայն քանդիչ դեր կրնայ խաղալ, յաճախ ՝ակամայ:Քաղքենի կեցուածք ցուցաբերող ղեկավարութիւն մը ոչ կրթական ոչ ալ մշակութային համակարգ կրնայ պահել այս արագավազ դարուն:Գիտակցելէետք այս իրականութեան պէտք է հազար մտածել նախ քան ընտրութիւնը մեր մտաւորական ,կրթական ու մշակութային ղեկավարութեանցը :

Նշանակ

.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«««.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.


Համացանցային «ՀԵՏՔ»-ի (Hetk online) զրոյցը Գրգիոր Պըլտեանի հետ

«Հայկական ֆուտուրիզմ» (Սերգէյ Խաչենց-Փրինթինֆօ հրատարակչութիւն, Երեւան 2009) գրքի առիթով
Ֆրանսահայ գրող, քննադատ Գրիգոր Պըլտեանը 23 գրքի
հեղինակ է՝ բանաստեղծութիւններ, գրաքննադատական յօդ-
ւածներ, արձակ ստեղծագործութիւններ։ Դասաւանդում է Փա-
րիզի Արեւելեան լեզուների եւ քաղաքակրթութիւնների ազգա-
յին ինստիտուտում։ Ապրում եւ ստեղծագործում է Փարիզում։

Հ. Ինչպէ՞ս ծնուեց ֆուտուրիզմի եւ յատկապէս հայկ
ական ֆուտուրիզմի հանդէպ ձեր հետաքրքրութիւնը։

Պղ Աշխատութիւնը սկսած եմ 1984-85 թուականներուն։
Համալսարանը կը դասաւանդէի։ Այդ տարիներուն Ֆրանս
այի եւ Իտալիոյ մէջ ապագայապաշտութիւնը սկսաւ վե-
րայայտնուիլ, քանի որ երկար ժամանակ ետ մղուած էր ու
այդ մասին չէր խօսուեր։ Պարզ այն պատճառով որ շարժումը
քննադատութեան կողմէ ֆաշիստական կը նկատւ
էր։ Անոր հիմնադիր Մարինետտին իր կեանքի վերջին
շրջանին կապ ունեցած էր իտալական ֆաշիզմին հետ։
Մարինետտիի մահէն, 1944-էն, մինչեւ 60-ականներու կէ-
սերը ան գրեթէ մոռցուած էր։ Յետագային ֆուտուրիզմի
նկատմամբ հետաքրքրութիւնը կրկին արթնցաւ Իտալիոյ
մէջ։ Ութսունական թուականներուն պրպտումներուս ընթ
ացքին նկատեցի որ հայ գրականութեան մէջ ալ այդ տե-
սակի ձգտումներ եղած են եւ խափանուած են։

Հ. Կարելի՞ է ասել, որ այս ծաւալուն աշխատանքն
աւելի շատ ձեր անձնական հետաքրքրութիւնների ար-
դիւնքն է։

Պ. Այո, Իբրեւ գրող, ես հետաքրքրուած եմ յառա-
ջադէմ շարժումներով, եւ մտքիս մէջ հարց էր թէ ինչո՞ւ
հայերու մօտ գերիրապաշտութիւն կամ գոյապաշտութիւն
չկայ։ Հայաստանի մէջ պատճառները հասկնալի են, իսկ
Սփիւռքի գրականութեան մէջ ինչո՞ւ չկար, եւ ինչո՞ւ հայ
գրողներու մեծամասնութիւնը չափազանց պահպանողա-
կան է։ Ես հետաքրքրուած էի այդպիսի նոր շարժումներով,
եւ հետեւաբար ֆուտուրիզմը եւ արեւմտաեւրոպական
միւս գրական շարժումները ինծի համար ուսումնասիրելի
երեւոյթներ էին, քանի որ փիլիսոփայութիւն եւ գեղագիտութիւն
ուսանած էի եւ ուղղակիօրէն կը կապուէի նորա-
րական այդ շարժումներուն։ Իմ պարագայիս, գրեթէ միշտ
ուսումնասիրութիւններուս մեկնակէտ կ՜ըլլան նախ եւ
առաջ անձնական նախասիրութիւններս։

Հ. Իսկ ինչո՞վ էք բացատրում այն հանգամանքը, որ հայ
իրականութեան մէջ եւրոպական գրական-գեղարուեստա-
կան շարժումներ գրեթէ չեն եղել կամ չեն զարգացել, կամ
եղել են շատ կարճ ժամանակահատուածում։ Եւ ինչո՞ւ այդ
շարժումների մէջ աւելի տեւական ընթացք ունեցաւ ֆուտուրի
զմը, ինչո՞վ էք բացատրում։

