Սալմաստի եւ Ուրմիի գաւառները` Ուրմիոյ լճի եւ Զագռոշ շղթայի մէջ, պարսկական սահմանակից գաւառներն են Օսմանցոց պետութեան հետ: Գեղեցիկ, պտղաբեր ջրառատ գաւառներ են: Անոնց` Թարգաւար եւ Մարգաւար գաւառակներէն անցնելով սահմանն` ուղիղ կարելի է գնալ Զաբի հովիտը, ասորիներու կեդրոնը` Քոչանիս, Տիար-Տխուր: Իսկ Սալմաստի Ճարա եւ Կոթուր գաւառակներէն անցնելով սահմանը` կարելի է գնալ հայոց կեդրոնը` Վան:
Այսպէսով, այդ գաւառները Հայաստանի դուռը կարելի է հաշուել: Այդ դրան վրայ շուրջ 40.000 քրիստոնեաներ կ’ապրէին, հայ եւ ասորի միասին առած: Անոնց յարաբերութիւնները այնքա՜ն սերտ էին իրարու հետ, որ կարծես տարբեր դաւանանքի եւ բարբառի պատկանող մէկ ազգ լինէին, իրար հասկացող, իրարու լեզուն ու մշակոյթը ըմբռնող:
Այս սերտութիւնը, սակայն, կը թունաւորէին մէկ կողմէն ռուս հիւպատոսը եւ անոր բերած օրթոտոքս եկեղեցականները, իսկ միւս կողմէն ալ` եւրոպական քրիստոնէական միսիոնարները, որոնք քայքայեցին Մար-Շիմոնի միահեծան հեղինակութիւնը այն աստիճան, որ դրամի ոյժով ասորի ընտանիքներու մէջ առաջ բերին երեք կրօնական դաւանանքներ, մէկ կողմին համար իբր եկամուտի աղբիւր, միւս կողմին համար` իբր ազդեցութեան յենարան:
Նոյն այլասերումը նուազ յաջողութիւն կ’ունենար Լուսաւորչական համայնքին մէջ: Կարճատես միսիոնարութիւնները դարձած էին երկպառակութեանց եւ ոչ թէ միութեան սերմանիչները:
Այս ցաւին առաջը կ’առնէր Դաշնակցութիւնը իր առաջադրած սկզբունքներով: «Կրօնքը, դաւանանքը անհատի եւ համայնքի խղճի գործ է: Չենք հետաքրքրուիր, բայց պախարակելի կը գտնենք որ խիղճը առեւտուրի, շահի առարկայ կ’ուզեն դարձնել: Ատոր կը հակադրենք բոլոր ճնշուած ժողովուրդներու ազատութիւնը եւ անոնց եղբայրութիւնը Հ. Յ. Դաշնակցութեան սկզբունքին համաձայն»:
Այս սկզբունքները սպեղանի դարձան այդ գաւառներուն: Ասորի բժ. Աբրահամը, որ սնուած եւ ուսում առած էր միսիոնարներու շնորհիւ եւ պաշտօնապէս բողոքականութիւն էր ընդունած, դարձած էր նոյնպէս թունդ ազգայնական ասորի եւ նեստորական պաշտպան: Ան յարած էր Դաշնակցութեան եւ հայ-ասորի-քիւրտ դաշնակցութեան կողմնակից էր: Եւ, ինչ որ էական էր, ան այդ շրջաններու կոմիտէի անդամ էր եւ Երկիրը ազատողներու ջանակիցը եւ կազմակերպողը: Ան մենակը չէր, ունէր իր ասորի ընկերները, որոնց լուսաւոր դէմքերը աչքիս առաջն են այժմ, թէեւ անունները մոռցած եմ:
1904ին երբ Նիկոլ Դումանի հետ Դաւալուէն Արաբլու կ’երթայինք` Պարսկաստան անցնելու համար, հարցում ըրի անոր.
- Ի՞նչ երկիր է Խոյը, Սալմաստը: Որ հասնիմ այնտեղ, ի՞նչ աշխատանքներ պիտի կատարեմ:
Նիկոլ ծիծաղեց եւ ըսաւ.
- Սրանից տասը տարի առաջ, երբ առաջին անգամ կ’երթայի Պարսկաստան, նոյն այդ քու հարցումը ըրի Յովնանին: Եւ նա էլ ելլէ եւ ի՞նչ պատասխանէ իմ լուրջ կարծածս հարցումին.
«Մենք քիչ ծանօթ ենք այդ երկրին: Մի բուռ սերմ ցանած եւ անցած ենք: Չգիտենք, թէ ո՞ր սերմը բուսած եւ տարածուած է, ո՞րը արմատ չէ բռնած: Երկու աչք ունիս, կոյր չես. քթի ծակ ունիս, հոտ կ’առնես. ականջ ունիս, կը լսես: Եթէ սերմերը արմատ ձգած են, նոր սերմեր եղածի վրայ չցանես. եթէ ջրի կարիք ունին, կը ջրես, եթէ հասակ նետած են, կը քաղհանես: Դրանից աւելի ի՞նչ ասեմ»: Ռոստոմը ներկայ էր, որին հէչ բանի տեղ չէի դնում. քիթն էր պռճում: Բայց նա աւելի առատաձեռն եղաւ, հանեց ծոցատետրը ու մի երկու հայի, մի երկու ասորիի, մի երկու թաթարի եւ ուիրշների անուններ տուեց եւ ասաց. «Գրել, կարդալ գիտես: Իսկ եթէ բան չկայ գրելիք, անելիք այնտեղին ծանօթանալով` մեզ կը գրես: Վարժապետ կը լինիս գիւղում եւ վիճակիդ մասին կը գրես»:
- Գիտե՞ս ինչու խնդուքս կը գայ, հարցուց:
- Ոչ, պատասխանեցի:
Եւ ան, առանց սպասելու, սկսաւ բացատրել.
- Յովնանից, ես տպաւորուած էի, թէ իսկական չոպան է, Ռոստոմից` աւելի գէշ, որ խեղճ ու կրակ եւ անխօս մէկն է: Շուշիի մէջ մեր երիտասարդութիւնը երկուսի էր բաժանուած: Իրար հետ ծեծուըռտուքի ելանք: Մենք քչուոր էինք, նրանք շատուոր եւ մեզ նեղն էին ձգած: Ռոստոմը եւ Յովնանը հանգիստ նայում էին եւ կռուին չէին մասնակցում: Յանկարծ բորբոքուեց Յովնանը եւ, մի մահակ ձեռք ձգած, մեզ կանչեց` հեռուն քաշքշուիլ: Ոչ մի կողմից անոր մօտենալ չէր լինի, այնպէ՜ս արագ էր դարձնում մահակը իր գլխի շուրջ: Այդպէս մէն-մինակ յառաջացաւ դէպի հակառակորդները, որոնք խմբուած էին: Մահակի ծայրը կպաւ մէկի մէջքին, եւ նա գետին փռուեց, միւսի թեւին, եւ նրա թեւը կոտրուեց: Նրանք ցրուեցին, բայց Յովնանը կանչում էր. «Մի՛ք ցրուի, հիմա արիք, հաւատացէ՛ք եւ մարդավարի ժողովը շարունակեցէ՛ք»: Այդ մահակի հերոսից ես այլ շնորհք չէի սպասում, - կը պատմէր Նիկոլը եւ մանուկի պէս կը ծիխաղէր:
Շար.136
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Tuesday, August 31, 2010
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 136 - Ռուբէն
Սալմաստի եւ Ուրմիի գաւառները` Ուրմիոյ լճի եւ Զագռոշ շղթայի մէջ, պարսկական սահմանակից գաւառներն են Օսմանցոց պետութեան հետ: Գեղեցիկ, պտղաբեր ջրառատ գաւառներ են: Անոնց` Թարգաւար եւ Մարգաւար գաւառակներէն անցնելով սահմանն` ուղիղ կարելի է գնալ Զաբի հովիտը, ասորիներու կեդրոնը` Քոչանիս, Տիար-Տխուր: Իսկ Սալմաստի Ճարա եւ Կոթուր գաւառակներէն անցնելով սահմանը` կարելի է գնալ հայոց կեդրոնը` Վան:
Այսպէսով, այդ գաւառները Հայաստանի դուռը կարելի է հաշուել: Այդ դրան վրայ շուրջ 40.000 քրիստոնեաներ կ’ապրէին, հայ եւ ասորի միասին առած: Անոնց յարաբերութիւնները այնքա՜ն սերտ էին իրարու հետ, որ կարծես տարբեր դաւանանքի եւ բարբառի պատկանող մէկ ազգ լինէին, իրար հասկացող, իրարու լեզուն ու մշակոյթը ըմբռնող:
Այս սերտութիւնը, սակայն, կը թունաւորէին մէկ կողմէն ռուս հիւպատոսը եւ անոր բերած օրթոտոքս եկեղեցականները, իսկ միւս կողմէն ալ` եւրոպական քրիստոնէական միսիոնարները, որոնք քայքայեցին Մար-Շիմոնի միահեծան հեղինակութիւնը այն աստիճան, որ դրամի ոյժով ասորի ընտանիքներու մէջ առաջ բերին երեք կրօնական դաւանանքներ, մէկ կողմին համար իբր եկամուտի աղբիւր, միւս կողմին համար` իբր ազդեցութեան յենարան:
Նոյն այլասերումը նուազ յաջողութիւն կ’ունենար Լուսաւորչական համայնքին մէջ: Կարճատես միսիոնարութիւնները դարձած էին երկպառակութեանց եւ ոչ թէ միութեան սերմանիչները:
Այս ցաւին առաջը կ’առնէր Դաշնակցութիւնը իր առաջադրած սկզբունքներով: «Կրօնքը, դաւանանքը անհատի եւ համայնքի խղճի գործ է: Չենք հետաքրքրուիր, բայց պախարակելի կը գտնենք որ խիղճը առեւտուրի, շահի առարկայ կ’ուզեն դարձնել: Ատոր կը հակադրենք բոլոր ճնշուած ժողովուրդներու ազատութիւնը եւ անոնց եղբայրութիւնը Հ. Յ. Դաշնակցութեան սկզբունքին համաձայն»:
Այս սկզբունքները սպեղանի դարձան այդ գաւառներուն: Ասորի բժ. Աբրահամը, որ սնուած եւ ուսում առած էր միսիոնարներու շնորհիւ եւ պաշտօնապէս բողոքականութիւն էր ընդունած, դարձած էր նոյնպէս թունդ ազգայնական ասորի եւ նեստորական պաշտպան: Ան յարած էր Դաշնակցութեան եւ հայ-ասորի-քիւրտ դաշնակցութեան կողմնակից էր: Եւ, ինչ որ էական էր, ան այդ շրջաններու կոմիտէի անդամ էր եւ Երկիրը ազատողներու ջանակիցը եւ կազմակերպողը: Ան մենակը չէր, ունէր իր ասորի ընկերները, որոնց լուսաւոր դէմքերը աչքիս առաջն են այժմ, թէեւ անունները մոռցած եմ:
1904ին երբ Նիկոլ Դումանի հետ Դաւալուէն Արաբլու կ’երթայինք` Պարսկաստան անցնելու համար, հարցում ըրի անոր.
- Ի՞նչ երկիր է Խոյը, Սալմաստը: Որ հասնիմ այնտեղ, ի՞նչ աշխատանքներ պիտի կատարեմ:
Նիկոլ ծիծաղեց եւ ըսաւ.
- Սրանից տասը տարի առաջ, երբ առաջին անգամ կ’երթայի Պարսկաստան, նոյն այդ քու հարցումը ըրի Յովնանին: Եւ նա էլ ելլէ եւ ի՞նչ պատասխանէ իմ լուրջ կարծածս հարցումին.
«Մենք քիչ ծանօթ ենք այդ երկրին: Մի բուռ սերմ ցանած եւ անցած ենք: Չգիտենք, թէ ո՞ր սերմը բուսած եւ տարածուած է, ո՞րը արմատ չէ բռնած: Երկու աչք ունիս, կոյր չես. քթի ծակ ունիս, հոտ կ’առնես. ականջ ունիս, կը լսես: Եթէ սերմերը արմատ ձգած են, նոր սերմեր եղածի վրայ չցանես. եթէ ջրի կարիք ունին, կը ջրես, եթէ հասակ նետած են, կը քաղհանես: Դրանից աւելի ի՞նչ ասեմ»: Ռոստոմը ներկայ էր, որին հէչ բանի տեղ չէի դնում. քիթն էր պռճում: Բայց նա աւելի առատաձեռն եղաւ, հանեց ծոցատետրը ու մի երկու հայի, մի երկու ասորիի, մի երկու թաթարի եւ ուիրշների անուններ տուեց եւ ասաց. «Գրել, կարդալ գիտես: Իսկ եթէ բան չկայ գրելիք, անելիք այնտեղին ծանօթանալով` մեզ կը գրես: Վարժապետ կը լինիս գիւղում եւ վիճակիդ մասին կը գրես»:
- Գիտե՞ս ինչու խնդուքս կը գայ, հարցուց:
- Ոչ, պատասխանեցի:
Եւ ան, առանց սպասելու, սկսաւ բացատրել.
- Յովնանից, ես տպաւորուած էի, թէ իսկական չոպան է, Ռոստոմից` աւելի գէշ, որ խեղճ ու կրակ եւ անխօս մէկն է: Շուշիի մէջ մեր երիտասարդութիւնը երկուսի էր բաժանուած: Իրար հետ ծեծուըռտուքի ելանք: Մենք քչուոր էինք, նրանք շատուոր եւ մեզ նեղն էին ձգած: Ռոստոմը եւ Յովնանը հանգիստ նայում էին եւ կռուին չէին մասնակցում: Յանկարծ բորբոքուեց Յովնանը եւ, մի մահակ ձեռք ձգած, մեզ կանչեց` հեռուն քաշքշուիլ: Ոչ մի կողմից անոր մօտենալ չէր լինի, այնպէ՜ս արագ էր դարձնում մահակը իր գլխի շուրջ: Այդպէս մէն-մինակ յառաջացաւ դէպի հակառակորդները, որոնք խմբուած էին: Մահակի ծայրը կպաւ մէկի մէջքին, եւ նա գետին փռուեց, միւսի թեւին, եւ նրա թեւը կոտրուեց: Նրանք ցրուեցին, բայց Յովնանը կանչում էր. «Մի՛ք ցրուի, հիմա արիք, հաւատացէ՛ք եւ մարդավարի ժողովը շարունակեցէ՛ք»: Այդ մահակի հերոսից ես այլ շնորհք չէի սպասում, - կը պատմէր Նիկոլը եւ մանուկի պէս կը ծիխաղէր:
Շար.136
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Այսպէսով, այդ գաւառները Հայաստանի դուռը կարելի է հաշուել: Այդ դրան վրայ շուրջ 40.000 քրիստոնեաներ կ’ապրէին, հայ եւ ասորի միասին առած: Անոնց յարաբերութիւնները այնքա՜ն սերտ էին իրարու հետ, որ կարծես տարբեր դաւանանքի եւ բարբառի պատկանող մէկ ազգ լինէին, իրար հասկացող, իրարու լեզուն ու մշակոյթը ըմբռնող:
Այս սերտութիւնը, սակայն, կը թունաւորէին մէկ կողմէն ռուս հիւպատոսը եւ անոր բերած օրթոտոքս եկեղեցականները, իսկ միւս կողմէն ալ` եւրոպական քրիստոնէական միսիոնարները, որոնք քայքայեցին Մար-Շիմոնի միահեծան հեղինակութիւնը այն աստիճան, որ դրամի ոյժով ասորի ընտանիքներու մէջ առաջ բերին երեք կրօնական դաւանանքներ, մէկ կողմին համար իբր եկամուտի աղբիւր, միւս կողմին համար` իբր ազդեցութեան յենարան:
Նոյն այլասերումը նուազ յաջողութիւն կ’ունենար Լուսաւորչական համայնքին մէջ: Կարճատես միսիոնարութիւնները դարձած էին երկպառակութեանց եւ ոչ թէ միութեան սերմանիչները:
Այս ցաւին առաջը կ’առնէր Դաշնակցութիւնը իր առաջադրած սկզբունքներով: «Կրօնքը, դաւանանքը անհատի եւ համայնքի խղճի գործ է: Չենք հետաքրքրուիր, բայց պախարակելի կը գտնենք որ խիղճը առեւտուրի, շահի առարկայ կ’ուզեն դարձնել: Ատոր կը հակադրենք բոլոր ճնշուած ժողովուրդներու ազատութիւնը եւ անոնց եղբայրութիւնը Հ. Յ. Դաշնակցութեան սկզբունքին համաձայն»:
Այս սկզբունքները սպեղանի դարձան այդ գաւառներուն: Ասորի բժ. Աբրահամը, որ սնուած եւ ուսում առած էր միսիոնարներու շնորհիւ եւ պաշտօնապէս բողոքականութիւն էր ընդունած, դարձած էր նոյնպէս թունդ ազգայնական ասորի եւ նեստորական պաշտպան: Ան յարած էր Դաշնակցութեան եւ հայ-ասորի-քիւրտ դաշնակցութեան կողմնակից էր: Եւ, ինչ որ էական էր, ան այդ շրջաններու կոմիտէի անդամ էր եւ Երկիրը ազատողներու ջանակիցը եւ կազմակերպողը: Ան մենակը չէր, ունէր իր ասորի ընկերները, որոնց լուսաւոր դէմքերը աչքիս առաջն են այժմ, թէեւ անունները մոռցած եմ:
1904ին երբ Նիկոլ Դումանի հետ Դաւալուէն Արաբլու կ’երթայինք` Պարսկաստան անցնելու համար, հարցում ըրի անոր.
- Ի՞նչ երկիր է Խոյը, Սալմաստը: Որ հասնիմ այնտեղ, ի՞նչ աշխատանքներ պիտի կատարեմ:
Նիկոլ ծիծաղեց եւ ըսաւ.