Պ. Գիրքը ճիշդ այդ մասին է, թէ ինչպէս այդ շարժումը,
հոսանքը, որ համաեւրոպական բնոյթ ունի, 1910-էն
սկսեալ կը տարածուի Պոլսոյ, ապա Թիֆլիսի, Երեւանի մէջ
1922-23 թուականներուն, յետոյ կ՜արգիլուի ու զարգա-
նալու համար »նպաստաւոր հող« չի գտներ, ինչպէս
կ՜ըսէր այն ատենուան մարքսիստական քննադատութիւնը։
Գիրքս բաղկացած է երեք մասէ. ապագայապաշտութիւնը
՝ Պոլսոյ, Թիֆլիսի, Երեւանի մէջ։ Կարեւոր է գիտնալ
որ Պոլսոյ մամուլին մէջ թարգմանուած ու տպագրուած է
Մարինետտիի առաջին մանիֆեստը Հ. Նազարեանցի կողմէ,
որ նոյնինքն ապագայապաշտութիւն բառին հեղինակն է։ Կը
հրատարակուին իտալացի բանաստեղծներուն գործերը, կը
ներկայացուի նաեւ ապագայապաշտ նկարչութեան մանիֆ
եստը, մամուլի մէջ, կը տպագրուին ապագայապաշտ իտա-
լացի գեղանկարիչներու գործերը։ Նաեւ կը տեսնենք թէ ինչպ
էս որոշ հայ գրողներ ֆուտուրիզմը կը տեսնեն որպէս կա-
րելի նոր շարժում։ Ատիկա կը նկատուի յատկապէս Դանիէլ
Վարուժանի, Կոստան Զարեանի եւ ուրիշներու մօտ։ 1915-էն
առաջ, Պոլսոյ եռուն տարիներուն, ապագայապաշտութիւնը
շարժում մըն էր, որ իր շուրջ մեծ հետաքրքրութիւն ստեղծած
էր, բայց միեւնոյն ատեն գրագէտներն ու բանաստեղծները
կարծես չեն ուզած ընդունիլ ապագայապաշտութեան
սկզբունքերը եւ կիրարկել զանոնք։
Ինչո՞ւ։
Որովհետեւ կը ձգտէին հայակեդրոն շարժում ստեղծե-
լու։ Ապագայապաշտութիւնը զիրենք կը հետաքրքրէր,
բայց իրենց համար չէր։ Կարելի չէ մոռնալ նաեւ որ շարժումի
տեսութիւնը ունէր որոշ կէտեր որոնք իրենց համար
անընդունելի էին. օրինակ, հակաիգական կողմերը։ Ճիշդ է,
ատիկա որոշ չափով վերացական էր, քանի որ կին ֆուտուրիստն
եր ալ կային։ Իր դերը կը խաղայ նաեւ Մարինետտիի
պատերազմի ջատագովութիւնը. պէտք չէ մոռնալ որ այդ
թուականներուն Թուրքիան ու Իտալիան պատերազմի մէջ
էին, հետեւաբար Պոլսոյ հայ գրողներուն համար վտանգա-
ւոր էր հետեւիլ այդ շարժումին։ Թիֆլիսի իրավիճակը այլ
էր. հոն քաղաքական կաշկանդումը նուազ խիստ էր,
ստեղծուած էր իսկական մտաւորական մթնոլորտ։
Ռուսական յեղափոխութենէն ետք ապագայապաշտութիւնը
Կովկաս հասաւ ռուսական ճամբով’ Գրող Կարա
Դարվիշը )Յակոբ Կէնճեան( կը դասախօսէ եւ կը հրատա-
րակէ »Ի՞նչ է ֆուտուրիզմը« վերնագրով գիրք մը։ Կարա
Դարվիշը իսկական ֆուտուրիստ էր, քանի որ ոչ միայն
ընդունած էր ֆուտուրիզմի հիմնական սկզբունքները, որ
է՝ նոր արուեստը, անցեալի, թանգարաններու պաշտա-
մունքի մերժումը, այլ որպէս հայ գրող ունեցած է իսկա-