- Սրանից տասը տարի առաջ, երբ առաջին անգամ կ’երթայի Պարսկաստան, նոյն այդ քու հարցումը ըրի Յովնանին: Եւ նա էլ ելլէ եւ ի՞նչ պատասխանէ իմ լուրջ կարծածս հարցումին.
«Մենք քիչ ծանօթ ենք այդ երկրին: Մի բուռ սերմ ցանած եւ անցած ենք: Չգիտենք, թէ ո՞ր սերմը բուսած եւ տարածուած է, ո՞րը արմատ չէ բռնած: Երկու աչք ունիս, կոյր չես. քթի ծակ ունիս, հոտ կ’առնես. ականջ ունիս, կը լսես: Եթէ սերմերը արմատ ձգած են, նոր սերմեր եղածի վրայ չցանես. եթէ ջրի կարիք ունին, կը ջրես, եթէ հասակ նետած են, կը քաղհանես: Դրանից աւելի ի՞նչ ասեմ»: Ռոստոմը ներկայ էր, որին հէչ բանի տեղ չէի դնում. քիթն էր պռճում: Բայց նա աւելի առատաձեռն եղաւ, հանեց ծոցատետրը ու մի երկու հայի, մի երկու ասորիի, մի երկու թաթարի եւ ուիրշների անուններ տուեց եւ ասաց. «Գրել, կարդալ գիտես: Իսկ եթէ բան չկայ գրելիք, անելիք այնտեղին ծանօթանալով` մեզ կը գրես: Վարժապետ կը լինիս գիւղում եւ վիճակիդ մասին կը գրես»:
- Գիտե՞ս ինչու խնդուքս կը գայ, հարցուց:
- Ոչ, պատասխանեցի:
Եւ ան, առանց սպասելու, սկսաւ բացատրել.
- Յովնանից, ես տպաւորուած էի, թէ իսկական չոպան է, Ռոստոմից` աւելի գէշ, որ խեղճ ու կրակ եւ անխօս մէկն է: Շուշիի մէջ մեր երիտասարդութիւնը երկուսի էր բաժանուած: Իրար հետ ծեծուըռտուքի ելանք: Մենք քչուոր էինք, նրանք շատուոր եւ մեզ նեղն էին ձգած: Ռոստոմը եւ Յովնանը հանգիստ նայում էին եւ կռուին չէին մասնակցում: Յանկարծ բորբոքուեց Յովնանը եւ, մի մահակ ձեռք ձգած, մեզ կանչեց` հեռուն քաշքշուիլ: Ոչ մի կողմից անոր մօտենալ չէր լինի, այնպէ՜ս արագ էր դարձնում մահակը իր գլխի շուրջ: Այդպէս մէն-մինակ յառաջացաւ դէպի հակառակորդները, որոնք խմբուած էին: Մահակի ծայրը կպաւ մէկի մէջքին, եւ նա գետին փռուեց, միւսի թեւին, եւ նրա թեւը կոտրուեց: Նրանք ցրուեցին, բայց Յովնանը կանչում էր. «Մի՛ք ցրուի, հիմա արիք, հաւատացէ՛ք եւ մարդավարի ժողովը շարունակեցէ՛ք»: Այդ մահակի հերոսից ես այլ շնորհք չէի սպասում, - կը պատմէր Նիկոլը եւ մանուկի պէս կը ծիխաղէր:
Շար.136
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Sunday, August 29, 2010
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 135 - Ռուբէն
Թադէոս Առաքեալի փոխադրական գիծը եւ մանաւանդ Դերիկը, որ այնքա՜ն մօտ էր սահմանին, դաշնակցականներու կռուի առասպելական պատմութիւնները բերնէ բերան կը տարածուէին եւ սքանչանք կը պատճառէին: Արդէն Սեւքարեցի Սաքոյի սազի ձայնը կը լսէին Վասպուրականի մէջ, որ ապահոված էր Վանի ճամբաները: Վանը այնքա՜ն մօտիկ էր դարձած Պարսկաստանին, որ Չուխի կամ Բողազ Քեասանի վրայով մէկ գիշերուան մէջ կարելի էր հասնիլ Հայոց Ձոր կամ Արչակի շրջանները, ուրկէ Վան հասնիլը ջրի ճամբայ է:
Տարիներ յետոյ, 1909ին երբ Ժընեւի մէջ ծանօթացայ Յովնան Դաւթեանին, ան եւ իր հայացած կինը` Հորտանս, կը տառապէին թոքախտէ: Յիշեցի Նիկոլի պատուէրը եւ հարցուցի Յովնանին մեր նպատակներու եւ կանոնագրի մասին:
- Ի՞նչ ասեմ քեզ: Մէկ խօսքով ասեմ, որ առանց ֆետերասիոնի ոչ մեր երկիրը եւ ոչ մեր ժողովուրդը կը փրկուին: Ես բան չեմ արել, միայն տեսածս եմ ըմբռնել: Մեր կանոնագիրը պատկեր է ֆետերասիոնի իրականացման: Եթէ աւելի ուզում ես հասկանալ, եկած ես Զուիցերիա, շուրջդ նայէ եւ դու կը համոզուես: Խաժակը եկաւ եւ համոզուեցաւ:
Նիկոլի ըսածին համաձայն, այս հիւանդ մարդը եւ Քոթոթը (Ռոստոմ), 1890 թուականներէն սկսած, ներշնչում կ’ընէին ու ոչ թէ ճառ կը խօսէին: «Մենք հայ ենք, բայց մեր հայութիւնը պիտի չպարտադրենք: Բոլոր ազգերու ազատութեան, անկախութեան կողմանկից ենք: Թշնամի ենք բոլոր անոնց, որոնք կը բռնաբարեն ազգերու իրաւունքները: Ռուսիան եւ Թուրքիան մանր ազգերու սպանդանոց են կամ բանտ, ատոր համար այդ երկուսի թշնամին պէտք է լինենք: Բոլոր ճնշուած ազգերը մեր եղբայրներն են, լինին անոնք հայ, եզիտի, ասորի, հրեայ, քիւրտ կամ արաբ: Անոնց ազատութիւնը քաղաքակրթութեան, խաղաղութեան ազդակ է: Անոնց եղբայրութիւնը եւ իրարու հետ դաշնակցութիւնը` բռնակալութեան կործանման ազդակ»:
Այս ներշնչումները, զորս կ’ընէին Ռոստոմն ու Յովնանը, օդին մէջ պարապի խօսքեր չէին մնար: Անոնք արձագանգ կը գտնէին առաջին սերունդի հոգիներուն մէջ: Ատոր համար էր, որ մեր առաջին մարտական խումբի ղեկավարը դարձաւ ուտիացի Կուկունեանը, իսկ անոր իբր զինուոր` ուրմիացի հրեայ մը, որուն անունը մոռցած եմ: Ատոր համար էր, որ դէպի Երկիր գացողներուն եւ իրենց արիւնը չխնայողներուն մէջ կային քիւրտեր Մստոյի եւ Աւտոյի նման եւ կային ասորիներ Գրէի եւ Սահակի նման: Այս ներշնչման արդիւնքն էր, որ թաթար Բաղըր եւ Սաթթար խաներ դաշնակցեցան Նիկոլ Դումանին եւ Քեռիին հետ, իսկ Բախտիար պարսիկները` Եփրեմին հետը: Ատոր համար էր, որ բուռ մը հայեր Ռոստոմի շունչին տակը նոր ռեժիմի թթխմոր դարձան Պարսկաստանի մէջ, հակառակ ռուս կայսրութեան, հակառակ իշխող տարրերուն եւ, ուրախութիւն պատճառելով անոնց` որոնք ազատ ժողովրդավար կարգեր կ’ուզէին եւ կողմնակից էին Պարսկաստանի ազատութեան եւ յառաջդիմութեան:
Անոնք կ’ըսէին. «Մենք Լուսաւորչական ենք եւ մեր աւանդութիւններն ունինք: Այդ` մեր խղճի գործն է եւ չենք ուզեր, որ մէկը միջամտէ մեր խղճի գործին: Բայց մենք ալ խառնուելու չենք ուրիշներու խղճի գործին: Բոլոր կրօնները, դաւանանքները, մէջն առնելով եւ անկրօնութիւնը, խղճի մխիթարութիւններ են, ուրեմն այդ սփոփանքի մէջ թող ազատ լինին: Մենք շահագործուած ազգ եւ դասակարգ ենք: Մեր շահն է լինել շահագործուողներու հետ եւ հակառակ լինել շահագործողներու»:
Այս մթնոլորտին մէջ էր, որ Նիկոլ Դումանը եւ Վարդանը, երբ ինկան Սալմաստ եւ հոն գտան բժիշկներ, ինչպէս ե՛ւ այլ կրթութեամբ մարդիկ, նոյնիսկ ճարտարապետ Տիգրան Բեգլարիչը, զարմացած կ’ըսէին.
- Այս ի՞նչ էք դարձուցել «համշարիների» երկիրը: Ամէն բան արել, վերջացուցել էք այստեղ:
Իսկ ես ակամայ կը բացականչեմ. - «600 տարիներ անցած են այդ հին օրերէն: Փոխանակ 60 քայլ առաջ գնալու, արդեօ՞ք 60 քայլ յետ չենք գնացել Յովհանէն ու Ռոստոմէն եւ այդ օրերէն»:
Շար.135
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Տարիներ յետոյ, 1909ին երբ Ժընեւի մէջ ծանօթացայ Յովնան Դաւթեանին, ան եւ իր հայացած կինը` Հորտանս, կը տառապէին թոքախտէ: Յիշեցի Նիկոլի պատուէրը եւ հարցուցի Յովնանին մեր նպատակներու եւ կանոնագրի մասին:
- Ի՞նչ ասեմ քեզ: Մէկ խօսքով ասեմ, որ առանց ֆետերասիոնի ոչ մեր երկիրը եւ ոչ մեր ժողովուրդը կը փրկուին: Ես բան չեմ արել, միայն տեսածս եմ ըմբռնել: Մեր կանոնագիրը պատկեր է ֆետերասիոնի իրականացման: Եթէ աւելի ուզում ես հասկանալ, եկած ես Զուիցերիա, շուրջդ նայէ եւ դու կը համոզուես: Խաժակը եկաւ եւ համոզուեցաւ:
Նիկոլի ըսածին համաձայն, այս հիւանդ մարդը եւ Քոթոթը (Ռոստոմ), 1890 թուականներէն սկսած, ներշնչում կ’ընէին ու ոչ թէ ճառ կը խօսէին: «Մենք հայ ենք, բայց մեր հայութիւնը պիտի չպարտադրենք: Բոլոր ազգերու ազատութեան, անկախութեան կողմանկից ենք: Թշնամի ենք բոլոր անոնց, որոնք կը բռնաբարեն ազգերու իրաւունքները: Ռուսիան եւ Թուրքիան մանր ազգերու սպանդանոց են կամ բանտ, ատոր համար այդ երկուսի թշնամին պէտք է լինենք: Բոլոր ճնշուած ազգերը մեր եղբայրներն են, լինին անոնք հայ, եզիտի, ասորի, հրեայ, քիւրտ կամ արաբ: Անոնց ազատութիւնը քաղաքակրթութեան, խաղաղութեան ազդակ է: Անոնց եղբայրութիւնը եւ իրարու հետ դաշնակցութիւնը` բռնակալութեան կործանման ազդակ»:
Այս ներշնչումները, զորս կ’ընէին Ռոստոմն ու Յովնանը, օդին մէջ պարապի խօսքեր չէին մնար: Անոնք արձագանգ կը գտնէին առաջին սերունդի հոգիներուն մէջ: Ատոր համար էր, որ մեր առաջին մարտական խումբի ղեկավարը դարձաւ ուտիացի Կուկունեանը, իսկ անոր իբր զինուոր` ուրմիացի հրեայ մը, որուն անունը մոռցած եմ: Ատոր համար էր, որ դէպի Երկիր գացողներուն եւ իրենց արիւնը չխնայողներուն մէջ կային քիւրտեր Մստոյի եւ Աւտոյի նման եւ կային ասորիներ Գրէի եւ Սահակի նման: Այս ներշնչման արդիւնքն էր, որ թաթար Բաղըր եւ Սաթթար խաներ դաշնակցեցան Նիկոլ Դումանին եւ Քեռիին հետ, իսկ Բախտիար պարսիկները` Եփրեմին հետը: Ատոր համար էր, որ բուռ մը հայեր Ռոստոմի շունչին տակը նոր ռեժիմի թթխմոր դարձան Պարսկաստանի մէջ, հակառակ ռուս կայսրութեան, հակառակ իշխող տարրերուն եւ, ուրախութիւն պատճառելով անոնց` որոնք ազատ ժողովրդավար կարգեր կ’ուզէին եւ կողմնակից էին Պարսկաստանի ազատութեան եւ յառաջդիմութեան:
Անոնք կ’ըսէին. «Մենք Լուսաւորչական ենք եւ մեր աւանդութիւններն ունինք: Այդ` մեր խղճի գործն է եւ չենք ուզեր, որ մէկը միջամտէ մեր խղճի գործին: Բայց մենք ալ խառնուելու չենք ուրիշներու խղճի գործին: Բոլոր կրօնները, դաւանանքները, մէջն առնելով եւ անկրօնութիւնը, խղճի մխիթարութիւններ են, ուրեմն այդ սփոփանքի մէջ թող ազատ լինին: Մենք շահագործուած ազգ եւ դասակարգ ենք: Մեր շահն է լինել շահագործուողներու հետ եւ հակառակ լինել շահագործողներու»:
Այս մթնոլորտին մէջ էր, որ Նիկոլ Դումանը եւ Վարդանը, երբ ինկան Սալմաստ եւ հոն գտան բժիշկներ, ինչպէս ե՛ւ այլ կրթութեամբ մարդիկ, նոյնիսկ ճարտարապետ Տիգրան Բեգլարիչը, զարմացած կ’ըսէին.
- Այս ի՞նչ էք դարձուցել «համշարիների» երկիրը: Ամէն բան արել, վերջացուցել էք այստեղ:
Իսկ ես ակամայ կը բացականչեմ. - «600 տարիներ անցած են այդ հին օրերէն: Փոխանակ 60 քայլ առաջ գնալու, արդեօ՞ք 60 քայլ յետ չենք գնացել Յովհանէն ու Ռոստոմէն եւ այդ օրերէն»:
Շար.135
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 135 - Ռուբէն
Թադէոս Առաքեալի փոխադրական գիծը եւ մանաւանդ Դերիկը, որ այնքա՜ն մօտ էր սահմանին, դաշնակցականներու կռուի առասպելական պատմութիւնները բերնէ բերան կը տարածուէին եւ սքանչանք կը պատճառէին: Արդէն Սեւքարեցի Սաքոյի սազի ձայնը կը լսէին Վասպուրականի մէջ, որ ապահոված էր Վանի ճամբաները: Վանը այնքա՜ն մօտիկ էր դարձած Պարսկաստանին, որ Չուխի կամ Բողազ Քեասանի վրայով մէկ գիշերուան մէջ կարելի էր հասնիլ Հայոց Ձոր կամ Արչակի շրջանները, ուրկէ Վան հասնիլը ջրի ճամբայ է:
Տարիներ յետոյ, 1909ին երբ Ժընեւի մէջ ծանօթացայ Յովնան Դաւթեանին, ան եւ իր հայացած կինը` Հորտանս, կը տառապէին թոքախտէ: Յիշեցի Նիկոլի պատուէրը եւ հարցուցի Յովնանին մեր նպատակներու եւ կանոնագրի մասին:
- Ի՞նչ ասեմ քեզ: Մէկ խօսքով ասեմ, որ առանց ֆետերասիոնի ոչ մեր երկիրը եւ ոչ մեր ժողովուրդը կը փրկուին: Ես բան չեմ արել, միայն տեսածս եմ ըմբռնել: Մեր կանոնագիրը պատկեր է ֆետերասիոնի իրականացման: Եթէ աւելի ուզում ես հասկանալ, եկած ես Զուիցերիա, շուրջդ նայէ եւ դու կը համոզուես: Խաժակը եկաւ եւ համոզուեցաւ:
Նիկոլի ըսածին համաձայն, այս հիւանդ մարդը եւ Քոթոթը (Ռոստոմ), 1890 թուականներէն սկսած, ներշնչում կ’ընէին ու ոչ թէ ճառ կը խօսէին: «Մենք հայ ենք, բայց մեր հայութիւնը պիտի չպարտադրենք: Բոլոր ազգերու ազատութեան, անկախութեան կողմանկից ենք: Թշնամի ենք բոլոր անոնց, որոնք կը բռնաբարեն ազգերու իրաւունքները: Ռուսիան եւ Թուրքիան մանր ազգերու սպանդանոց են կամ բանտ, ատոր համար այդ երկուսի թշնամին պէտք է լինենք: Բոլոր ճնշուած ազգերը մեր եղբայրներն են, լինին անոնք հայ, եզիտի, ասորի, հրեայ, քիւրտ կամ արաբ: Անոնց ազատութիւնը քաղաքակրթութեան, խաղաղութեան ազդակ է: Անոնց եղբայրութիւնը եւ իրարու հետ դաշնակցութիւնը` բռնակալութեան կործանման ազդակ»:
Այս ներշնչումները, զորս կ’ընէին Ռոստոմն ու Յովնանը, օդին մէջ պարապի խօսքեր չէին մնար: Անոնք արձագանգ կը գտնէին առաջին սերունդի հոգիներուն մէջ: Ատոր համար էր, որ մեր առաջին մարտական խումբի ղեկավարը դարձաւ ուտիացի Կուկունեանը, իսկ անոր իբր զինուոր` ուրմիացի հրեայ մը, որուն անունը մոռցած եմ: Ատոր համար էր, որ դէպի Երկիր գացողներուն եւ իրենց արիւնը չխնայողներուն մէջ կային քիւրտեր Մստոյի եւ Աւտոյի նման եւ կային ասորիներ Գրէի եւ Սահակի նման: Այս ներշնչման արդիւնքն էր, որ թաթար Բաղըր եւ Սաթթար խաներ դաշնակցեցան Նիկոլ Դումանին եւ Քեռիին հետ, իսկ Բախտիար պարսիկները` Եփրեմին հետը: Ատոր համար էր, որ բուռ մը հայեր Ռոստոմի շունչին տակը նոր ռեժիմի թթխմոր դարձան Պարսկաստանի մէջ, հակառակ ռուս կայսրութեան, հակառակ իշխող տարրերուն եւ, ուրախութիւն պատճառելով անոնց` որոնք ազատ ժողովրդավար կարգեր կ’ուզէին եւ կողմնակից էին Պարսկաստանի ազատութեան եւ յառաջդիմութեան:
Անոնք կ’ըսէին. «Մենք Լուսաւորչական ենք եւ մեր աւանդութիւններն ունինք: Այդ` մեր խղճի գործն է եւ չենք ուզեր, որ մէկը միջամտէ մեր խղճի գործին: Բայց մենք ալ խառնուելու չենք ուրիշներու խղճի գործին: Բոլոր կրօնները, դաւանանքները, մէջն առնելով եւ անկրօնութիւնը, խղճի մխիթարութիւններ են, ուրեմն այդ սփոփանքի մէջ թող ազատ լինին: Մենք շահագործուած ազգ եւ դասակարգ ենք: Մեր շահն է լինել շահագործուողներու հետ եւ հակառակ լինել շահագործողներու»:
Այս մթնոլորտին մէջ էր, որ Նիկոլ Դումանը եւ Վարդանը, երբ ինկան Սալմաստ եւ հոն գտան բժիշկներ, ինչպէս ե՛ւ այլ կրթութեամբ մարդիկ, նոյնիսկ ճարտարապետ Տիգրան Բեգլարիչը, զարմացած կ’ըսէին.