կան ապագայապաշտ գործունէութիւն, գրելով ոչ միայն
տեսական նիւթեր, այլ նաեւ բանաստեղծութիւններ, ուր
կան ապագայապաշտ գրականութեան յատկանիշե-
րը։ Իր բանաստեղծութիւնները ան կը գրէր բացիկներու
վրայ եւ զանոնք կը վաճառէր Թիֆլիսի համերգասրահին
մուտքին։ Կ. Զարեան կը խօսի այս մասին մեծ հիացումով։
Այդ շրջանին Թիֆլիսի մէջ յաճախ տեղի կ՜ունենա-
յին ֆուտուրիստական երեկոներ, ուր ընթերցումներէն
բացի նաեւ յայտարարութիւններ կ՜ըլլային. այսինքն՝ բա-
նավէճ, երկխօսութիւն։ Կովկասի մտաւորականութիւնը
բաւական տեղեակ եղած է ապագայապաշտութեան 1913-էն սկսեալ. բազմաթիւ յօդուածներ գրուած են, բայց միշտ հակապագայապաշտ։ Կարա Դարվիշը միեւնոյն ատեն կա-
պեր ունէր վրացի եւ ռուս ֆուտուրիստներու հետ։ 0րինակ, գրքին մէջ կան Մարինետտիի եւ Կարա Դարվիշի դիմ
անկարները, գծուած՝ Մայակովսկիի կողմէ, եւ ուրիշ
նկարներ, որոնք ցոյց կու տան անոր բարեկամական ցանցը, որ բաւական լայն էր։
1919-1920 տարիներուն ռուսական ապագայապաշտութիւնը կը յարի յեղափոխութեան։ Կարա Դարվիշ նոյնպ
էս կը միանայ յեղափոխականներուն, սակայն 1922-23-ին կացութիւնը կտրուկ կերպով կը փոխուի։ Իսկ Երեւանի մէջ կը յայտնուին երեքը. Վշտունին, Չարենցը, ԱբaiA, որոնք
կը գրեն իրենց նշանաւոր »Դեկլարացիա«ն, որ շատ կէտե-
րով զուտ ապագայապաշտ գրական հանգանակ է։ Չարենց կ՜ըսէ թէ ուզած է քիչ մը շարժել ճահիճը, 17-18 թուականն երուն գրուած իր գործերը ապագայապաշտ նկարագիր ունին. իսկ 1922-ին կը ծնի իր յայտնի »Ռոմանս անսէր«ը, որ իր առաջին հրատարակութենէն ետք երկար ժամանակ մինչ
եւ 70-ականները չի մտներ Չարենցի Երկերուն մէջ։ »Երե-
քը« կը պառակտի, որմէ ետք Չարենց 1924-ին Մոսկուայի
մէջ կը հրատարակէ »Ստանդարտ«ը որ այս անգամ քիչ մը կոնստրուկտիվիստական թեքումով ֆուտուրիզմ էր։ Մինչ այդ՝ 1923-ին Թիֆլիսի մէջ գրական դատ տեղի կ՜ունենայ ուր կը դատապարտեն ֆուտուրիզմը։ Կամաց-կամաց ան կ՜արգիլուի, Կարա Դարվիշը, անշուշտ, կը ներկայանայ որպ
էս լրագրող, շարք մը յօդուածներ տպագրելով։ Իսկ 1924-ի յունիսին կը փակուի նաեւ »Ստանդարտ«ը եւ Չարենցը արտասահման կը ճամբորդէ։ Չարենցի կեանքին մէջ ֆուտուրիզմը ոչ թէ 2 տարուան պատմութիւն է, այլ 6-7 տարուան, ասիկա չի նշանակեր որ այդ շրջանին անոր գրած էջերը ապագայապաշտ են։ Մեր գրականագիտութիւնը զայն կը փորձէ ծածկել, Չարենցի ֆուտուրիստական շրջանը դիտելով որպէս սխալ, սայթաքում։