- Այս ի՞նչ էք դարձուցել «համշարիների» երկիրը: Ամէն բան արել, վերջացուցել էք այստեղ:
Իսկ ես ակամայ կը բացականչեմ. - «600 տարիներ անցած են այդ հին օրերէն: Փոխանակ 60 քայլ առաջ գնալու, արդեօ՞ք 60 քայլ յետ չենք գնացել Յովհանէն ու Ռոստոմէն եւ այդ օրերէն»:
Շար.135
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Տարիներ յետոյ, 1909ին երբ Ժընեւի մէջ ծանօթացայ Յովնան Դաւթեանին, ան եւ իր հայացած կինը` Հորտանս, կը տառապէին թոքախտէ: Յիշեցի Նիկոլի պատուէրը եւ հարցուցի Յովնանին մեր նպատակներու եւ կանոնագրի մասին:
- Ի՞նչ ասեմ քեզ: Մէկ խօսքով ասեմ, որ առանց ֆետերասիոնի ոչ մեր երկիրը եւ ոչ մեր ժողովուրդը կը փրկուին: Ես բան չեմ արել, միայն տեսածս եմ ըմբռնել: Մեր կանոնագիրը պատկեր է ֆետերասիոնի իրականացման: Եթէ աւելի ուզում ես հասկանալ, եկած ես Զուիցերիա, շուրջդ նայէ եւ դու կը համոզուես: Խաժակը եկաւ եւ համոզուեցաւ:
Նիկոլի ըսածին համաձայն, այս հիւանդ մարդը եւ Քոթոթը (Ռոստոմ), 1890 թուականներէն սկսած, ներշնչում կ’ընէին ու ոչ թէ ճառ կը խօսէին: «Մենք հայ ենք, բայց մեր հայութիւնը պիտի չպարտադրենք: Բոլոր ազգերու ազատութեան, անկախութեան կողմանկից ենք: Թշնամի ենք բոլոր անոնց, որոնք կը բռնաբարեն ազգերու իրաւունքները: Ռուսիան եւ Թուրքիան մանր ազգերու սպանդանոց են կամ բանտ, ատոր համար այդ երկուսի թշնամին պէտք է լինենք: Բոլոր ճնշուած ազգերը մեր եղբայրներն են, լինին անոնք հայ, եզիտի, ասորի, հրեայ, քիւրտ կամ արաբ: Անոնց ազատութիւնը քաղաքակրթութեան, խաղաղութեան ազդակ է: Անոնց եղբայրութիւնը եւ իրարու հետ դաշնակցութիւնը` բռնակալութեան կործանման ազդակ»:
Այս ներշնչումները, զորս կ’ընէին Ռոստոմն ու Յովնանը, օդին մէջ պարապի խօսքեր չէին մնար: Անոնք արձագանգ կը գտնէին առաջին սերունդի հոգիներուն մէջ: Ատոր համար էր, որ մեր առաջին մարտական խումբի ղեկավարը դարձաւ ուտիացի Կուկունեանը, իսկ անոր իբր զինուոր` ուրմիացի հրեայ մը, որուն անունը մոռցած եմ: Ատոր համար էր, որ դէպի Երկիր գացողներուն եւ իրենց արիւնը չխնայողներուն մէջ կային քիւրտեր Մստոյի եւ Աւտոյի նման եւ կային ասորիներ Գրէի եւ Սահակի նման: Այս ներշնչման արդիւնքն էր, որ թաթար Բաղըր եւ Սաթթար խաներ դաշնակցեցան Նիկոլ Դումանին եւ Քեռիին հետ, իսկ Բախտիար պարսիկները` Եփրեմին հետը: Ատոր համար էր, որ բուռ մը հայեր Ռոստոմի շունչին տակը նոր ռեժիմի թթխմոր դարձան Պարսկաստանի մէջ, հակառակ ռուս կայսրութեան, հակառակ իշխող տարրերուն եւ, ուրախութիւն պատճառելով անոնց` որոնք ազատ ժողովրդավար կարգեր կ’ուզէին եւ կողմնակից էին Պարսկաստանի ազատութեան եւ յառաջդիմութեան:
Անոնք կ’ըսէին. «Մենք Լուսաւորչական ենք եւ մեր աւանդութիւններն ունինք: Այդ` մեր խղճի գործն է եւ չենք ուզեր, որ մէկը միջամտէ մեր խղճի գործին: Բայց մենք ալ խառնուելու չենք ուրիշներու խղճի գործին: Բոլոր կրօնները, դաւանանքները, մէջն առնելով եւ անկրօնութիւնը, խղճի մխիթարութիւններ են, ուրեմն այդ սփոփանքի մէջ թող ազատ լինին: Մենք շահագործուած ազգ եւ դասակարգ ենք: Մեր շահն է լինել շահագործուողներու հետ եւ հակառակ լինել շահագործողներու»:
Այս մթնոլորտին մէջ էր, որ Նիկոլ Դումանը եւ Վարդանը, երբ ինկան Սալմաստ եւ հոն գտան բժիշկներ, ինչպէս ե՛ւ այլ կրթութեամբ մարդիկ, նոյնիսկ ճարտարապետ Տիգրան Բեգլարիչը, զարմացած կ’ըսէին.
- Այս ի՞նչ էք դարձուցել «համշարիների» երկիրը: Ամէն բան արել, վերջացուցել էք այստեղ:
Իսկ ես ակամայ կը բացականչեմ. - «600 տարիներ անցած են այդ հին օրերէն: Փոխանակ 60 քայլ առաջ գնալու, արդեօ՞ք 60 քայլ յետ չենք գնացել Յովհանէն ու Ռոստոմէն եւ այդ օրերէն»:
Շար.135
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Friday, August 27, 2010
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները- 134 -Ռուբէն
Բայց նախքան իմ Երկիր անցնելու պատմութիւնն ընելը, ծանօթացնենք Պարսկաստանի մէջ կիրակրուող կազմակերպութեան մեթոտին եւ այնտեղ տարուող կուսակցական գործունէութեան (Այստեղէն կը սկսի Ռուբէնի կողմէ վերամշակուած հատուած մը: Ա.Խ.):
Օր մը Խոյի մէջ, 1904ին, Նիկոլ զիս կը խրատէր.
- Յեղափոխութիւն չկայ, երբ նրա համար պատճառ ու նպատակ չկայ: Պատճառն ու նպատակը անարժէք բաներ են, երբ նրանք իրագործելու յամար ոյժ եւ կազմակերպութիւն չկայ: Ոյժն ու կազմակերպութիւնը վճռական են, եթէ նրանք հարազատ պատկերն են յեղափոխութեան նպատակներու եւ ժողովրդի շահերու: Այս մասին ես հաւաս (փափաք) չունիմ քեզ բացատրելու. երբ դու պատահիս Յովնանին, Քոթոթին (Ռոստոմ), նրանք քեզի կ’ըսեն
Կարիք չկար զանոնք տեսնելու, քանի որ անոնց գործելու հետքերը նշմարելի էին: 1904 թուէն շատ առաջները, Վանի մէջ ծնուած Արմենական կուսակցութիւնը, ուռժացած եւ իր սահմաններէն ելած, տարածուեր էր Պարսկաստանի մէջ: Անոր վրայ աւելցեր էր ե՛ւ Հնչակեան կուսակցութիւնը: Այս կուսակցութեան աչքառու դէմքեր` Խան-Ազատ, Ներսէս, Աւետիսեան, Փարամազ եւ այլք իրենց այցելութիւններով գրաւած էին հրապարակը եւ ժողովուրդին հարազատ դարձած: Ըստ երեւոյթին նորածին Հ. Յ. Դաշնակցութեան համար գործելու եւ տեղ գտնելու ասպարէզ պիտի չգտնուէր: Սակայն ողջ Պարսկաստանի մէջ մենատիրութեան հասնող գերակայութիւն ձեռք բերեց Դաշնակցութիւնը շնորհիւ Ռոստոմի, որ գողթնեցի լինելով` ծանօթ էր այդ երկրին եւ շնորհիւ Յովնան Դաւթեանին, որ ղարատաղցի (Պարսկաստան) էր, Շուշի կրթուած:
Դաշնակցութեան այս երկու հիմնադիրներու մասին շատ քիչ բան գիտենք եւ մեր գիտցածն ալ ընդհանուր խօսքեր են: Յովնանին հազիւ անունը գիտենք, թէեւ անոր եւ Ռոստոմի կազմած ծրագիրն ու կանոնագիրը Աւետարանի պէս անգիր գիտենք: Այս տարօրինակ հիմնադիրները ուրուականների պէս կ’երեւային Պարսկաստանի տարբեր վայրերու մէջ եւ յետոյ կը կորսուէին: Հրապարակ չէին ելլեր եւ ոչ կը քարոզէին, ոչ կը վիճէին եւ ոչ ալ կը գրէին: Միայն թէ` ուր որ անոնք կ’այցելէին, իրենց ետեւէն կեանքը կ’եռար, Դաշնակցութեան նորաստեղծ կազմակերպութիւն մը առաջ կու գար եւ Արմենական ու Հնչակեան կուսակցութիւնները կը հալէին, կը չքանային գարնան ձիւներուն նման: Պատճառը այդ արագ եւ շշմեցուցիչ յաջողութեան, այդ տարօրինակ վարպետներու գործին ու մեր նպատակներուն մօտենալու ձեւին մէջն էր:
«Մենք կաթողիկոս չենք, որ քարոզիչ, վարդապետ, տէրտէր ունենանք: Մենք կառավարութիւն չունինք, որ պարտադիր օրէնքներ տանք: Մեր մէջ ոչ աղա, ոչ ծառայ կայ, որ հրաման եւ պարտադրութիւն սպասենք: Մենք` բոլորս հաւասար ենք, առանց սեռի, տարիքի, դաւանանքի, դասի, ծառայութեանց եւ զոհողութեանց խտրութեան: Մենք այս Դաշնակցութեան ծրագիրը, որ քանի մը էջ է, կարդացինք եւ հաւատացեալ դարձանք: Դուք մեզմէ աւելի ուսումով եւ խելացի, կը խնդրենք կարդաք եւ եթէ սխալ է, մեզ տարհամոզէք, իսկ եթէ ճիշդ է, դարձէք մեզի պէս հաւատացեալ ու մեզ այդ մասին տեղեկացուցէք: Այս ալ կանոնագիր է, որ ցրուած է հաւատացեալներուն` եղբայրութիւն մը, ոյժ մը, կազմելու համար: Արդ` մենք կեդրոն չունինք, դուք էք բուն ղեկավարը: Մենք չունինք ոչ թագաւոր, ոչ իշխանութիւն, ոչ հեղինակութիւն, ոչ միջամտութիւն: Այդ բոլորի դերը ձեզի կը պատկանի: Մենք չունինք իւրաքանչիւր վայրի համար գործունէութեան պարտադիր նախագիծ: Այդ կախուած է ձեզմէ եւ ձեր նախաձեռնութենէն: Դո՛ւք պէտք է որոշէք ձեր ընելիքները տեղի պայմաններուն համաձայն: Մենք չունինք նիւթական, ֆիզիքական եւ այլ պարտադիր ձեւեր: Այդ որոշողը ձեր եղբայրութիւնը պէտք է լինի: Քանի որ այս բոլորը ձեզ կը վերաբերի եւ դուք անկախ էք, ձեր տուած որոշումները ձեզի համար պարտադիր պէտք է լինեն, իսկ մեզի համար` անխախտելի օրէնք: Միայն մէկ բան պարտադիր է` ընդունիլ յեղափոխականներու ծրագիրը եւ կանոնագիրը անփոփոխ, ընդունիլ կամովին եւ ուխտել անոնց հաւատարիմ մնալ»...
Այս անվերապահ վստահութիւնը հանդէպ ուխտեալներու, այս ապակեդրոն ձեւը սպաննիչ էին հեղինակութեանց հմայքի վրայ յենուած կեդրոնաձիգ կուսակցութեանց համար, ինչպէս էին Արմենականութիւնը եւ Հնչակեանութիւնը: Դաշնակցութիւնը իր կազմի անդամներուն բոլոր մասերով կը շնչէր ու կը մտածէր, եւ իբր հետեւանք ատոր, սունկի պէս կը բուսնէին դաշնակցական կորիզները ինքնաբերաբար, իրենց բազմատեսակ ձեռնարկներով, դպրոցներով, զինական գործարաններով եւն...: Փաստօրէն Բիւրոն մթկ գործ ունէր ընելիք միայն, այն է` կապել տարբեր վայրերու կորիզները իրարու հետ եւ անոնց նախաձեռնութիւնները մէկ հունի մէջ բերել:
Այդ ձեւի կազմակերպութիւնը պարտական ենք ամենէն առաջ Յովնանին եւ յետոյ Ռոստոմին: Եւ ասիկա կը տանէր նախաձեռնութեան, յաղթութեան եւ գաղափարների տարածման:
Կազմակերպական այս ձեւը չէր տաներ անիշխանութեան, այլ իշխանութեան ապակեդրոնացման: Այդ ապակեդրոն մարմինները «Մասնաճիւղեր» չէին, այլ փաստօրէն անկախ միաւորներ` իրարու միացած Դաշնակցութեամբ եւ անոր ընդհանուր նպատակներով: Եւ ասիկա սպաննիչ եղաւ միւս կազմակերպութեան հզօրացման ու ծաւալման:
Կեդրոնաձիգ Հնչակեան կուսակցութիւնը արագօրէն տեղի կու տար ապակեդրոն նորածին Դաշնակցութեան առջեւ: Արմենական կուսակցութիւնը, Դաշնակցութեան երեւնալուն պէս, հալեցաւ անոր մէջ: «Մարդասիրական» հրացանները, որոնք արդէն Վանի փոքրաթիւ դաշնակցականներու գործածութեան առարկայ էին դարձած, իրենց վրայ դրոշմուած Դաշնակցութեան զինանշանով, զայն կը դարձնէին խորհրդաւոր եւ առասպելական:
Շար.134
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Օր մը Խոյի մէջ, 1904ին, Նիկոլ զիս կը խրատէր.