Հ. Հետաքրքիր է, ի՞նչ տուեց այս շարժումը, ի՞նչ փոխեց այն հասարակական կեանքում, նպաստե՞ց արդեօք,
նրա ընդհանուր զարգացմանը Պոլսում, Երեւանում,Թիֆլիսում, եւ ի՞նչ կարող է տալ այս գիրքն այսօր մեր
հասարակութեանը։


Պ. Եթէ ենթադրենք որ այդ շրջանին Հայաստանի մէջգործարաններ չկային, նաւեր, օդանաւեր եւլն. որոնց գովքը հիւսուէր, այդ պատճառով ֆուտուրիզմը մեր մօտ կ՜ընկալուէր որպէս անցեալի աւանդութիւններու մերժում,
ինչ որ կար իր սկզբնական օրերուն մէջ։ Բայց գիտենք նաեւ որ անցեալի աւանդութիւններուն մերժումը մեր աւանդապահ քննադատներուն կողմէ կ՜ընկալուէր որպէս բացասական կեցուածք, հայրենադաւութիւն, դաւաճանութիւն։Անոնց »աստուածը« Տէրեանը կը համարուէր, որ խորհրդապաշտ բանաստեղծ էր եւ ոչ յեղափոխական. ինք անձամբ յեղափոխական էր, բայց իր բանաստեղծութիւնները
սեմպոլիստ բանաստեղծութեան նկարագիր ունին։ Այո,այդ շրջանին կային Թումանեանն ու Իսահակեանը, բայց
անոնք անցեալի աւանդները կը ներկայացնէին եւ մեր հասարակութիւնը աւելի ձգտում ունէր այդ աւանդները
պահպանելու, քան զանոնք խնդրականացնելու։
Այսօր, այս աշխատութիւնը ներկայացնելով, նպատակս ապագայապաշտութիւնը կրկին գրական տեսութիւն
դարձնելը չէ, քանի որ ան արդէն անցեալի հոսանք է։Նպատակս ի յայտ բերել է այն հակազդեցութիւնները
որոնք ուղղուած էին արդիականութեան դէմ, որովհետեւ ֆուտուրիստները այդ շրջանին ունէին բանաստեղծութ
եան խնդրականացում, անոնք կ՜ուզէին բանաստեղծութիւնը ապրիլ. Կարա Դարվիշը յատուկ զգեստ հագած իր
բանաստեղծութիւնները կը վաճառէր համերգասրահներու առջեւ։ Ան սենեկային բանաստեղծ չէ, ան բանաստեղծութիւնը իջեցուցած է հրապարակ։ Մեր հասարակութիւնը
մինչեւ հիմա կրնայ իր գրածը ապրիլ,
կամ ապրածը գրել։ Մեր մօտ հսկայական անդունդ կայ
մարդուն ապրածին ու գրածին միջեւ, եւ յաճախ մեր
գրողները ոչինչ կ՜ապրին, միայն կը գրեն. այսինքն թուղթի
տարածութիւնը կը լեցնեն։ Չեմ ըսեր թէ բոլոր գրողնե-
րը այդպէս են, մանաւանդ որ 1924-էն ետք խորհրդային
Հայաստանի մէջ բացի պրոլետարական արուեստէն այլ
արուեստ կարելի չէր. արուեստը ղեկավարուած էր եւ
ապրուածը յետին մտահոգութիւն էր քննադատներուն,
ասոնք կ՜ուզէին գաղափարականը։
Իսկ սփիւռքի մէջ ապագայապաշտութիւն կամ այլ
շարժումներ նոյնպէս չէին կրնար զարգանալ, քանի որ
գրագէտներուն մեծ մասը հակումը ունէր աւանդութեան
պահպանումին։ Հայ մշակոյթի ներկայի փուլին եւս անց-
եալի պահպանումը աւելի կարեւոր կը թուի, բայց կան արու
եստագէտներ, որոնք դուրս են այդ ամենէն, օրինակ՝
Արշիլ Կորքին, Փարաճանովը, Սեւակը, որոնք որոշ չափով
մը կը հեռանան անցեալի աւանդութենէն, բայց այս բոլորը խումբ չեն կազմեր, շարժում չեն կազմեր ու կը մնան
որպէս զուտ անհատական դրսեւորումներ։ Միակ փորձը
որ եղած է Արեւմուտքի մէջ, Փարիզի մէջ էր, ուր յայտնուեցաւ »Մենք«ի շարժումը. 15 գրող փորձեցին միասին
աշխատիլ, ինչ որ տեւեց ընդամենը մէկուկէս տարի։

Հ. Ինքնութիւնը կորցնելու վա՞խն է պատճառը։ Ինչո՞ւ
ենք մենք այդքան ամուր կառչել մեր աւանդներից։

Պ. Ինքնութեան խնդիրը կայ, ճիշդ է։ Բայց ինքնութ
եան մասին կարելի է նաեւ այլ կերպ մտածել։ Ես նոյն
յատկութիւնները չունիմ, ինչ որ հայրս ունէր. ես արդէն
տաnբեր եմ հօրմէս. թէքնիքի զարգացումը, տեղեկութիւնն
երու փոխանցումը, նորութիւնները, շփումները, երկրորդ
մշակոյթի մը տեւական ներկայութիւնը անկարելի կը
դարձնեն ինքնութիւնս այնպէս, ինչպէս եղած է։ Ինքնութիւնը
պահպանել յաճախ կը նշանակէ կառչիլ բանէ մը որ
այլեւս գոյութիւն չունի։ Ամէն ինչ կը փոխէ մեր խօսքը,
լեզուն, պատկերացումները. ձայնասփիւռը, հեռատեսիլը,
թէքնիքը։ Ասոնք մեծ ազդեցութիւն կը գործեն մեր հայ-
եացքներու, աշխարհահայեացքի ձեւաւորման վրայ, եւ
մենք կարծես կը փոխուինք հարկադրաբար։ Ինքնութիւն
կոչուածը կայուն բան չէ, այլ, ինչպէս կ՜ըսեն գիտական
լեզուով, ինքնացումի արդիւնք է։ Ան ոչ թէ զանգուած է,
գոյացութիւն )օրինակ՝ արիւն(, այլ բան մը որ կրնայ ըլլալ՝
տեղէ մը առնուելով ու այլ տեղ տարուելով։ Ինքնութեան
բաղկացուցիչն է նաեւ այսօրուան տեսանկիւնէն եւ այսօրու
ան արժեչափերով անցեալի մեկնաբանութիւնը։
Ատով ան կը դադրի անբնական համարուելէ։ Եթէ կ՜ուզես
ապրիլ, պիտի փոխես դուն քեզ ու աշխարհը. արդիական
բոլոր շարժումները նման խնդիր կը դնեն իրենց առջեւ։

Հ. Անշուշտ, ձեր ստեղծագործումներում նոյնպէս կան
ձեր հայեացքները. եnբեւէ օտարումի զգացում չէ՞ք ունե-
նում թէ սփիւռքում, թէ խորհրդային կապանքներից դեռ
մասաUբ ազատագրուած Հայաստանում։

Պ.Այո, շատ տեղեր. անունները չեմ տար, բայց այդ տե-
ղերուն մէջ նորի յայտնութիւնն ու ինքնատիպ մտածողութիւնը
, անհատականը տեղ չունին։ Ընդհանուր
կարծրացած մտայնութիւն կը տիրէ, եւ որեւէ կարելիութիւն
չկայ որ նորին մուտքով վերափոխուի։ Ակնյայտ է որ նորը
մարսելու, լուսանցքէն ներս առնելու կարեւոր գործընթացը
մեր մօտ տեղի չունենար։ Ինչ որ նոր է, մենք դուրս կը նե-
տենք։ Արարքին կու տանք զանազան անուններ։ Բայց
ասիկա երկար չի կրնար տեւել։ Մարդ չի կրնար եօթանա-
սուն տարի »Մեհեան«ի )1914( թափօններով ապրիլ եւ կամ
30 տարի անընդմէջ յեղափոխական մնալ։ Մեր գործը այն է
որ այսօր կարենանք Օշականի, Սարաֆեանի, Կոստանդեա-
նի բանաստեղծութիւնները ներկայացնել իբրեւ Ի. դարու
բանաստեղծութիւն, քանի որ մինչեւ այսօր անոնք փականքի
տակ են։ Կամ փորձենք վերարժեւորել Չարենցը, Տէրեա-
նը եւ ուրիշներ։ Պէտք է կարենանք վերամեկնաբանել զա-
նոնք, բերել այսօրուան։ Աւանդութիւն կոչուածը հիմնովին
շրջել։ Իմ աշխատանքս բանասիրական նպատակներ չի հե-
տապնդեր, ես զիս բանասէր չեմ նկատեր։ Գրականութեան
պատմութեան մեր պատկերացումները ճիշդ չեն, հիմնուած
են պարզ, կաղապարուած սխեմաներու վրայ։
Մենք շատ կը սանձենք մեզ, այնքան, մինչեւ կը
մեռնինք վերջնականապէս. աս գաւառամտութիւն է եւ իր
տրամաթիկ կողմը ունի անշուշտ։ Մենք հիմա լճացած
մթնոլորտի մէջ կ՜ապրինք եւ ատով հանդերձ կը հաճոյա-
նանք ու կը սիրենք այդ մթնոլորտը։

Հ. Ժամանակներին չենք վստահում. ոչ անցեալում, ոչ
այսօր՝ լինելով աւանդապահ եւ ամփոփուած մեր մէջ, այդ-
պէս մեզ աւելի ապահով ենք զգում, քանի որ միշտ կասկ
ածներ ունենք, թէ կարող է վտանգուել մեր վաղուայ օրը։