- Յեղափոխութիւն չկայ, երբ նրա համար պատճառ ու նպատակ չկայ: Պատճառն ու նպատակը անարժէք բաներ են, երբ նրանք իրագործելու յամար ոյժ եւ կազմակերպութիւն չկայ: Ոյժն ու կազմակերպութիւնը վճռական են, եթէ նրանք հարազատ պատկերն են յեղափոխութեան նպատակներու եւ ժողովրդի շահերու: Այս մասին ես հաւաս (փափաք) չունիմ քեզ բացատրելու. երբ դու պատահիս Յովնանին, Քոթոթին (Ռոստոմ), նրանք քեզի կ’ըսեն
Կարիք չկար զանոնք տեսնելու, քանի որ անոնց գործելու հետքերը նշմարելի էին: 1904 թուէն շատ առաջները, Վանի մէջ ծնուած Արմենական կուսակցութիւնը, ուռժացած եւ իր սահմաններէն ելած, տարածուեր էր Պարսկաստանի մէջ: Անոր վրայ աւելցեր էր ե՛ւ Հնչակեան կուսակցութիւնը: Այս կուսակցութեան աչքառու դէմքեր` Խան-Ազատ, Ներսէս, Աւետիսեան, Փարամազ եւ այլք իրենց այցելութիւններով գրաւած էին հրապարակը եւ ժողովուրդին հարազատ դարձած: Ըստ երեւոյթին նորածին Հ. Յ. Դաշնակցութեան համար գործելու եւ տեղ գտնելու ասպարէզ պիտի չգտնուէր: Սակայն ողջ Պարսկաստանի մէջ մենատիրութեան հասնող գերակայութիւն ձեռք բերեց Դաշնակցութիւնը շնորհիւ Ռոստոմի, որ գողթնեցի լինելով` ծանօթ էր այդ երկրին եւ շնորհիւ Յովնան Դաւթեանին, որ ղարատաղցի (Պարսկաստան) էր, Շուշի կրթուած:
Դաշնակցութեան այս երկու հիմնադիրներու մասին շատ քիչ բան գիտենք եւ մեր գիտցածն ալ ընդհանուր խօսքեր են: Յովնանին հազիւ անունը գիտենք, թէեւ անոր եւ Ռոստոմի կազմած ծրագիրն ու կանոնագիրը Աւետարանի պէս անգիր գիտենք: Այս տարօրինակ հիմնադիրները ուրուականների պէս կ’երեւային Պարսկաստանի տարբեր վայրերու մէջ եւ յետոյ կը կորսուէին: Հրապարակ չէին ելլեր եւ ոչ կը քարոզէին, ոչ կը վիճէին եւ ոչ ալ կը գրէին: Միայն թէ` ուր որ անոնք կ’այցելէին, իրենց ետեւէն կեանքը կ’եռար, Դաշնակցութեան նորաստեղծ կազմակերպութիւն մը առաջ կու գար եւ Արմենական ու Հնչակեան կուսակցութիւնները կը հալէին, կը չքանային գարնան ձիւներուն նման: Պատճառը այդ արագ եւ շշմեցուցիչ յաջողութեան, այդ տարօրինակ վարպետներու գործին ու մեր նպատակներուն մօտենալու ձեւին մէջն էր:
«Մենք կաթողիկոս չենք, որ քարոզիչ, վարդապետ, տէրտէր ունենանք: Մենք կառավարութիւն չունինք, որ պարտադիր օրէնքներ տանք: Մեր մէջ ոչ աղա, ոչ ծառայ կայ, որ հրաման եւ պարտադրութիւն սպասենք: Մենք` բոլորս հաւասար ենք, առանց սեռի, տարիքի, դաւանանքի, դասի, ծառայութեանց եւ զոհողութեանց խտրութեան: Մենք այս Դաշնակցութեան ծրագիրը, որ քանի մը էջ է, կարդացինք եւ հաւատացեալ դարձանք: Դուք մեզմէ աւելի ուսումով եւ խելացի, կը խնդրենք կարդաք եւ եթէ սխալ է, մեզ տարհամոզէք, իսկ եթէ ճիշդ է, դարձէք մեզի պէս հաւատացեալ ու մեզ այդ մասին տեղեկացուցէք: Այս ալ կանոնագիր է, որ ցրուած է հաւատացեալներուն` եղբայրութիւն մը, ոյժ մը, կազմելու համար: Արդ` մենք կեդրոն չունինք, դուք էք բուն ղեկավարը: Մենք չունինք ոչ թագաւոր, ոչ իշխանութիւն, ոչ հեղինակութիւն, ոչ միջամտութիւն: Այդ բոլորի դերը ձեզի կը պատկանի: Մենք չունինք իւրաքանչիւր վայրի համար գործունէութեան պարտադիր նախագիծ: Այդ կախուած է ձեզմէ եւ ձեր նախաձեռնութենէն: Դո՛ւք պէտք է որոշէք ձեր ընելիքները տեղի պայմաններուն համաձայն: Մենք չունինք նիւթական, ֆիզիքական եւ այլ պարտադիր ձեւեր: Այդ որոշողը ձեր եղբայրութիւնը պէտք է լինի: Քանի որ այս բոլորը ձեզ կը վերաբերի եւ դուք անկախ էք, ձեր տուած որոշումները ձեզի համար պարտադիր պէտք է լինեն, իսկ մեզի համար` անխախտելի օրէնք: Միայն մէկ բան պարտադիր է` ընդունիլ յեղափոխականներու ծրագիրը եւ կանոնագիրը անփոփոխ, ընդունիլ կամովին եւ ուխտել անոնց հաւատարիմ մնալ»...
Այս անվերապահ վստահութիւնը հանդէպ ուխտեալներու, այս ապակեդրոն ձեւը սպաննիչ էին հեղինակութեանց հմայքի վրայ յենուած կեդրոնաձիգ կուսակցութեանց համար, ինչպէս էին Արմենականութիւնը եւ Հնչակեանութիւնը: Դաշնակցութիւնը իր կազմի անդամներուն բոլոր մասերով կը շնչէր ու կը մտածէր, եւ իբր հետեւանք ատոր, սունկի պէս կը բուսնէին դաշնակցական կորիզները ինքնաբերաբար, իրենց բազմատեսակ ձեռնարկներով, դպրոցներով, զինական գործարաններով եւն...: Փաստօրէն Բիւրոն մթկ գործ ունէր ընելիք միայն, այն է` կապել տարբեր վայրերու կորիզները իրարու հետ եւ անոնց նախաձեռնութիւնները մէկ հունի մէջ բերել:
Այդ ձեւի կազմակերպութիւնը պարտական ենք ամենէն առաջ Յովնանին եւ յետոյ Ռոստոմին: Եւ ասիկա կը տանէր նախաձեռնութեան, յաղթութեան եւ գաղափարների տարածման:
Կազմակերպական այս ձեւը չէր տաներ անիշխանութեան, այլ իշխանութեան ապակեդրոնացման: Այդ ապակեդրոն մարմինները «Մասնաճիւղեր» չէին, այլ փաստօրէն անկախ միաւորներ` իրարու միացած Դաշնակցութեամբ եւ անոր ընդհանուր նպատակներով: Եւ ասիկա սպաննիչ եղաւ միւս կազմակերպութեան հզօրացման ու ծաւալման:
Կեդրոնաձիգ Հնչակեան կուսակցութիւնը արագօրէն տեղի կու տար ապակեդրոն նորածին Դաշնակցութեան առջեւ: Արմենական կուսակցութիւնը, Դաշնակցութեան երեւնալուն պէս, հալեցաւ անոր մէջ: «Մարդասիրական» հրացանները, որոնք արդէն Վանի փոքրաթիւ դաշնակցականներու գործածութեան առարկայ էին դարձած, իրենց վրայ դրոշմուած Դաշնակցութեան զինանշանով, զայն կը դարձնէին խորհրդաւոր եւ առասպելական:
Շար.134
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները- 134 -Ռուբէն
Բայց նախքան իմ Երկիր անցնելու պատմութիւնն ընելը, ծանօթացնենք Պարսկաստանի մէջ կիրակրուող կազմակերպութեան մեթոտին եւ այնտեղ տարուող կուսակցական գործունէութեան (Այստեղէն կը սկսի Ռուբէնի կողմէ վերամշակուած հատուած մը: Ա.Խ.):
Օր մը Խոյի մէջ, 1904ին, Նիկոլ զիս կը խրատէր.
- Յեղափոխութիւն չկայ, երբ նրա համար պատճառ ու նպատակ չկայ: Պատճառն ու նպատակը անարժէք բաներ են, երբ նրանք իրագործելու յամար ոյժ եւ կազմակերպութիւն չկայ: Ոյժն ու կազմակերպութիւնը վճռական են, եթէ նրանք հարազատ պատկերն են յեղափոխութեան նպատակներու եւ ժողովրդի շահերու: Այս մասին ես հաւաս (փափաք) չունիմ քեզ բացատրելու. երբ դու պատահիս Յովնանին, Քոթոթին (Ռոստոմ), նրանք քեզի կ’ըսեն
Կարիք չկար զանոնք տեսնելու, քանի որ անոնց գործելու հետքերը նշմարելի էին: 1904 թուէն շատ առաջները, Վանի մէջ ծնուած Արմենական կուսակցութիւնը, ուռժացած եւ իր սահմաններէն ելած, տարածուեր էր Պարսկաստանի մէջ: Անոր վրայ աւելցեր էր ե՛ւ Հնչակեան կուսակցութիւնը: Այս կուսակցութեան աչքառու դէմքեր` Խան-Ազատ, Ներսէս, Աւետիսեան, Փարամազ եւ այլք իրենց այցելութիւններով գրաւած էին հրապարակը եւ ժողովուրդին հարազատ դարձած: Ըստ երեւոյթին նորածին Հ. Յ. Դաշնակցութեան համար գործելու եւ տեղ գտնելու ասպարէզ պիտի չգտնուէր: Սակայն ողջ Պարսկաստանի մէջ մենատիրութեան հասնող գերակայութիւն ձեռք բերեց Դաշնակցութիւնը շնորհիւ Ռոստոմի, որ գողթնեցի լինելով` ծանօթ էր այդ երկրին եւ շնորհիւ Յովնան Դաւթեանին, որ ղարատաղցի (Պարսկաստան) էր, Շուշի կրթուած:
Դաշնակցութեան այս երկու հիմնադիրներու մասին շատ քիչ բան գիտենք եւ մեր գիտցածն ալ ընդհանուր խօսքեր են: Յովնանին հազիւ անունը գիտենք, թէեւ անոր եւ Ռոստոմի կազմած ծրագիրն ու կանոնագիրը Աւետարանի պէս անգիր գիտենք: Այս տարօրինակ հիմնադիրները ուրուականների պէս կ’երեւային Պարսկաստանի տարբեր վայրերու մէջ եւ յետոյ կը կորսուէին: Հրապարակ չէին ելլեր եւ ոչ կը քարոզէին, ոչ կը վիճէին եւ ոչ ալ կը գրէին: Միայն թէ` ուր որ անոնք կ’այցելէին, իրենց ետեւէն կեանքը կ’եռար, Դաշնակցութեան նորաստեղծ կազմակերպութիւն մը առաջ կու գար եւ Արմենական ու Հնչակեան կուսակցութիւնները կը հալէին, կը չքանային գարնան ձիւներուն նման: Պատճառը այդ արագ եւ շշմեցուցիչ յաջողութեան, այդ տարօրինակ վարպետներու գործին ու մեր նպատակներուն մօտենալու ձեւին մէջն էր:
«Մենք կաթողիկոս չենք, որ քարոզիչ, վարդապետ, տէրտէր ունենանք: Մենք կառավարութիւն չունինք, որ պարտադիր օրէնքներ տանք: Մեր մէջ ոչ աղա, ոչ ծառայ կայ, որ հրաման եւ պարտադրութիւն սպասենք: Մենք` բոլորս հաւասար ենք, առանց սեռի, տարիքի, դաւանանքի, դասի, ծառայութեանց եւ զոհողութեանց խտրութեան: Մենք այս Դաշնակցութեան ծրագիրը, որ քանի մը էջ է, կարդացինք եւ հաւատացեալ դարձանք: Դուք մեզմէ աւելի ուսումով եւ խելացի, կը խնդրենք կարդաք եւ եթէ սխալ է, մեզ տարհամոզէք, իսկ եթէ ճիշդ է, դարձէք մեզի պէս հաւատացեալ ու մեզ այդ մասին տեղեկացուցէք: Այս ալ կանոնագիր է, որ ցրուած է հաւատացեալներուն` եղբայրութիւն մը, ոյժ մը, կազմելու համար: Արդ` մենք կեդրոն չունինք, դուք էք բուն ղեկավարը: Մենք չունինք ոչ թագաւոր, ոչ իշխանութիւն, ոչ հեղինակութիւն, ոչ միջամտութիւն: Այդ բոլորի դերը ձեզի կը պատկանի: Մենք չունինք իւրաքանչիւր վայրի համար գործունէութեան պարտադիր նախագիծ: Այդ կախուած է ձեզմէ եւ ձեր նախաձեռնութենէն: Դո՛ւք պէտք է որոշէք ձեր ընելիքները տեղի պայմաններուն համաձայն: Մենք չունինք նիւթական, ֆիզիքական եւ այլ պարտադիր ձեւեր: Այդ որոշողը ձեր եղբայրութիւնը պէտք է լինի: Քանի որ այս բոլորը ձեզ կը վերաբերի եւ դուք անկախ էք, ձեր տուած որոշումները ձեզի համար պարտադիր պէտք է լինեն, իսկ մեզի համար` անխախտելի օրէնք: Միայն մէկ բան պարտադիր է` ընդունիլ յեղափոխականներու ծրագիրը եւ կանոնագիրը անփոփոխ, ընդունիլ կամովին եւ ուխտել անոնց հաւատարիմ մնալ»...
Այս անվերապահ վստահութիւնը հանդէպ ուխտեալներու, այս ապակեդրոն ձեւը սպաննիչ էին հեղինակութեանց հմայքի վրայ յենուած կեդրոնաձիգ կուսակցութեանց համար, ինչպէս էին Արմենականութիւնը եւ Հնչակեանութիւնը: Դաշնակցութիւնը իր կազմի անդամներուն բոլոր մասերով կը շնչէր ու կը մտածէր, եւ իբր հետեւանք ատոր, սունկի պէս կը բուսնէին դաշնակցական կորիզները ինքնաբերաբար, իրենց բազմատեսակ ձեռնարկներով, դպրոցներով, զինական գործարաններով եւն...: Փաստօրէն Բիւրոն մթկ գործ ունէր ընելիք միայն, այն է` կապել տարբեր վայրերու կորիզները իրարու հետ եւ անոնց նախաձեռնութիւնները մէկ հունի մէջ բերել:
Այդ ձեւի կազմակերպութիւնը պարտական ենք ամենէն առաջ Յովնանին եւ յետոյ Ռոստոմին: Եւ ասիկա կը տանէր նախաձեռնութեան, յաղթութեան եւ գաղափարների տարածման:
Կազմակերպական այս ձեւը չէր տաներ անիշխանութեան, այլ իշխանութեան ապակեդրոնացման: Այդ ապակեդրոն մարմինները «Մասնաճիւղեր» չէին, այլ փաստօրէն անկախ միաւորներ` իրարու միացած Դաշնակցութեամբ եւ անոր ընդհանուր նպատակներով: Եւ ասիկա սպաննիչ եղաւ միւս կազմակերպութեան հզօրացման ու ծաւալման:
Կեդրոնաձիգ Հնչակեան կուսակցութիւնը արագօրէն տեղի կու տար ապակեդրոն նորածին Դաշնակցութեան առջեւ: Արմենական կուսակցութիւնը, Դաշնակցութեան երեւնալուն պէս, հալեցաւ անոր մէջ: «Մարդասիրական» հրացանները, որոնք արդէն Վանի փոքրաթիւ դաշնակցականներու գործածութեան առարկայ էին դարձած, իրենց վրայ դրոշմուած Դաշնակցութեան զինանշանով, զայն կը դարձնէին խորհրդաւոր եւ առասպելական:
Շար.134
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Օր մը Խոյի մէջ, 1904ին, Նիկոլ զիս կը խրատէր.
- Յեղափոխութիւն չկայ, երբ նրա համար պատճառ ու նպատակ չկայ: Պատճառն ու նպատակը անարժէք բաներ են, երբ նրանք իրագործելու յամար ոյժ եւ կազմակերպութիւն չկայ: Ոյժն ու կազմակերպութիւնը վճռական են, եթէ նրանք հարազատ պատկերն են յեղափոխութեան նպատակներու եւ ժողովրդի շահերու: Այս մասին ես հաւաս (փափաք) չունիմ քեզ բացատրելու. երբ դու պատահիս Յովնանին, Քոթոթին (Ռոստոմ), նրանք քեզի կ’ըսեն
Կարիք չկար զանոնք տեսնելու, քանի որ անոնց գործելու հետքերը նշմարելի էին: 1904 թուէն շատ առաջները, Վանի մէջ ծնուած Արմենական կուսակցութիւնը, ուռժացած եւ իր սահմաններէն ելած, տարածուեր էր Պարսկաստանի մէջ: Անոր վրայ աւելցեր էր ե՛ւ Հնչակեան կուսակցութիւնը: Այս կուսակցութեան աչքառու դէմքեր` Խան-Ազատ, Ներսէս, Աւետիսեան, Փարամազ եւ այլք իրենց այցելութիւններով գրաւած էին հրապարակը եւ ժողովուրդին հարազատ դարձած: Ըստ երեւոյթին նորածին Հ. Յ. Դաշնակցութեան համար գործելու եւ տեղ գտնելու ասպարէզ պիտի չգտնուէր: Սակայն ողջ Պարսկաստանի մէջ մենատիրութեան հասնող գերակայութիւն ձեռք բերեց Դաշնակցութիւնը շնորհիւ Ռոստոմի, որ գողթնեցի լինելով` ծանօթ էր այդ երկրին եւ շնորհիւ Յովնան Դաւթեանին, որ ղարատաղցի (Պարսկաստան) էր, Շուշի կրթուած:
Դաշնակցութեան այս երկու հիմնադիրներու մասին շատ քիչ բան գիտենք եւ մեր գիտցածն ալ ընդհանուր խօսքեր են: Յովնանին հազիւ անունը գիտենք, թէեւ անոր եւ Ռոստոմի կազմած ծրագիրն ու կանոնագիրը Աւետարանի պէս անգիր գիտենք: Այս տարօրինակ հիմնադիրները ուրուականների պէս կ’երեւային Պարսկաստանի տարբեր վայրերու մէջ եւ յետոյ կը կորսուէին: Հրապարակ չէին ելլեր եւ ոչ կը քարոզէին, ոչ կը վիճէին եւ ոչ ալ կը գրէին: Միայն թէ` ուր որ անոնք կ’այցելէին, իրենց ետեւէն կեանքը կ’եռար, Դաշնակցութեան նորաստեղծ կազմակերպութիւն մը առաջ կու գար եւ Արմենական ու Հնչակեան կուսակցութիւնները կը հալէին, կը չքանային գարնան ձիւներուն նման: Պատճառը այդ արագ եւ շշմեցուցիչ յաջողութեան, այդ տարօրինակ վարպետներու գործին ու մեր նպատակներուն մօտենալու ձեւին մէջն էր:
«Մենք կաթողիկոս չենք, որ քարոզիչ, վարդապետ, տէրտէր ունենանք: Մենք կառավարութիւն չունինք, որ պարտադիր օրէնքներ տանք: Մեր մէջ ոչ աղա, ոչ ծառայ կայ, որ հրաման եւ պարտադրութիւն սպասենք: Մենք` բոլորս հաւասար ենք, առանց սեռի, տարիքի, դաւանանքի, դասի, ծառայութեանց եւ զոհողութեանց խտրութեան: Մենք այս Դաշնակցութեան ծրագիրը, որ քանի մը էջ է, կարդացինք եւ հաւատացեալ դարձանք: Դուք մեզմէ աւելի ուսումով եւ խելացի, կը խնդրենք կարդաք եւ եթէ սխալ է, մեզ տարհամոզէք, իսկ եթէ ճիշդ է, դարձէք մեզի պէս հաւատացեալ ու մեզ այդ մասին տեղեկացուցէք: Այս ալ կանոնագիր է, որ ցրուած է հաւատացեալներուն` եղբայրութիւն մը, ոյժ մը, կազմելու համար: Արդ` մենք կեդրոն չունինք, դուք էք բուն ղեկավարը: Մենք չունինք ոչ թագաւոր, ոչ իշխանութիւն, ոչ հեղինակութիւն, ոչ միջամտութիւն: Այդ բոլորի դերը ձեզի կը պատկանի: Մենք չունինք իւրաքանչիւր վայրի համար գործունէութեան պարտադիր նախագիծ: Այդ կախուած է ձեզմէ եւ ձեր նախաձեռնութենէն: Դո՛ւք պէտք է որոշէք ձեր ընելիքները տեղի պայմաններուն համաձայն: Մենք չունինք նիւթական, ֆիզիքական եւ այլ պարտադիր ձեւեր: Այդ որոշողը ձեր եղբայրութիւնը պէտք է լինի: Քանի որ այս բոլորը ձեզ կը վերաբերի եւ դուք անկախ էք, ձեր տուած որոշումները ձեզի համար պարտադիր պէտք է լինեն, իսկ մեզի համար` անխախտելի օրէնք: Միայն մէկ բան պարտադիր է` ընդունիլ յեղափոխականներու ծրագիրը եւ կանոնագիրը անփոփոխ, ընդունիլ կամովին եւ ուխտել անոնց հաւատարիմ մնալ»...