Պ. Վտանգուած ըլլալու այս զգացումը արդէն ընկրկում
է։ Պաշտպանուելու լաւագոյն ձեւը յարձակիլն է. մտածել որ
դուն կրնաս Ի. կամ ԻԱ. դարու շարժումներն ու գաղափարն
երը հասկնալ, զանոնք քուկդ դարձնել այնպէս, ինչպէս
կÿապրիս։ Աշխարհի վրայ հիմա ինքնատիպ բան չկայ. ինքն
ատպութիւնը աշխարհի վրայ շատ սահմանափակ է։ Կարե-
ւորը նիւթը չէ որ դուն ստեղծած ես, այլ առարկային նկատմ
աUբ վերաբերումը։ Ինչպէ՞ս է մեր վերաբերումը աշխարհի
նկատմաUբ. վախկոտութի՞ւն։ Նստիլ ու սպասել որ ուրիշնե-
րը իրենց դերերը կատարեն, մենք ալ մնանք դիտողի՞ դիրքով
, եւ մանաւանդ զոհի՞ դիրքով։ Ասիկա ընդունելի չէ այլ
եւս, մենք չափահաս ենք այլեւս. կը բաւէ որ զոհ ըլլանք։
Այժմ պէտք է ուրիշ ըլլալ, եւ ճիշդ այս է որ շատ դժուար է,
խախտել քարացած մտայնութիւնները։ Եnբ երիտասարդ արու
եստագէտ մը նոր գործեր կը ներկայացնէ, շատեր կ՜ըսեն՝
գիտէք, մեր ժողովուրդը շատ պարզ հոգի ունի, արկա-
ծախնդրական արուեստ չի սիրեր։ Ըսողները կը մոռնան...
Նարեկացի, Ինտրա, եւայլն, եւայլն։ Բայց արուեստը արկա-
ծախնդրութիւն է. այլապէս չի կրնար արուեստ ըլլալ։
Ժամանակակիցի մասին խօսիլ քիչ մը դժուար է։
Կան երիտասարդներ, որոնք կը փորձեն նոր թեմաներով,
նոր ձեւերով, քիչ մըն ալ աղմկարար ձեւով ներկայանալ՝
էրոտիկ, ոչ էրոտիկ... Հետաքրքրական է, միայն կարելի է
քաջալերել։ Հարցը այն է որ կարելի չէ նոյն AUբaeiA մնալ
տասը տարի անընդմէջ. պէտք է նորոգուիլ, խորանալ,
զարգանալ։ Հայաստանեան իրականութեան մէջ անկա-
խութենէն ետք բեկում եղաւ, եnբ գրականութիւնն ու արու
եստները պետական հովանաւորութենէ զրկուեցան։
Գրաքննութիւնը չքացաւ, կամ գրեթէ։ Գիրքի շուկան
մնաց անտէր, ցրւումը խանգարուած։ Այսօր շատ գիրքեր
կը հրատարակուին, բայց կազմակերպուած չէ այդ աշխա-
տանքը։ Երեւանի մէջ երեք գրախանութ կայ, գիրքեր շատ
կան, բայց չկայ զանոնք միացնող լարը. միտք, գաղափար,
ըսել կÿուզեմ ընթերցող-քննող հասարակութիւն։ Գիրքե-
րու մասին քիչ կը խօսուի, գրախօսութիւններ գրեթէ
չկան, եթէ կան... պատուէրով գրուածի կը նմանին։ Գիրքի
երկրորդ կեանքը գրախօսութիւնն է, բնական չէ որ նոր
հրատարակուած գիրքերու մասին ոչինչ գրուի։ Գրախօսութիւնը
կարեւոր է, քննադատութիւնը՝ նոյնպէս, վէճերը՝
նոյնպէս։ Մեր մամուլը ինքն իրեն ազատութիւն չի տար,
շատ վախկոտ է, թերեւս ալ բնաւ մտահոգ չէ ատով։ Ամէն
բան պէտք չէ ուրիշ ճնշումներու վերագրել. մարդիկ
իրենք զիրենք կը ճնշեն ։ Կան լաւ գրողներ. առիթ ունե-
ցայ ծանօթանալու, օրինակ, Վահան Գրիգորեանի վերջին
վէպերուն՝ »Առաջնորդի կեանքն ու մահը«, »Ժամանակի
գետը« եւ »Ոստանի վերջին ճամբորդութիւնը«։ Շատ հե-
տաքրքրական են, միեւնոյն ատեն հայ վէպին մէջ փոփոխութիւնն
եր են։ Կը սերին աւանդական աOբConYերէն,
նոյն ատեն մեր ժամանակներուն մասին են։
Շատ կÿուզենայի որ մի քիչ խօսէինք ձեր մասին. ձեր
հայեացքների ձեւաւորման, կրթութեան, ձեր կեանքի փիլիսոփ
այութեան մասին։
Ծնած եմ Լիբանան, յետոյ 1967-ին փոխադրուած եմ
Փարիզ, ուսանած եմ փիլիսոփայութիւն։
Կարծում եմ 67-ը շատ կարեւոր թուական է։
Այո, յետոյ 68-ի յեղափոխութիւնը եղաւ, որուն կա-
րելի է ըսել թէ ժամանակակիցն էի։ Կեանքիս մէջ կարեւոր
շրջադարձ էր. գաղափարներու եւ ամեն ինչի փոթորիկ,
որմէ յետոյ ապրեցայ նաեւ այն տեղատուութիւնը, որ տե-
ղի ունեցաւ յեղափոխութենէն ետք, 70-ականներու անա-
պատը, Ցեղասպանութեան հարցին յայտնուիլը, թուրք
հիւպատոսներու սպանութեան ժամանակաշրջանը։

Հ.Դուք եւ փիլիսոփայութեան, եւ գրականութեան
տոքթէօր էք։ Կա՞ն փիլիսոփաներ, ում կ՜առանձնացնէիք,
ո՞վքեր շատ կարեւոր դեր են ունեցել ձեր կայացման մէջ
եւ այսօր էլ շարունակում են եւ միշտ մնում են արդիա-
կան ձեզ համար։
Անշուշտ, այն փիլիսոփաները, որոնք ժամանակին
Ֆրանսայի մէջ կազմեցին ամբողջ սերունդ մը՝ Միշէլ Ֆու-
գոյէն մինչեւ Ժագ Տերիտա, Ժիլ Տըլէօզ եւլն. եղած են իմ
անուղղակի »ուսուցիչներս«. ես անոնց դասերուն ներկայ
գտնուած եմ, եւ այդ մարդիկը իմ մտածելակերպիս, հասկա-
ցողութեանս կամ նոյնիսկ մեկնաբանութեան եղանակիս
կազմաւորումին մէջ դեր ունեցած են։ Անոնք իմ ուսուցիչն
երս են, ճիշդ այնպէս, ինչպէս Մեծարենցը, Ինտրան, նոյնիսկ
Մուշեղ Իշխանը՝ Ճեմարան։ Կրթութիւնս երկու լեզուով եղած է. ֆրանսերէն, ֆրանսական մշակոյթ, հայերէն
եւ հայ մշակոյթ։ Հիմնական երկլեզուութիւն, եթէ կ՜ուզէք։
Իսկ ա՞յլ երկրների մշակոյթները։
Անշուշտ, Գերմաներէն սորված եմ, ծանօթացած՝ անթիկ
գրականութեան ու փիլիսոփայութեան, անգլիական
մշակոյթին նոյնպէս։ Գրականութիւնը, փիլիսոփայութիւնը
, արուեստը սահման չեն ճանչնար։
Ինչպէ՞ս էք վերաբերւում արեւելեան մշակոյթին եւ
փիլիսոփայութեանը։
Հնդկական փիլիսոփայութեամբ տարուեցայ, հիմա
գրեթէ ամեն տարի կը ճամբորդեմ Հնդկաստան։ Ինծի համար
Հնդկաստան երթալ կը նշանակէ թափանցել դէպի Արեւելքի
խորքը։ Խնդրոյ առարկայ դարձնել գիտցածս, տեսածս։
Առանց էքզոթիզմի։ Աշխատութիւն մը ունիմ, որ միւս տարի
լոյս պիտի տեսնէ. կը կոչուի »Մանտրաներ«։ Արեւելքը ինծի
համար Արեւմուտքի հակակշիռն է, միւս երեսը։ Այս բոլորը
կարելի է ըսել թէ պատուաստումներ են։ Ինքնութիւնդ կը
փոխուի։ Նոյն մարդը չես 1967-ին եւ 2009-ին։
Մտայնութիւն կայ որ աշխարհում ստեղծագործա-
կան ճգնաժամ կայ, դուք այդ ճգնաժամը զգո՞ւմ էք։
»Արուեստի գործը աւարտած է, արուեստ այլեւս կա-
րելի չէ«. ծանօթ եմ յանկերգին։ Հեկէլէն ասդին կը խօսուի
այս մասին, տեղին եւ անտեղի կերպով։ Հիմա ճգնաժա-
մուն աւելցեր է տնտեսական կողմն ալ. չենք գիտեր թէ
ուր կ՜երթանք։ Բայց մարդկութիւնը արդեօք միշտ այդպէս
եղած չէ՞, հարց կու տամ ես ինծի։ Մարդկութիւնը եnբեք
չէ գիտցած թէ ուր կ՜երթայ )դէպի Աստուա՞ծ, թէ՞ ութոփի
ա(, հետեւաբար, ոչ ոք, ոչ իսկ փիլիսոփաները կրնան այդ
հարցումին պատասխանել, նոյնիսկ փոստ-մոտեռնի տե-
սաբանները։ Առհասարակ, մենք մեր հարցումներուն պա-
տասխանը կը փորձենք գտնել, ուսումնասիրելով անցեալը,
մեր յիշողութիւնը։ Ներկայիս՝ ամենէն կարեւորը միտքն ու
ուղեղը պայծառ պահելն է, երեւոյթները կարելի չափով
յստակ հասկնալը, առանց խաբaoելու, որովհետեւ ներկայ
աշխարհը տեղեկատուական իր համացանցային համակար-
գով սուտն ու իրաւը յաճախ իրար կը խառնէ։
Ապրողին կամ ստեղծագործողին համար ամենէն
դժուարը այն է թէ ինչի բանի կրնայ ձեւ տալ, ի՞նչ զգա-
յութիւն, ի՞նչ խնդիր, ի՞նչ մտասեւեռում։ Ինծի համար
ամենէն կարեւորը ստեղծագործելն է, անկախ՝ տագնապն
երէն եւ ճգնաժամերէն. չեմ կրնար ճգնաժամը մոռնալ,
ան առօրեայիս մէջն է. եnբ համակարգիչիս առջեւ եմ,
տաnբեր կողմերէ նամակներ կու գան, եւ այդ աշխարհը
անմիջապէս ներկայ է կեանքիդ մէջ։ Գրածդ ալ չի կրնար
այդ բaEanէն անկախ ըլլալ. ես սենեկային գրող չեմ. Փա-
րիզը, կամ դուրսի աշխարհը ինծի համար մշտապէս ներկայ
իրականութիւն են։ Այս կամ այն չափով անոնք կը փոխ
ադրուին գրութիւններուս մէջ։
Գրութիւն ունիմ, զոր կը յուսամ շուտով կը տպեմ։
Փարիզեան յետ-յեղափոխական շրջանի »պատմութիւնն«
է. »68-էն յետոյ«ի տեղատուութիւնն է եւ նոր աշխարհը՝
80-ականները։