Այս անվերապահ վստահութիւնը հանդէպ ուխտեալներու, այս ապակեդրոն ձեւը սպաննիչ էին հեղինակութեանց հմայքի վրայ յենուած կեդրոնաձիգ կուսակցութեանց համար, ինչպէս էին Արմենականութիւնը եւ Հնչակեանութիւնը: Դաշնակցութիւնը իր կազմի անդամներուն բոլոր մասերով կը շնչէր ու կը մտածէր, եւ իբր հետեւանք ատոր, սունկի պէս կը բուսնէին դաշնակցական կորիզները ինքնաբերաբար, իրենց բազմատեսակ ձեռնարկներով, դպրոցներով, զինական գործարաններով եւն...: Փաստօրէն Բիւրոն մթկ գործ ունէր ընելիք միայն, այն է` կապել տարբեր վայրերու կորիզները իրարու հետ եւ անոնց նախաձեռնութիւնները մէկ հունի մէջ բերել:
Այդ ձեւի կազմակերպութիւնը պարտական ենք ամենէն առաջ Յովնանին եւ յետոյ Ռոստոմին: Եւ ասիկա կը տանէր նախաձեռնութեան, յաղթութեան եւ գաղափարների տարածման:
Կազմակերպական այս ձեւը չէր տաներ անիշխանութեան, այլ իշխանութեան ապակեդրոնացման: Այդ ապակեդրոն մարմինները «Մասնաճիւղեր» չէին, այլ փաստօրէն անկախ միաւորներ` իրարու միացած Դաշնակցութեամբ եւ անոր ընդհանուր նպատակներով: Եւ ասիկա սպաննիչ եղաւ միւս կազմակերպութեան հզօրացման ու ծաւալման:
Կեդրոնաձիգ Հնչակեան կուսակցութիւնը արագօրէն տեղի կու տար ապակեդրոն նորածին Դաշնակցութեան առջեւ: Արմենական կուսակցութիւնը, Դաշնակցութեան երեւնալուն պէս, հալեցաւ անոր մէջ: «Մարդասիրական» հրացանները, որոնք արդէն Վանի փոքրաթիւ դաշնակցականներու գործածութեան առարկայ էին դարձած, իրենց վրայ դրոշմուած Դաշնակցութեան զինանշանով, զայն կը դարձնէին խորհրդաւոր եւ առասպելական:
Շար.134
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Wednesday, August 25, 2010
ՈՒՂԵՊԱՏՈՒՄ - 18 000 ՄՂՈՆ
Ա. Սիրվարդին կը հանդիպինք
Ռուանտա երթալու առաջարկը անակնկալ մըն էր:
1973 թուականն էր:
Գանատան պիտի օգնէր ափրիկեան այս գուցէ ամենէն փոքր բայց ապահովաբար ամենէն աղքատ երկրին, որ ամբողջ նոր համալիրով մը օժտուի իր համալսարանը, մանաւանդ որ գանատացի կրօնաւոր մըն էր, հայր Լեւէքը,որ հիմնած էր զայն:
Առաջին հարցումս եղաւ՝ ինչո՞ւ ես: Կնոջս յղութեան վերջին ամիսներն էին, կը սպասէինք մեր երկրորդ զաւակին:
- Ամենէն աւելի դուն կը հասկնաս այդ նիւթէն, - ըսաւ Մարկ՝ մեր երկու գործատէրերէն մին: - Անտրէն ալ )միւս գործատէրը( պիտի գայ հետդ, բայց քանի որ առաւելաբար դո՛ւն պիտի աշխատիս այս գործին վրայ, կ՚արժէ որ երթաս, տեսնես երկիրը, ճանչնաս միջավայրն ու մարդիկը:
Ինչ խօսք, կարելի չէր մերժել նման առաջարկ: Անմիջապէս գործի անցանք: Զարմացայ ինչպէս, հարկը լուծեց օրէնքը, եւ երկու օրուան մէջ ունեցայ առաջին գանատական անցագիրս: Յետոյ, նոյնքան արագ՝ մուտքի վիզաները, պատուաստները, որոշ անհրաժեշտ գնումներ, որոնց կարգին՝ դեղերու հարուստ հաւաքածոյ մը, որ հետս պիտի ընէր մինչեւ Ռուանտա՝ 18 000 մղոնի ի զուր երթուդարձ մը...
Ծագեցաւ Եգիպտոսէն ալ անցնելու գաղափարը: Անտրէն, ինչպէս նաեւ մեր խմբակին մաս կազմող երկու կրթական մասնագէտներ՝ Ժեռարն ու Վենսանը խանդավառուեցան Եգիպտոս այցելելու հեռանկարով, մանաւանդ որ իրենց կ'ընկերանար նախկին »եգիպտացի« մը:
Նոյեմբեր 29-ին, երեկոյեան 10:30-ին Մոնթրէալի հողէն բաժնուեցանք: Ուղեկիցներս զարմացան, որ ծնողքս եւ եղբայրս եկած էին զիս ճամբու դնելու:
- Ընտանեկան կապերու այդ ջերմութիւնը մենք կորսնցուցած ենք, ինչ լաւ, որ դուք կը պահէք տակաւին, - դիտել տուաւ Վենսան:
Օդին մէջ ծփացող պալատ մըն է Air Canada-ի այս հսկայ Boeing 747-ը, որ Փարիզ կը տանի մեզ:
Արեւելքէն արեւմուտք Ատլանտեանը կտրեր էի եօթ տարի առաջ: Այժմ առաջին թռիչքս էր արեւմուտքէն արեւելք՝ դէպի հին աշխարհը:
Առաջին պահու վախը փարատեցաւ: Ոչինչէն կը սկսի այդ վախը, օդանաւ ելլելէդ առաջ, ալիքի պէս կը ծաւալի, սակայն օդը բարձրանալէդ ետք կամաց կամաց կ՚անհետանայ: Ինչի՞ պիտի ծառայէ ան այլեւս. օդանաւին մէջ անզօր ես, միտքդ փոխել, վար իջնել չես կրնար:
- Վստահ եղիր, որ օդանաւին մէջ արկածի ենթարկուելու նուազ հաւանականութիւն ունիս քան ամեն օր տունէդ գործի ինքնաշարժով եկած այդ քառորդ ժամուանդ ընթացքին, - օդակայանը զիս կը փորձէր հանդարտեցնել
Մարկ:
Հիմա օդանաւը արդէն հորիզոնական դիրք է ընդունած, »Գօտիները կապեցէք« եւ »Ծխելը արգիլուած է« ազդանշանները մարած են, վերելքի յաւելեալ աղմուկն ալ չքացած:
Երկար գիշեր մը կայ մեր առջեւ, որոշած ենք օգտագործել ճամբորդութեան իւրաքանչիւր պահը՝ ծանօթանալու համար մեր աշխատանքի մանրամասնութիւններուն, յատկապէս համալսարանի կարիքներուն: Եւ հազիւ
սկսած ենք բանալ մեր թղթածրարները՝
- Շնորհաւոր տարեդարձ...
Թռիչքի վարիչն է, MaՏtre de vol, աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել այս պարագային՝ սեղանապետը, որ շամփանիայի շիշ մը կը դնէ մեր առջեւ։ Կ'երեւի մեզմէ մէկը օդանաւ մտած ժամանակ, անոր ականջն ի վար սահեցուցեր էր, որ այսօր Անտրէին տարեդարձն է:
Ինչ որ աւելի ուրախանալի է ինծի համար՝ Սիրվարդի'ն կողմէ սպասարկուիլն է - ան ուղեկցորդուհի է, եւ այս գիշեր՝ մեր թռիչքին վրայ: Կը ներկայացնեմ զինք ուղեկիցներուս, որոնք կը զարմանան, որ այլապէս
աւելի անգլիախօս գանատական այս գծին վրայ իրենց հետ ֆրանսերէն խօսողը հայուհի' մըն է:
- Հիմա քեզի ընկալուչ կը բերեմ, դուն դրամ մի տար,- կ՚ըսէ Սիրվարդ քովէս անցած պահուն, եւ իրապէս քիչ ետք կը բերէ ականջին անցնելիք սարքը, որով ձայնասփիւռ կարելի է մտիկ ընել, նաեւ շարժանկարի ձայնը, եւ որ կ՚երեւի այն ատեն կը վարձուէր:
- Ասիկա կողմնակցութիւն է, - կը բողոքէ Վենսան:
- Բայց չէ՞ որ հայրենակից ենք...
Հայրենակիցներու իրարու օգնելու գաղափարը կը տպաւորէ գործակիցներս: Ասիկա առաջին բայց ոչ վերջին առիթը պիտի ըլլայ, որպէսզի նկատեն թէ ինչպէս արեւելքցիները, ծանօթ թէ անծանօթ, իրարու
օգնելու, իրարու գործը դիւրացնելու պատրաստ են:
Քիչ ետք Սիրվարդ պիտի վերադառնայ եւ շամփանիայի երկրորդ շիշ մը պիտի բերէ մեզի, այս մէկն ալ ի'ր նախաձեռնութեամբ:
Մինչ ես կը փորձեմ հետս բերած վաւերաթուղթերուն մէջ մտնել, ընկերներս հետզհետէ աւելի կը զուարթանան... Մէկ գաւաթը կը յաջորդէ միւսին, յետոյ ճաշի պահուն՝ գինի, ճաշէն ետք՝ »մարսեցուցիչ«, եւ
այլեւս գործի մասին ո՞վ կրնայ մտածել:
Ճաշէն ետք Սիրվարդ կը միանայ մեզի, կը խօսինք հինէն, նորէն, տունէն ու մեր սկաուտական օրերէն, ազգային կեանքէն՝ Գահիրէ թէ Մոնթրէալ:
Մեզի կը մատուցէ օդանաւի ընկերութեան յատուկ յուշատետրը, որպէսզի մեր տպաւորութիւնները գրենք;
- Շատ սիրեցի ներկայանալի կերպարանքդ, - կը գրէ Վենսան:
- Բանաստեղծութիւն մըն է ժպիտդ, - կը գրէ Ժեռար, որ մոռցայ ըսելու՝ կրօնաւոր ալ է։
- Անմոռանալի երեկոյ մը ունեցանք, - կը գրէ Անտրէ:
- Քեզմով հպարտ եմ, - կ՚աւելցնեմ ես հայերէն:
Սիրվարդ կ՚որոշէ ընկերութեան չտալ այս յուշատետրը ու իրե'ն պահել յիշատակ:
Անցած են թմրութեան երկար ժամեր: Հիմա դուրսը սկսած է արդէն լուսնալ - դէպի արեւելք ճամբորդել կը նշանակէ երթալ դէպի լոյս...
- Քսան վայրկեանէն Փարիզ:
Նաւապետն է յայտարարողը:
Լոյսերո՜ւ քաղաքը:
Բ. «Հայախօս» յոյնը եւ ուրիշներ
Կը հասնինք Փարիզ: Առաւօտեան 10-ն է:
Սիրվարդ՝ այդ թռիչքի մեր հիւրընկալուհին օդանաւի ելքին մեզի բարի ճանապարհ կը մաղթէ, իսկ ինծի կ՚ըսէ, որ մի մտահոգուիր, վերադառնալուս պէս կը հեռաձայնեմ տուն եւ լուր կու տամ Նազիկին:
- Ի՞նչ ըսաւ Սիրվարդը քեզի, - կը հետաքրքրուի Վենսան:
- Ըսաւ, որ կնոջս պիտի յայտնէ, որ ողջ առողջ Փարիզ հասած ենք:
- Կը տեսնէ՞ք, - կը դառնայ միւսներուն, - կը տեսնէ՞ք այս արեւելքցիները:
Մեր առնելիք թռիչքը փախցուցած ենք, բարեբախտաբար Աթենք գացող ուրիշ օդանաւ մը կայ. Olympic Airways ճամբայ պիտի ելլէ 10 վայրկեանէն: Օդակայանի շէնքի մէկ դռնէն կը մտնենք, միւսէն դուրս կու գանք շատ համակրելի ֆրանսուհիի մը առաջնորդութեամբ: Թռիչքը կ՚ուշացնեն, որպէսզի մեզ ալ առնեն, սակայն ճամպրուկները կէսօրէն ետք, ուրիշ օդանաւով պիտի ղրկուին:
Այս մէկը Boeing 707 մըն է, նման մեզ Գանատա տարած օդանաւին՝ տարիներ առաջ: Բերնէ բերան լեցուն է: Թէեւ կարճատեւ է թռիչքը, բայց ճաշի սպասարկութիւն մըն ալ ունինք:
Անցքին մէջ մէկը կ՚երթայ-կու գայ, ձեռքին՝ շամփանիայի շիշ մը: Իրեն ալ կ՚ըսենք, որ Անտրէին տարեդարձն է... յուսալով որ երէկ գիշերուան պէս, ինչպէս Air Canada-ի վրայ՝ այստեղ ալ մեզ կը շփացնեն...
Կը ծանօթանանք մարդուն հետ, կը տեղեկանանք, որ յոյն հօր եւ ֆրանսացի մօր զաւակ է, ծնած՝ Գահիրէ: Անմիջապէս մի քանի արաբերէն բառ կը փոխանակեմ հետը:
- Նորէ՞ն ծանօթ մը գտար, - կը կատակեն ընկերներս:
Յետոյ, երբոր անունս կու տամ, այս անգամ պարոնը ուղղակի հայերէնով կը հարցնէ.
- Ինչպէ՞ս ես, աղէ՞կ ես:
Ըստ երեւոյթին, Գահիրէ հայ դրացիներ ունեցած է: Olympic Airways-ի տնօրէններէն է, Փարիզի զբօսաշրջային ընկերութիւններու ներկայացուցիչները կը տանի Յունաստան, որպէսզի պայմանները ուսումնասիրեն:
Աթենք, երբ մաքսատան պաշտօնեային կը յայտնենք, որ Գանատայէն ենք, անցէ'ք, կ՚ըսէ, առանց որեւէ հարցում ուղղելու:
Ի՛նչ վստահութիւն:
Փոքր, կոկիկ օդակայան մըն է Աթենքինը: Ընդարձակ սրահ մը, մեծ պատուհաններով, ուրկէ առատօրէն ներս կը հասնին երկնքի կապոյտն ու արեւի ոսկին...
Կ՚ելլենք փողոց, ի՛նչ տաք է, նոյեմբերի այս վերջին օրը: Կը կանչենք թաքսի մը, ձեռքի պայուսակները կը դնենք ետեւի սնտուկին մէջ: Միւսները աւելի ուշ պիտի հասնին:
Վարորդը կÿըսէ թէ քառորդ ժամ միայն ունի, ժամը չորսին կը վերջացնէ աշխատանքի իր հերթը, եւ եթէ հասած չըլլանք մեր երթալիք տեղը, ստիպուած ենք ուրիշ կառք մը առնելու: Կը զարմանանք. աշխատանքի մեր
ըմբռնումին խորթ կը համեմատի արեւելքցիի այս չափանիշը սակայն գուցէ ի'րն է ճիշդը:
Կ՚իջնենք քաղաքի կեդրոնի հրապարակը՝ Սինտաղմա )Սահմանադրութիւն(: Շէնքերը Աղեքսանդրիան կը յիշեցնեն ինծի: Օդակայանէն մինչեւ հոս ալ շատ ծանօթ կը թուի ամբողջ ճամբան՝ նախկին եգիպտահայուս:
Ծեփուած ցած շէնքեր, կիսատ շինութիւններ, մայթերու անվերջանալի նորոգութիւններ, աւազ, փոշի: Բայց այս ամենը՝ առանց աղտոտութեան:
Կը փնտռենք Air-Zaire-ի գրասենեակը, որպէսզի հաստատենք մեր յաջորդ թռիչքը՝ երկու օրէն: Հեռու չէ, կը գտնենք, կը մտնենք, աչք մը կը նետենք մեր շուրջը: Հիւրընկալուհին ուրիշ յաճախորդի հետ կը խօսի, ապա
դառնալով մեզի՝
- Ինչպէ՞ս կրնամ օգտակար ըլլալ ձեզի, - կը հարցնէ կատարեալ ֆրանսերէնով մը: Շեշտին մէջ, սակայն, ծանօթ երանգ մը կը բռնեմ՝ եգիպտացիի':
- Ուրտեղացի՞ էք, օրիորդ, - հարց կու տամ:
- Եգիպտո'ս ծնած եմ:
- Իսկ ի՞նչ ծագում ունիք, - կը պնդեմ:
- Հայրս յոյն է, մայրս հայ:
- Հայերէն կը խօսի՞ք:
Կը ժպտի, ու բացասական կերպով կը շարժէ գլուխը:
- Նորէ՞ն ծանօթ մը գտար, - կը կատակեն ընկերներս:
- Ոչ առաջինն է, ոչ ալ վերջինը պիտի ըլլայ, վստա'հ եղէք...
Կ՚իմանանք որ թռիչքը ջնջուած է՝ քարիւղի այսպէս կոչուած տագնապին հետեւանքով, ցնոր տնօրինութիւն: Պէտք է առնել անոր յաջորդ օրը մեկնող Sabena-ն: Ուրիշ ճար չունինք, եթէ ոչ մէկ օր աւելի վայելել Աթենքը:
Կ՚երթանք պանդոկ, որ նախօրօք ապահովուած էր - Հիլթըն՝ ամերիկեան պաղ ճարտարապետութեամբ եւ անճաշակ ու շինծու յարդարանքներով: Քանի որ երկիրը չէինք ճանչնար, Մոնթրէալէն մեր որոշումը առնելու պահուն այդ ծանօթ անունը ապահովութիւն ներշնչած էր մեզի:
- Պիտի հանգստանանք, լուացուինք, ապա երթանք օդակայանէն մեր պայուսակները վերցնենք, անոնք, որ երէկ մեր թռիչքին վրայ չկրցան դրուիլ:
- Անկէ՞ ետք:
- Լա Փլաքա:
Այդ անունը բարեկամ մը տուած է Անտրէին: Անպայման պէտք է տեսնել:
Անկողին մտնելէ ետք կը զգամ յոգնութիւնս: Կռնակս կը ցաւի: Երկար ժամերու անշարժութիւնը, ետքն ալ ծանր ճամպրուկները իրենց գործը տեսած են...
Անտրէն անմիջապէս կը քնանայ, ես՝ աչքերս բաց կը հանգստանամ: Կը սպասեմ, որ արթննայ, որ մի քանի տեղ հեռաձայնեմ, ծանօթներու հետ կապերս վերահաստատեմ:
Գ. Փլաքա
Անպայման կ՚ուզեմ գտնել տիկ. Նաթալին, Գահիրէի մեր հին ծանօթը, անզուգական ընկեր՝ ողբ. Գաբրիէլ Լազեանի երկարամեայ կողակիցն ու գործակիցը: Հեռաձայնի թիւը որ ունիմ՝ փոխուած է, ու դիւրին չէ նոր թիւը
գտնել: Հեռախօսավարուհիէն կը խնդրեմ տայ Վազգէն Եսայեանի՝ »Ազատ օր«ի խմբագրին թիւը:
- Ատանկ անուն չկայ,- կ՚ըսէ:
- Ոեւէ հայու թիւ տուր,- կը խնդրեմ: Կու տայ Բժիշկ Յովհաննէսեանի մը թիւը: Կը դարձնեմ:
- Բարեւ ձեզ:
- Բարեւ:
- Մոնթրէալէն եկած եմ, հեռաձայնի կարգ մը թիւեր կը փնտռեմ, կրնա՞ք օգտակար ըլլալ:
- Վայրկեան մը,- կ'ըսէ,- ձեզի տամ հօրաքրոջս թիւը, ան ձեզի ամեն բան կ'ըսէ:
- Շնորհակալութիւն:
- Բարեւ տիկին, Մոնթրէալէն եկած եմ, կը փնտռեմ տիկ. Լազեանին թիւը, ունի՞ք արդեօք:
- Ինչո՞ւ չէ:
- Լաւ, »Ազատ օր«-ի՞նը:
- Խմբագրատանն ու տպարանինը. երկուքն ալ փորձեցէք:
- Առաջնորդարանի՞նը...
Բախտաւոր եմ. յետոյ կ՚իմանամ, որ ՀՕՄ-ուհիի մը հետ է, որ խօսած եմ:
- Տիկ. Լազեա՞ն:
- Այո, ո՞վ է,- ինծի այնքան ծանօթ ու սիրելի այդ յունական շեշտով ձայնն է. ընկհ. Նաթալին հելլէնուհի է:
Չի հաւատար:
- Դուն հոս ի՞նչ գործ ունիս, վա՛յ Վրէժ-Արմէն, վայ:
Կը ժամադրուիմ յաջորդ օրը հանդիպելու:
Կ՚ուղղուինք դէպի օդակայան՝ ուշացած ճամպրուկները վերցնելու: Թաքսիին մէջ Վենսան հարց կու տայ, որ գտա՞յ ուզած անձս:
- Այո, գտայ:
- Կարելի՞ է գիտնալ ո՛վ է:
- Տարիքոտ տիկին մըն է, մեր տան երէց բարեկամներէն:
- Եւ պիտի երթաս զի՞նք տեսնելու:
- Այո', ինչո՞ւ կը զարմանաս:
- Սքանչելի, անհաւատալի, երեք օր ունի Աթենքը պտտելու եւ ծանօթները կը փնտռէ ամենէն առաջ...
Շաբաթ մը առաջ զիուորական պետական հարուած տեղի ունեցած է այստեղ, հիմա՝ հետքը չկայ: Կը փորձենք խօսակցութիւն ստեղծել վարորդին հետ: Կը հարցնենք իրեն, որ գո՞հ է, որ Փափատոփուլոսը վար առին:
- Վար առին, ի՞նչ եղաւ,- կ՚ըսէ, կամ ըսել կ՚ուզէ մարդը իր չգիտցած անգլերէնով, ապա ըսածին միտք բանին հասկցնելու համար կ՚աւելցնէ, շապիկդ երբոր փոխես նոր մա՞րդ կ՚ըլլաս: Նորէն ամեն բան նոյնը պիտի ըլլայ,
կեանքը կը սղի, տուժողը մենք ենք:
Ճամպրուկները առանց դժուարութեան հասած են, ու մեզի կը սպասեն: Կը տանինք պանդոկ, ապա ուրիշ թաքսի մը կ՚առնենք ու կը հրամայենք, ֆրանսական գոյն մըն ալ տալով անունին՝
- Լա Փլաքա':
Այս անգամ վարորդը երիտասարդ մըն է, որ ըստ երեւոյթին կրկէսի մէջ աշխատած է, կամ կ՚ուզէ աշխատիլ... Փլաքան նեղ ու նեղլիկ փողոցներով թաղ մըն է, իսկ այնպէս արագ ու ոլորապտոյտ կը քշէ կառքը, որ կարծես մէկ
պատէն միւսին պիտի զարնուինք: Ի վերջոյ կը հասնինք տեղ մը, ուրկէ անդին կարելի չէ ինքնաշարժով յառաջանալ: Կ՚իջնենք:
Քով-քովի ճաշարաններ են, գիշերային զբօսավայրեր: Ժամը ութն է, տակաւին կանուխ է, մարդիկ կամաց կամաց կու գան:
Լաւ, հիմա՞: Եկանք մեզի թելադրուած վայրը, բայց յետո՞յ: Ո՞ւր մտնենք: Փողոցը, աւելի ճիշդ գռիհը, որուն երկու կողմի շէնքերուն կարծես մէկ անգամէն կրնաս դպչիլ եթէ թեւերդ լայն բանաս, տասնեակներով ճաշարաններ շարուած են քով-քովի: Ո՞րը ընտրել:
Կ՚որոշենք քիչ մը քալել, տեղ-տեղ մտնել-ելլել, քննել ապա ընտրել: Կը սկսինք առաջինէն, ուր մեր վարորդը մեզ իջեցուցած էր:
- Պարոն, այստեղ լաւագոյնն է, ներս հրամեցէք:
Ասիկա ճաշարանին առջեւ կանգնած մունետիկն է. ամեն քայլափոխի նման մարդիկ քեզ հազար հրաւէր կ՚ուղղեն՝ ներս հրապուրելու համար: Ակնարկ մը մուտքին, ու կը նկատենք »Bankamericard«-ի ու »American
Express«-ի պիտակները:
- Հոս զբօսաշրջիկներուն համար է,- կ՚ըսէ Անտրէ.- երթանք տեղ մը, որ հարազատօրէն յոյներունն է:
Կը շարունակենք ճեմել, քանի մը տեղ կը մտնենք, կ՚ելլենք, չենք կրնար որոշել: Միւս կողմէ՝ անօթի՛ ենք: Կը վերադառնանք առաջին վայրը, կը մտնենք, կը տեսնենք ճաշարանը պարապ է տակաւին. ժամը 8:30-ն է:
- Սխա՞լ ըրինք արդեօք: Ձեզի չըսի՞, հոս մարդ չի գար:
Յետոյ գիտցանք որ 9:30-10:00-էն ետք կը սկսին լեցուիլ այս զբօսավայրերը, իսկ մթնոլորտը կը տաքնայ կէս գիշերէն ետք:
Եւ անկէ ետք իւրաքանչիւր մտնող յաճախորդ զոյգին հետ Անտրէին սիրտը կը հանգստանայ:
Դուրս կու գանք կէս գիշերը անց, վայելելէ ետք յունական խոհանոցը, երաժշտութիւնն ու պարը: Կը մտածեմ, որ Յոյնը չի մեռնիր. փափատոփուլոսները կու գան ու կ՚անցնին, տնտեսական անձուկ վիճակը կը ստիպէ, որ շատեր ձգեն իրենց հայրենիքը ու գաղթեն, բայց քանի յունական երգն ու պարը կը շարունակեն ներշնչումի աղբիւր եւ ստեղծագործութեան կռուան հանդիսանալ՝ կÿապրի՛ յոյն ժողովուրդը:
Կը քալենք նեղ փողոցներով: Մունետիկները կը ջանան ամեն կերպ մեզ հրապուրել:
- Եկէք, տեսէք ինչ գեղուհիներ ունինք...
Այս ալ ուրիշ ապրանք կը ծախէ:
- Վրէժ, վստահ եղիր չեմ դաւաճաներ կնոջս, - կը հաւաստիացնէ Վենսան,- մի մտահոգուիր...
Դ. Սիսլեանները, հայերէնն ու Քեպէգը
Նախաճաշի կ՚իջնենք շատ ուշ, սակայն Անտրէն կ՚ուզէ նախ ֆիլմ գնել իր գամերային համար - կը յիշէ՞ք, այն ատեն տակաւին թուային (digital) այս լուսատուփիկները չկային...
Պանդոկին տակ Kodak-ի մեծ խանութ մը կը տեսնենք, ի՛նչ բախտ:
Աւելի մեծ բախտը՝ խանութին ճակտին գրուած է Սիսլեան եղբայրք: Իմ ճանչցածնե՞րս են արդեօք, Գահիրէի մեր տղաքը:
Կը մտնենք, Քրիստափորը կ՚ելլէ առջեւս, կ՚ողջագրուինք:
Գործակիցներս ապշած կը դիտեն, իրապէս ամեն տեղ մարդ ունիմ... Անմիջապէս բոլորս սուրճով, շաքարեղէնով կը հիւրասիրուինք:
Յետոյ, նախաճաշի սեղանին շուրջ կը յայտարարեմ. - կարգադրեցի, երկուշաբթի Փիրէ պիտի երթանք, Պէաթրիսին հետ խօսեցայ, Մոնթրէալէն են, այրեւկին հոս հաստատուած են: Երկուշաբթի իրենք մեզ պիտի պտտցնեն:
- Դուն եթէ չըլլայիր, ինչպէ՞ս պիտի կազմակերպէինք մեր պտոյտները, -Ժեռարն է խօսողը:
- Անտրէ, Վրէժին յաւելում պէտք ես տալ, - կը թելադրէ Վենսան:
- Սպասեցէք, դեռ մի քանի տեղ ալ պիտի խօսիմ, որպէսզի այստեղ մեր շրջագայութիւններուն ընթացքին միշտ մեզի օգնող ըլլայ:
- Օգնող, օգնել, նկատեցի որ միշտ կը գործածես այդ բառերը, արդեօք ինչո՞ւ իրարու օգնելու այսքան տրամադիր են արեւելքցիները:
- Վենսան, հաւանաբար որովհետեւ դրսեցիները միշտ դաւաճանած, շահագործած, հալածած են զիրենք, ուստի իրարու օգնելով կրցած են դիմանալ, վերապրիլ:
- Վրէժ, հայերէն կը խօսի՞ս դուն:
- Ի հարկէ:
- Ինչպէ՞ս սորված ես:
Կը բացատրեմ:
- Կը գոչծածե՞ս ալ:
- Ամե'ն օր:
- Աղջնակիդ հետ հայերէն կը խօսի՞ս:
- Մի'շտ:
- Իսկ ֆրանսերէ՞նը ինչպէս պիտի սորվի:
- Դպրո'ցը:
- Հայերէն գրել-կարդալ ալ պիտի սորվի՞:
- Անշո'ւշտ: Այս տարի արդէն ծաղկոց մը բացինք մեր եկեղեցւոյ կողքին, կ՚աշխատինք նաեւ ամենօրեայ վարժարան մը ունենալ, ուր Քեպէգի յայտագրէն զատ նաեւ հայ լեզու եւ մշակոյթ ալ սորվեցնենք:
- Եկեղեցի կը յաճախե՞ս. Մոնթրէալի հայերը եկեղեցի կու գա՞ն:
- Վրէժը եկեղեցիին շատ կապուած է, - կը վկայէ Անտրէ, որ տեսած է մեր եկեղեցւոյ նամակաթուղթին վրայ այն բազմաթիւ նամակները որ գրասենեակի քարտուղարուհիին մեքենագրել տուած եմ՝ ծաղկոցին ու դպրոցին
վերաբերեալ.
- Եկեղեցին մեզի համար Աստուծոյ տունը ըլլալէ առաջ մեր ինքնութեան պահպանման միջոցն է. դարե՜ր, երբ մեր պետութիւնը կորսնցուցած էինք, մեզ կանգուն պահող մէկ ազդակը եկեղեցին էր, միւսը՝ լեզուն: Ի դէպ,
կ՚առաջարկեմ որ փորձէք թուզի այս մրգանուշը, թարմ թուզ չէք կերած, վստահ եմ, շատ պիտի սիրէք:
Նախաճաշը կը շարունակենք. պահ մը մոռցեր էինք, որ ճաշի սեղանի մը շուրջ կը գտնուինք:
- Քեպէգի մէջ ալ եկեղեցին մեր մշակութային ինքնութիւնը պահողը եղած է, - դիտել կու տայ Վենսան, - բայց նաեւ մեզ ստրկութեան, ստրկամտութեան մատնողը, անոր համար ներկայիս ժողովուրդը այլեւս հեռացած է եկեղեցիէն:
- Դուք գոյատեւելու համար ունիք պետութիւն, պետական կառոյց, կը գտնուիք ձեր հողին վրայ, իսկ մենք ատոնցմէ զրկուած ենք: Գիտէ՞ք ինչ, երբեմն կը խնդամ երբ կը նայիմ ձեր նոր սերունդին վրայ. անհամբեր են,
կ՚ուզեն որ ամեն բան մէկ օրէն միւսը ըլլայ: Կը նկատեմ, որ մեր գրասենեակը գրեթէ ամեն մարդ փեքիստ է՝ Փարթի քեպէգուայի անդամ կամ համակիր: Եւ երբ առջի ամիս ընտրութիւնները դարձեալ շահեցան լիպերալները, Սերժը սեւ լաթ մը կախեց սեղանին առջեւ՝ սուգի նշան: Գացի իրեն ըսի, որ յեղափոխութիւնները տասնամեակներ կÿառնեն, երբեմն հարիւր տարի. պէտք չէ յուսահատիլ: Այն ուրիշ, որ ես կը կարծեմ Քեպէգի փրկութիւնը Գանատայէն անջատուելուն մէջ պիտի չըլլայ, այլ ամբողջ Գանատայի ընկերային կառուցուածքի փոփոխութեան մէջ, բայց ատիկա ուրիշ հարց է: )Վերյիշեցնեմ, 1973-ն է, տակաւին անկախութեան հանրաքուէներն ալ տեղի չեն ունեցած(:
Ապա կ՚աւելցնեմ.
- Այո, եկեղեցին մեզի համար շատ կարեւոր է, շատ մեծ արժէք է, բայց ոչ միայն կրօնական իմաստով: Յետոյ, մեր եկեղեցին շատ աւելի ժողովրդական կարգեր ունի, քան ձերը՝ Կաթողիկէ եկեղեցին: Գաղութիս գործերը կրօնականները չեն վարեր, ոչ միայն կրօնականները, այլ ունինք նաեւ աշխարհականներէ բաղկացած վարչական մարմիններ:
- Բաւական բան ունինք սորվելիք, - կ՚եզրակացնէ Վենսան:
- Եթէ չէք ուզեր ամբողջ ցերեկը հոս անցնել, շարժեցէ'ք, ժամը 11 եղաւ:
Ժեռարն է, որ ինքն իրեն կը խօսի:
Դուրսը սքանչելի արեգակ է:
Այս առաւօտ պիտի բաժնուինք իրարմէ: Պիտի չափենք-չափչփենք քաղաքին փողոցները, իրենք՝ զբօսաշրջիկ քաղաքն ու իր հրապոյները տեսնելու, ես՝ այցելու, հին ծանօթներ, բարեկամներ կամ տեղւոյն ազգային
հաստատութիւնները փնտռելու համար:
ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ
Հորիզոն, 2010-07-19, -26, -08-02, -09 )1620-1623(
)մանր սրբագրութիւններով(
)շարունակութիւնը յաջորդիւ(
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Ռուանտա երթալու առաջարկը անակնկալ մըն էր:
1973 թուականն էր:
Գանատան պիտի օգնէր ափրիկեան այս գուցէ ամենէն փոքր բայց ապահովաբար ամենէն աղքատ երկրին, որ ամբողջ նոր համալիրով մը օժտուի իր համալսարանը, մանաւանդ որ գանատացի կրօնաւոր մըն էր, հայր Լեւէքը,որ հիմնած էր զայն:
Առաջին հարցումս եղաւ՝ ինչո՞ւ ես: Կնոջս յղութեան վերջին ամիսներն էին, կը սպասէինք մեր երկրորդ զաւակին:
- Ամենէն աւելի դուն կը հասկնաս այդ նիւթէն, - ըսաւ Մարկ՝ մեր երկու գործատէրերէն մին: - Անտրէն ալ )միւս գործատէրը( պիտի գայ հետդ, բայց քանի որ առաւելաբար դո՛ւն պիտի աշխատիս այս գործին վրայ, կ՚արժէ որ երթաս, տեսնես երկիրը, ճանչնաս միջավայրն ու մարդիկը:
Ինչ խօսք, կարելի չէր մերժել նման առաջարկ: Անմիջապէս գործի անցանք: Զարմացայ ինչպէս, հարկը լուծեց օրէնքը, եւ երկու օրուան մէջ ունեցայ առաջին գանատական անցագիրս: Յետոյ, նոյնքան արագ՝ մուտքի վիզաները, պատուաստները, որոշ անհրաժեշտ գնումներ, որոնց կարգին՝ դեղերու հարուստ հաւաքածոյ մը, որ հետս պիտի ընէր մինչեւ Ռուանտա՝ 18 000 մղոնի ի զուր երթուդարձ մը...