Հ. Ճի՞շտ է որ 68-ից յետոյ Փարիզը կորցրեց իր դէմքն
ու նախկին հմայքը։

Պ. Գիտէ՞ք, Փարիզը Ֆրանսայի համար յատկանշական
չէ։ Ան միջազգային, մեծ քաղաք է։ Հիմա, թերեւս, քիչ մը
տաnբեր է իմ ճանչցած նախկին Փարիզէն։ Բայց ան բազ-
մաթիւ երեսներ ունի. մէկը Փարիզի մէջ չի կրնար ըսել թէ
կրնայ այնտեղի մշակութային կեանքին մասնակցիլ հա-
րիւր տոկոսով։ Ամեն տեղ չես կրնար ըլլալ, ամեն բան չես
կրնար կարդալ, տեսնել։ Քաղաքը շուրջդ է, մէջդ է։ Մեծ
փիլիսոփաներու ժամանակաշրջանը Ֆրանսայի մէջ աւարտ
ած է Ֆուքոյ-Տըլէօզ- Տերրիտա երրորդութեան մահէն
ետք, հակառակ աւանդին պահպանումին։
Միգուցէ փիլիսոփաների ժամանա՞կն է աւարտուած։
Այո, այդպէս կÿըսէին Սարթրէն ետք, բայց անկէ ետք
փիլիսոփաներու աUբaOc սերունդ մը եկաւ. ոչ ոք կը սպա-
սէր անոնց։ Մեծ արուեստագէտներ ալ չկան հիմա, կÿըսեն։
Միայն թէ գիտնալու է թէ արուեստագէտը, փիլիսոփան,
մեծ գրողը չեն ծրագրուիր։ Կու գան։ Դէպքը չես կրնար
նախատեսել։

Հ. Վերջին հարցը։ Վերադառնալով մեր իրականութ
եան, ի՞նչ անել, որպէսզի մեր կեանքում նոյնպէս սկսուի
ակտիւ մշակութային կեանք, ի յայտ գան գրական գե-
ղարուեստական շարժումներ, հոսանքներ։ Ի վերջոյ, մենք
շատ ենք սիրում ամենուր կրկնել մեր մշակութային ազգ
լինելու մասին։

Պ. Իմ կարծիքով, մենք մշակութային ազգ չենք։ Մենք
մեզ այդպէս կը համոզենք։ Մեր վանքերը, մեր միջնադար-
եան համալսարանները... եւայլն։ Արդեօք նո՞յն ժողովուրդն
ենք։ Տեսէք նոր կառուցուող եկեղեցիները... տեսէք վերա-
նորոգումները... ի՞նչ խայտառակութիւն։ Քաղաքաշինութի՞
ւնը... Չեմ խօսիր։ Քիչեր այսօր Երեւանի մէջ, կամ
սփիւռքի, գիրք կը կարդան։ Աշխարհի մէջ ալ քիչ կը կար-
դան, բայց մենք գիտենք, որ իսլանտացիները, որոնք 650
հազար են, այսօր ահագին գրականութիւն կը սպառեն։ Իսկ
հայե՞րը, շատ գիրքեր կը հրատարակուին, բայց կարդացողը
՝ բուռ մը մարդիկ։Դրամ չունի՞ն, բայց երբ կը
տեսնես Երեւանի ճոխ կեանքը, կը զարմանաս։ Առաջինը՝
մենք մշակութային քաղաքականութիւն չունինք, ատիկա
կը նշանակէ ծրագրաւորում եւ դէպի դուրս ներկայութիւն։
Հայաստան որպէս պետական միաւոր կարելիութիւն
ունի շատ տեղեր ներկայ ըլլալու, բայց ներկայ չէ։ Պիէնալ,
ֆիլմերու փառատօններ, ասոնք փոքր բաներ են, եւ եթէ
քիչ մը քրքրենք, կը տեսնենք որ անոնց մեկնակէտը աւե-
լի անհատական է, քան պետական։ Երկրորդ՝ Հայաստան
պէտք եղած չափով չօգտուիր սփիւռքէն։ Քիչ ազգեր կան
որոնք սփիւռք ունին եւ հին սփիւռք։ Մեր պետական
մարդիկը չեն մտածեր որ հայութիւնը ոչ թէ 3 միլիոն է,
այլ՝ 10 միլիոն։ Երբ այսպէս մտածենք, ոչ միայն թիւով
կ՜աւելնանք, այլեւ որակով ու տեսակով։ Նաեւ զանազա-
նութիւն պէտք է։
Թերեւս պէտք է կրկնեմ ինչ որ ըսած եմ արդէն. Հա-
յաստանը սահմաններու մէջ չէ, այլ սահմաններէն անդին
է. եթէ ընդունինք միայն իր սահմանները, մենք կը խեղճ
անանք։
Զրոյցը վարեց
ՆԱԶԵԼԻ ՕՀԱՆԵԱՆ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»