Ծագեցաւ Եգիպտոսէն ալ անցնելու գաղափարը: Անտրէն, ինչպէս նաեւ մեր խմբակին մաս կազմող երկու կրթական մասնագէտներ՝ Ժեռարն ու Վենսանը խանդավառուեցան Եգիպտոս այցելելու հեռանկարով, մանաւանդ որ իրենց կ'ընկերանար նախկին »եգիպտացի« մը:
Նոյեմբեր 29-ին, երեկոյեան 10:30-ին Մոնթրէալի հողէն բաժնուեցանք: Ուղեկիցներս զարմացան, որ ծնողքս եւ եղբայրս եկած էին զիս ճամբու դնելու:
- Ընտանեկան կապերու այդ ջերմութիւնը մենք կորսնցուցած ենք, ինչ լաւ, որ դուք կը պահէք տակաւին, - դիտել տուաւ Վենսան:
Օդին մէջ ծփացող պալատ մըն է Air Canada-ի այս հսկայ Boeing 747-ը, որ Փարիզ կը տանի մեզ:
Արեւելքէն արեւմուտք Ատլանտեանը կտրեր էի եօթ տարի առաջ: Այժմ առաջին թռիչքս էր արեւմուտքէն արեւելք՝ դէպի հին աշխարհը:
Առաջին պահու վախը փարատեցաւ: Ոչինչէն կը սկսի այդ վախը, օդանաւ ելլելէդ առաջ, ալիքի պէս կը ծաւալի, սակայն օդը բարձրանալէդ ետք կամաց կամաց կ՚անհետանայ: Ինչի՞ պիտի ծառայէ ան այլեւս. օդանաւին մէջ անզօր ես, միտքդ փոխել, վար իջնել չես կրնար:
- Վստահ եղիր, որ օդանաւին մէջ արկածի ենթարկուելու նուազ հաւանականութիւն ունիս քան ամեն օր տունէդ գործի ինքնաշարժով եկած այդ քառորդ ժամուանդ ընթացքին, - օդակայանը զիս կը փորձէր հանդարտեցնել
Մարկ:
Հիմա օդանաւը արդէն հորիզոնական դիրք է ընդունած, »Գօտիները կապեցէք« եւ »Ծխելը արգիլուած է« ազդանշանները մարած են, վերելքի յաւելեալ աղմուկն ալ չքացած:
Երկար գիշեր մը կայ մեր առջեւ, որոշած ենք օգտագործել ճամբորդութեան իւրաքանչիւր պահը՝ ծանօթանալու համար մեր աշխատանքի մանրամասնութիւններուն, յատկապէս համալսարանի կարիքներուն: Եւ հազիւ
սկսած ենք բանալ մեր թղթածրարները՝
- Շնորհաւոր տարեդարձ...
Թռիչքի վարիչն է, MaՏtre de vol, աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել այս պարագային՝ սեղանապետը, որ շամփանիայի շիշ մը կը դնէ մեր առջեւ։ Կ'երեւի մեզմէ մէկը օդանաւ մտած ժամանակ, անոր ականջն ի վար սահեցուցեր էր, որ այսօր Անտրէին տարեդարձն է:
Ինչ որ աւելի ուրախանալի է ինծի համար՝ Սիրվարդի'ն կողմէ սպասարկուիլն է - ան ուղեկցորդուհի է, եւ այս գիշեր՝ մեր թռիչքին վրայ: Կը ներկայացնեմ զինք ուղեկիցներուս, որոնք կը զարմանան, որ այլապէս
աւելի անգլիախօս գանատական այս գծին վրայ իրենց հետ ֆրանսերէն խօսողը հայուհի' մըն է:
- Հիմա քեզի ընկալուչ կը բերեմ, դուն դրամ մի տար,- կ՚ըսէ Սիրվարդ քովէս անցած պահուն, եւ իրապէս քիչ ետք կը բերէ ականջին անցնելիք սարքը, որով ձայնասփիւռ կարելի է մտիկ ընել, նաեւ շարժանկարի ձայնը, եւ որ կ՚երեւի այն ատեն կը վարձուէր:
- Ասիկա կողմնակցութիւն է, - կը բողոքէ Վենսան:
- Բայց չէ՞ որ հայրենակից ենք...
Հայրենակիցներու իրարու օգնելու գաղափարը կը տպաւորէ գործակիցներս: Ասիկա առաջին բայց ոչ վերջին առիթը պիտի ըլլայ, որպէսզի նկատեն թէ ինչպէս արեւելքցիները, ծանօթ թէ անծանօթ, իրարու
օգնելու, իրարու գործը դիւրացնելու պատրաստ են:
Քիչ ետք Սիրվարդ պիտի վերադառնայ եւ շամփանիայի երկրորդ շիշ մը պիտի բերէ մեզի, այս մէկն ալ ի'ր նախաձեռնութեամբ:
Մինչ ես կը փորձեմ հետս բերած վաւերաթուղթերուն մէջ մտնել, ընկերներս հետզհետէ աւելի կը զուարթանան... Մէկ գաւաթը կը յաջորդէ միւսին, յետոյ ճաշի պահուն՝ գինի, ճաշէն ետք՝ »մարսեցուցիչ«, եւ
այլեւս գործի մասին ո՞վ կրնայ մտածել:
Ճաշէն ետք Սիրվարդ կը միանայ մեզի, կը խօսինք հինէն, նորէն, տունէն ու մեր սկաուտական օրերէն, ազգային կեանքէն՝ Գահիրէ թէ Մոնթրէալ:
Մեզի կը մատուցէ օդանաւի ընկերութեան յատուկ յուշատետրը, որպէսզի մեր տպաւորութիւնները գրենք;
- Շատ սիրեցի ներկայանալի կերպարանքդ, - կը գրէ Վենսան:
- Բանաստեղծութիւն մըն է ժպիտդ, - կը գրէ Ժեռար, որ մոռցայ ըսելու՝ կրօնաւոր ալ է։
- Անմոռանալի երեկոյ մը ունեցանք, - կը գրէ Անտրէ:
- Քեզմով հպարտ եմ, - կ՚աւելցնեմ ես հայերէն:
Սիրվարդ կ՚որոշէ ընկերութեան չտալ այս յուշատետրը ու իրե'ն պահել յիշատակ:
Անցած են թմրութեան երկար ժամեր: Հիմա դուրսը սկսած է արդէն լուսնալ - դէպի արեւելք ճամբորդել կը նշանակէ երթալ դէպի լոյս...
- Քսան վայրկեանէն Փարիզ:
Նաւապետն է յայտարարողը:
Լոյսերո՜ւ քաղաքը:
Բ. «Հայախօս» յոյնը եւ ուրիշներ
Կը հասնինք Փարիզ: Առաւօտեան 10-ն է:
Սիրվարդ՝ այդ թռիչքի մեր հիւրընկալուհին օդանաւի ելքին մեզի բարի ճանապարհ կը մաղթէ, իսկ ինծի կ՚ըսէ, որ մի մտահոգուիր, վերադառնալուս պէս կը հեռաձայնեմ տուն եւ լուր կու տամ Նազիկին:
- Ի՞նչ ըսաւ Սիրվարդը քեզի, - կը հետաքրքրուի Վենսան:
- Ըսաւ, որ կնոջս պիտի յայտնէ, որ ողջ առողջ Փարիզ հասած ենք:
- Կը տեսնէ՞ք, - կը դառնայ միւսներուն, - կը տեսնէ՞ք այս արեւելքցիները:
Մեր առնելիք թռիչքը փախցուցած ենք, բարեբախտաբար Աթենք գացող ուրիշ օդանաւ մը կայ. Olympic Airways ճամբայ պիտի ելլէ 10 վայրկեանէն: Օդակայանի շէնքի մէկ դռնէն կը մտնենք, միւսէն դուրս կու գանք շատ համակրելի ֆրանսուհիի մը առաջնորդութեամբ: Թռիչքը կ՚ուշացնեն, որպէսզի մեզ ալ առնեն, սակայն ճամպրուկները կէսօրէն ետք, ուրիշ օդանաւով պիտի ղրկուին:
Այս մէկը Boeing 707 մըն է, նման մեզ Գանատա տարած օդանաւին՝ տարիներ առաջ: Բերնէ բերան լեցուն է: Թէեւ կարճատեւ է թռիչքը, բայց ճաշի սպասարկութիւն մըն ալ ունինք:
Անցքին մէջ մէկը կ՚երթայ-կու գայ, ձեռքին՝ շամփանիայի շիշ մը: Իրեն ալ կ՚ըսենք, որ Անտրէին տարեդարձն է... յուսալով որ երէկ գիշերուան պէս, ինչպէս Air Canada-ի վրայ՝ այստեղ ալ մեզ կը շփացնեն...
Կը ծանօթանանք մարդուն հետ, կը տեղեկանանք, որ յոյն հօր եւ ֆրանսացի մօր զաւակ է, ծնած՝ Գահիրէ: Անմիջապէս մի քանի արաբերէն բառ կը փոխանակեմ հետը:
- Նորէ՞ն ծանօթ մը գտար, - կը կատակեն ընկերներս:
Յետոյ, երբոր անունս կու տամ, այս անգամ պարոնը ուղղակի հայերէնով կը հարցնէ.
- Ինչպէ՞ս ես, աղէ՞կ ես:
Ըստ երեւոյթին, Գահիրէ հայ դրացիներ ունեցած է: Olympic Airways-ի տնօրէններէն է, Փարիզի զբօսաշրջային ընկերութիւններու ներկայացուցիչները կը տանի Յունաստան, որպէսզի պայմանները ուսումնասիրեն:
Աթենք, երբ մաքսատան պաշտօնեային կը յայտնենք, որ Գանատայէն ենք, անցէ'ք, կ՚ըսէ, առանց որեւէ հարցում ուղղելու:
Ի՛նչ վստահութիւն:
Փոքր, կոկիկ օդակայան մըն է Աթենքինը: Ընդարձակ սրահ մը, մեծ պատուհաններով, ուրկէ առատօրէն ներս կը հասնին երկնքի կապոյտն ու արեւի ոսկին...
Կ՚ելլենք փողոց, ի՛նչ տաք է, նոյեմբերի այս վերջին օրը: Կը կանչենք թաքսի մը, ձեռքի պայուսակները կը դնենք ետեւի սնտուկին մէջ: Միւսները աւելի ուշ պիտի հասնին:
Վարորդը կÿըսէ թէ քառորդ ժամ միայն ունի, ժամը չորսին կը վերջացնէ աշխատանքի իր հերթը, եւ եթէ հասած չըլլանք մեր երթալիք տեղը, ստիպուած ենք ուրիշ կառք մը առնելու: Կը զարմանանք. աշխատանքի մեր
ըմբռնումին խորթ կը համեմատի արեւելքցիի այս չափանիշը սակայն գուցէ ի'րն է ճիշդը:
Կ՚իջնենք քաղաքի կեդրոնի հրապարակը՝ Սինտաղմա )Սահմանադրութիւն(: Շէնքերը Աղեքսանդրիան կը յիշեցնեն ինծի: Օդակայանէն մինչեւ հոս ալ շատ ծանօթ կը թուի ամբողջ ճամբան՝ նախկին եգիպտահայուս:
Ծեփուած ցած շէնքեր, կիսատ շինութիւններ, մայթերու անվերջանալի նորոգութիւններ, աւազ, փոշի: Բայց այս ամենը՝ առանց աղտոտութեան:
Կը փնտռենք Air-Zaire-ի գրասենեակը, որպէսզի հաստատենք մեր յաջորդ թռիչքը՝ երկու օրէն: Հեռու չէ, կը գտնենք, կը մտնենք, աչք մը կը նետենք մեր շուրջը: Հիւրընկալուհին ուրիշ յաճախորդի հետ կը խօսի, ապա
դառնալով մեզի՝
- Ինչպէ՞ս կրնամ օգտակար ըլլալ ձեզի, - կը հարցնէ կատարեալ ֆրանսերէնով մը: Շեշտին մէջ, սակայն, ծանօթ երանգ մը կը բռնեմ՝ եգիպտացիի':
- Ուրտեղացի՞ էք, օրիորդ, - հարց կու տամ:
- Եգիպտո'ս ծնած եմ:
- Իսկ ի՞նչ ծագում ունիք, - կը պնդեմ:
- Հայրս յոյն է, մայրս հայ:
- Հայերէն կը խօսի՞ք:
Կը ժպտի, ու բացասական կերպով կը շարժէ գլուխը:
- Նորէ՞ն ծանօթ մը գտար, - կը կատակեն ընկերներս:
- Ոչ առաջինն է, ոչ ալ վերջինը պիտի ըլլայ, վստա'հ եղէք...
Կ՚իմանանք որ թռիչքը ջնջուած է՝ քարիւղի այսպէս կոչուած տագնապին հետեւանքով, ցնոր տնօրինութիւն: Պէտք է առնել անոր յաջորդ օրը մեկնող Sabena-ն: Ուրիշ ճար չունինք, եթէ ոչ մէկ օր աւելի վայելել Աթենքը:
Կ՚երթանք պանդոկ, որ նախօրօք ապահովուած էր - Հիլթըն՝ ամերիկեան պաղ ճարտարապետութեամբ եւ անճաշակ ու շինծու յարդարանքներով: Քանի որ երկիրը չէինք ճանչնար, Մոնթրէալէն մեր որոշումը առնելու պահուն այդ ծանօթ անունը ապահովութիւն ներշնչած էր մեզի:
- Պիտի հանգստանանք, լուացուինք, ապա երթանք օդակայանէն մեր պայուսակները վերցնենք, անոնք, որ երէկ մեր թռիչքին վրայ չկրցան դրուիլ:
- Անկէ՞ ետք:
- Լա Փլաքա:
Այդ անունը բարեկամ մը տուած է Անտրէին: Անպայման պէտք է տեսնել:
Անկողին մտնելէ ետք կը զգամ յոգնութիւնս: Կռնակս կը ցաւի: Երկար ժամերու անշարժութիւնը, ետքն ալ ծանր ճամպրուկները իրենց գործը տեսած են...
Անտրէն անմիջապէս կը քնանայ, ես՝ աչքերս բաց կը հանգստանամ: Կը սպասեմ, որ արթննայ, որ մի քանի տեղ հեռաձայնեմ, ծանօթներու հետ կապերս վերահաստատեմ:
Գ. Փլաքա
Անպայման կ՚ուզեմ գտնել տիկ. Նաթալին, Գահիրէի մեր հին ծանօթը, անզուգական ընկեր՝ ողբ. Գաբրիէլ Լազեանի երկարամեայ կողակիցն ու գործակիցը: Հեռաձայնի թիւը որ ունիմ՝ փոխուած է, ու դիւրին չէ նոր թիւը
գտնել: Հեռախօսավարուհիէն կը խնդրեմ տայ Վազգէն Եսայեանի՝ »Ազատ օր«ի խմբագրին թիւը:
- Ատանկ անուն չկայ,- կ՚ըսէ:
- Ոեւէ հայու թիւ տուր,- կը խնդրեմ: Կու տայ Բժիշկ Յովհաննէսեանի մը թիւը: Կը դարձնեմ:
- Բարեւ ձեզ:
- Բարեւ:
- Մոնթրէալէն եկած եմ, հեռաձայնի կարգ մը թիւեր կը փնտռեմ, կրնա՞ք օգտակար ըլլալ:
- Վայրկեան մը,- կ'ըսէ,- ձեզի տամ հօրաքրոջս թիւը, ան ձեզի ամեն բան կ'ըսէ:
- Շնորհակալութիւն:
- Բարեւ տիկին, Մոնթրէալէն եկած եմ, կը փնտռեմ տիկ. Լազեանին թիւը, ունի՞ք արդեօք:
- Ինչո՞ւ չէ:
- Լաւ, »Ազատ օր«-ի՞նը:
- Խմբագրատանն ու տպարանինը. երկուքն ալ փորձեցէք:
- Առաջնորդարանի՞նը...
Բախտաւոր եմ. յետոյ կ՚իմանամ, որ ՀՕՄ-ուհիի մը հետ է, որ խօսած եմ:
- Տիկ. Լազեա՞ն:
- Այո, ո՞վ է,- ինծի այնքան ծանօթ ու սիրելի այդ յունական շեշտով ձայնն է. ընկհ. Նաթալին հելլէնուհի է:
Չի հաւատար:
- Դուն հոս ի՞նչ գործ ունիս, վա՛յ Վրէժ-Արմէն, վայ:
Կը ժամադրուիմ յաջորդ օրը հանդիպելու:
Կ՚ուղղուինք դէպի օդակայան՝ ուշացած ճամպրուկները վերցնելու: Թաքսիին մէջ Վենսան հարց կու տայ, որ գտա՞յ ուզած անձս:
- Այո, գտայ:
- Կարելի՞ է գիտնալ ո՛վ է:
- Տարիքոտ տիկին մըն է, մեր տան երէց բարեկամներէն:
- Եւ պիտի երթաս զի՞նք տեսնելու:
- Այո', ինչո՞ւ կը զարմանաս:
- Սքանչելի, անհաւատալի, երեք օր ունի Աթենքը պտտելու եւ ծանօթները կը փնտռէ ամենէն առաջ...
Շաբաթ մը առաջ զիուորական պետական հարուած տեղի ունեցած է այստեղ, հիմա՝ հետքը չկայ: Կը փորձենք խօսակցութիւն ստեղծել վարորդին հետ: Կը հարցնենք իրեն, որ գո՞հ է, որ Փափատոփուլոսը վար առին:
- Վար առին, ի՞նչ եղաւ,- կ՚ըսէ, կամ ըսել կ՚ուզէ մարդը իր չգիտցած անգլերէնով, ապա ըսածին միտք բանին հասկցնելու համար կ՚աւելցնէ, շապիկդ երբոր փոխես նոր մա՞րդ կ՚ըլլաս: Նորէն ամեն բան նոյնը պիտի ըլլայ,
կեանքը կը սղի, տուժողը մենք ենք:
Ճամպրուկները առանց դժուարութեան հասած են, ու մեզի կը սպասեն: Կը տանինք պանդոկ, ապա ուրիշ թաքսի մը կ՚առնենք ու կը հրամայենք, ֆրանսական գոյն մըն ալ տալով անունին՝
- Լա Փլաքա':
Այս անգամ վարորդը երիտասարդ մըն է, որ ըստ երեւոյթին կրկէսի մէջ աշխատած է, կամ կ՚ուզէ աշխատիլ... Փլաքան նեղ ու նեղլիկ փողոցներով թաղ մըն է, իսկ այնպէս արագ ու ոլորապտոյտ կը քշէ կառքը, որ կարծես մէկ
պատէն միւսին պիտի զարնուինք: Ի վերջոյ կը հասնինք տեղ մը, ուրկէ անդին կարելի չէ ինքնաշարժով յառաջանալ: Կ՚իջնենք:
Քով-քովի ճաշարաններ են, գիշերային զբօսավայրեր: Ժամը ութն է, տակաւին կանուխ է, մարդիկ կամաց կամաց կու գան:
Լաւ, հիմա՞: Եկանք մեզի թելադրուած վայրը, բայց յետո՞յ: Ո՞ւր մտնենք: Փողոցը, աւելի ճիշդ գռիհը, որուն երկու կողմի շէնքերուն կարծես մէկ անգամէն կրնաս դպչիլ եթէ թեւերդ լայն բանաս, տասնեակներով ճաշարաններ շարուած են քով-քովի: Ո՞րը ընտրել:
Կ՚որոշենք քիչ մը քալել, տեղ-տեղ մտնել-ելլել, քննել ապա ընտրել: Կը սկսինք առաջինէն, ուր մեր վարորդը մեզ իջեցուցած էր:
- Պարոն, այստեղ լաւագոյնն է, ներս հրամեցէք:
Ասիկա ճաշարանին առջեւ կանգնած մունետիկն է. ամեն քայլափոխի նման մարդիկ քեզ հազար հրաւէր կ՚ուղղեն՝ ներս հրապուրելու համար: Ակնարկ մը մուտքին, ու կը նկատենք »Bankamericard«-ի ու »American
Express«-ի պիտակները:
- Հոս զբօսաշրջիկներուն համար է,- կ՚ըսէ Անտրէ.- երթանք տեղ մը, որ հարազատօրէն յոյներունն է:
Կը շարունակենք ճեմել, քանի մը տեղ կը մտնենք, կ՚ելլենք, չենք կրնար որոշել: Միւս կողմէ՝ անօթի՛ ենք: Կը վերադառնանք առաջին վայրը, կը մտնենք, կը տեսնենք ճաշարանը պարապ է տակաւին. ժամը 8:30-ն է:
- Սխա՞լ ըրինք արդեօք: Ձեզի չըսի՞, հոս մարդ չի գար:
Յետոյ գիտցանք որ 9:30-10:00-էն ետք կը սկսին լեցուիլ այս զբօսավայրերը, իսկ մթնոլորտը կը տաքնայ կէս գիշերէն ետք:
Եւ անկէ ետք իւրաքանչիւր մտնող յաճախորդ զոյգին հետ Անտրէին սիրտը կը հանգստանայ:
Դուրս կու գանք կէս գիշերը անց, վայելելէ ետք յունական խոհանոցը, երաժշտութիւնն ու պարը: Կը մտածեմ, որ Յոյնը չի մեռնիր. փափատոփուլոսները կու գան ու կ՚անցնին, տնտեսական անձուկ վիճակը կը ստիպէ, որ շատեր ձգեն իրենց հայրենիքը ու գաղթեն, բայց քանի յունական երգն ու պարը կը շարունակեն ներշնչումի աղբիւր եւ ստեղծագործութեան կռուան հանդիսանալ՝ կÿապրի՛ յոյն ժողովուրդը:
Կը քալենք նեղ փողոցներով: Մունետիկները կը ջանան ամեն կերպ մեզ հրապուրել:
- Եկէք, տեսէք ինչ գեղուհիներ ունինք...
Այս ալ ուրիշ ապրանք կը ծախէ:
- Վրէժ, վստահ եղիր չեմ դաւաճաներ կնոջս, - կը հաւաստիացնէ Վենսան,- մի մտահոգուիր...
Դ. Սիսլեանները, հայերէնն ու Քեպէգը
Նախաճաշի կ՚իջնենք շատ ուշ, սակայն Անտրէն կ՚ուզէ նախ ֆիլմ գնել իր գամերային համար - կը յիշէ՞ք, այն ատեն տակաւին թուային (digital) այս լուսատուփիկները չկային...
Պանդոկին տակ Kodak-ի մեծ խանութ մը կը տեսնենք, ի՛նչ բախտ:
Աւելի մեծ բախտը՝ խանութին ճակտին գրուած է Սիսլեան եղբայրք: Իմ ճանչցածնե՞րս են արդեօք, Գահիրէի մեր տղաքը:
Կը մտնենք, Քրիստափորը կ՚ելլէ առջեւս, կ՚ողջագրուինք:
Գործակիցներս ապշած կը դիտեն, իրապէս ամեն տեղ մարդ ունիմ... Անմիջապէս բոլորս սուրճով, շաքարեղէնով կը հիւրասիրուինք:
Յետոյ, նախաճաշի սեղանին շուրջ կը յայտարարեմ. - կարգադրեցի, երկուշաբթի Փիրէ պիտի երթանք, Պէաթրիսին հետ խօսեցայ, Մոնթրէալէն են, այրեւկին հոս հաստատուած են: Երկուշաբթի իրենք մեզ պիտի պտտցնեն:
- Դուն եթէ չըլլայիր, ինչպէ՞ս պիտի կազմակերպէինք մեր պտոյտները, -Ժեռարն է խօսողը:
- Անտրէ, Վրէժին յաւելում պէտք ես տալ, - կը թելադրէ Վենսան:
- Սպասեցէք, դեռ մի քանի տեղ ալ պիտի խօսիմ, որպէսզի այստեղ մեր շրջագայութիւններուն ընթացքին միշտ մեզի օգնող ըլլայ:
- Օգնող, օգնել, նկատեցի որ միշտ կը գործածես այդ բառերը, արդեօք ինչո՞ւ իրարու օգնելու այսքան տրամադիր են արեւելքցիները:
- Վենսան, հաւանաբար որովհետեւ դրսեցիները միշտ դաւաճանած, շահագործած, հալածած են զիրենք, ուստի իրարու օգնելով կրցած են դիմանալ, վերապրիլ:
- Վրէժ, հայերէն կը խօսի՞ս դուն:
- Ի հարկէ:
- Ինչպէ՞ս սորված ես:
Կը բացատրեմ:
- Կը գոչծածե՞ս ալ:
- Ամե'ն օր:
- Աղջնակիդ հետ հայերէն կը խօսի՞ս:
- Մի'շտ:
- Իսկ ֆրանսերէ՞նը ինչպէս պիտի սորվի:
- Դպրո'ցը:
- Հայերէն գրել-կարդալ ալ պիտի սորվի՞:
- Անշո'ւշտ: Այս տարի արդէն ծաղկոց մը բացինք մեր եկեղեցւոյ կողքին, կ՚աշխատինք նաեւ ամենօրեայ վարժարան մը ունենալ, ուր Քեպէգի յայտագրէն զատ նաեւ հայ լեզու եւ մշակոյթ ալ սորվեցնենք:
- Եկեղեցի կը յաճախե՞ս. Մոնթրէալի հայերը եկեղեցի կու գա՞ն:
- Վրէժը եկեղեցիին շատ կապուած է, - կը վկայէ Անտրէ, որ տեսած է մեր եկեղեցւոյ նամակաթուղթին վրայ այն բազմաթիւ նամակները որ գրասենեակի քարտուղարուհիին մեքենագրել տուած եմ՝ ծաղկոցին ու դպրոցին
վերաբերեալ.
- Եկեղեցին մեզի համար Աստուծոյ տունը ըլլալէ առաջ մեր ինքնութեան պահպանման միջոցն է. դարե՜ր, երբ մեր պետութիւնը կորսնցուցած էինք, մեզ կանգուն պահող մէկ ազդակը եկեղեցին էր, միւսը՝ լեզուն: Ի դէպ,
կ՚առաջարկեմ որ փորձէք թուզի այս մրգանուշը, թարմ թուզ չէք կերած, վստահ եմ, շատ պիտի սիրէք:
Նախաճաշը կը շարունակենք. պահ մը մոռցեր էինք, որ ճաշի սեղանի մը շուրջ կը գտնուինք:
- Քեպէգի մէջ ալ եկեղեցին մեր մշակութային ինքնութիւնը պահողը եղած է, - դիտել կու տայ Վենսան, - բայց նաեւ մեզ ստրկութեան, ստրկամտութեան մատնողը, անոր համար ներկայիս ժողովուրդը այլեւս հեռացած է եկեղեցիէն:
- Դուք գոյատեւելու համար ունիք պետութիւն, պետական կառոյց, կը գտնուիք ձեր հողին վրայ, իսկ մենք ատոնցմէ զրկուած ենք: Գիտէ՞ք ինչ, երբեմն կը խնդամ երբ կը նայիմ ձեր նոր սերունդին վրայ. անհամբեր են,
կ՚ուզեն որ ամեն բան մէկ օրէն միւսը ըլլայ: Կը նկատեմ, որ մեր գրասենեակը գրեթէ ամեն մարդ փեքիստ է՝ Փարթի քեպէգուայի անդամ կամ համակիր: Եւ երբ առջի ամիս ընտրութիւնները դարձեալ շահեցան լիպերալները, Սերժը սեւ լաթ մը կախեց սեղանին առջեւ՝ սուգի նշան: Գացի իրեն ըսի, որ յեղափոխութիւնները տասնամեակներ կÿառնեն, երբեմն հարիւր տարի. պէտք չէ յուսահատիլ: Այն ուրիշ, որ ես կը կարծեմ Քեպէգի փրկութիւնը Գանատայէն անջատուելուն մէջ պիտի չըլլայ, այլ ամբողջ Գանատայի ընկերային կառուցուածքի փոփոխութեան մէջ, բայց ատիկա ուրիշ հարց է: )Վերյիշեցնեմ, 1973-ն է, տակաւին անկախութեան հանրաքուէներն ալ տեղի չեն ունեցած(:
Ապա կ՚աւելցնեմ.
- Այո, եկեղեցին մեզի համար շատ կարեւոր է, շատ մեծ արժէք է, բայց ոչ միայն կրօնական իմաստով: Յետոյ, մեր եկեղեցին շատ աւելի ժողովրդական կարգեր ունի, քան ձերը՝ Կաթողիկէ եկեղեցին: Գաղութիս գործերը կրօնականները չեն վարեր, ոչ միայն կրօնականները, այլ ունինք նաեւ աշխարհականներէ բաղկացած վարչական մարմիններ:
- Բաւական բան ունինք սորվելիք, - կ՚եզրակացնէ Վենսան:
- Եթէ չէք ուզեր ամբողջ ցերեկը հոս անցնել, շարժեցէ'ք, ժամը 11 եղաւ:
Ժեռարն է, որ ինքն իրեն կը խօսի:
Դուրսը սքանչելի արեգակ է:
Այս առաւօտ պիտի բաժնուինք իրարմէ: Պիտի չափենք-չափչփենք քաղաքին փողոցները, իրենք՝ զբօսաշրջիկ քաղաքն ու իր հրապոյները տեսնելու, ես՝ այցելու, հին ծանօթներ, բարեկամներ կամ տեղւոյն ազգային
հաստատութիւնները փնտռելու համար:
ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ
Հորիզոն, 2010-07-19, -26, -08-02, -09 )1620-1623(
)մանր սրբագրութիւններով(
)շարունակութիւնը յաջորդիւ(
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՈՒՂԵՊԱՏՈՒՄ - 18 000 ՄՂՈՆ
Ա. Սիրվարդին կը հանդիպինք
Ռուանտա երթալու առաջարկը անակնկալ մըն էր:
1973 թուականն էր:
Գանատան պիտի օգնէր ափրիկեան այս գուցէ ամենէն փոքր բայց ապահովաբար ամենէն աղքատ երկրին, որ ամբողջ նոր համալիրով մը օժտուի իր համալսարանը, մանաւանդ որ գանատացի կրօնաւոր մըն էր, հայր Լեւէքը,որ հիմնած էր զայն:
Առաջին հարցումս եղաւ՝ ինչո՞ւ ես: Կնոջս յղութեան վերջին ամիսներն էին, կը սպասէինք մեր երկրորդ զաւակին:
- Ամենէն աւելի դուն կը հասկնաս այդ նիւթէն, - ըսաւ Մարկ՝ մեր երկու գործատէրերէն մին: - Անտրէն ալ )միւս գործատէրը( պիտի գայ հետդ, բայց քանի որ առաւելաբար դո՛ւն պիտի աշխատիս այս գործին վրայ, կ՚արժէ որ երթաս, տեսնես երկիրը, ճանչնաս միջավայրն ու մարդիկը:
Ինչ խօսք, կարելի չէր մերժել նման առաջարկ: Անմիջապէս գործի անցանք: Զարմացայ ինչպէս, հարկը լուծեց օրէնքը, եւ երկու օրուան մէջ ունեցայ առաջին գանատական անցագիրս: Յետոյ, նոյնքան արագ՝ մուտքի վիզաները, պատուաստները, որոշ անհրաժեշտ գնումներ, որոնց կարգին՝ դեղերու հարուստ հաւաքածոյ մը, որ հետս պիտի ընէր մինչեւ Ռուանտա՝ 18 000 մղոնի ի զուր երթուդարձ մը...
Ծագեցաւ Եգիպտոսէն ալ անցնելու գաղափարը: Անտրէն, ինչպէս նաեւ մեր խմբակին մաս կազմող երկու կրթական մասնագէտներ՝ Ժեռարն ու Վենսանը խանդավառուեցան Եգիպտոս այցելելու հեռանկարով, մանաւանդ որ իրենց կ'ընկերանար նախկին »եգիպտացի« մը:
Նոյեմբեր 29-ին, երեկոյեան 10:30-ին Մոնթրէալի հողէն բաժնուեցանք: Ուղեկիցներս զարմացան, որ ծնողքս եւ եղբայրս եկած էին զիս ճամբու դնելու:
- Ընտանեկան կապերու այդ ջերմութիւնը մենք կորսնցուցած ենք, ինչ լաւ, որ դուք կը պահէք տակաւին, - դիտել տուաւ Վենսան:
Օդին մէջ ծփացող պալատ մըն է Air Canada-ի այս հսկայ Boeing 747-ը, որ Փարիզ կը տանի մեզ:
Արեւելքէն արեւմուտք Ատլանտեանը կտրեր էի եօթ տարի առաջ: Այժմ առաջին թռիչքս էր արեւմուտքէն արեւելք՝ դէպի հին աշխարհը:
Առաջին պահու վախը փարատեցաւ: Ոչինչէն կը սկսի այդ վախը, օդանաւ ելլելէդ առաջ, ալիքի պէս կը ծաւալի, սակայն օդը բարձրանալէդ ետք կամաց կամաց կ՚անհետանայ: Ինչի՞ պիտի ծառայէ ան այլեւս. օդանաւին մէջ անզօր ես, միտքդ փոխել, վար իջնել չես կրնար:
- Վստահ եղիր, որ օդանաւին մէջ արկածի ենթարկուելու նուազ հաւանականութիւն ունիս քան ամեն օր տունէդ գործի ինքնաշարժով եկած այդ քառորդ ժամուանդ ընթացքին, - օդակայանը զիս կը փորձէր հանդարտեցնել
Մարկ:
Հիմա օդանաւը արդէն հորիզոնական դիրք է ընդունած, »Գօտիները կապեցէք« եւ »Ծխելը արգիլուած է« ազդանշանները մարած են, վերելքի յաւելեալ աղմուկն ալ չքացած:
Երկար գիշեր մը կայ մեր առջեւ, որոշած ենք օգտագործել ճամբորդութեան իւրաքանչիւր պահը՝ ծանօթանալու համար մեր աշխատանքի մանրամասնութիւններուն, յատկապէս համալսարանի կարիքներուն: Եւ հազիւ
սկսած ենք բանալ մեր թղթածրարները՝
- Շնորհաւոր տարեդարձ...
Թռիչքի վարիչն է, MaՏtre de vol, աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել այս պարագային՝ սեղանապետը, որ շամփանիայի շիշ մը կը դնէ մեր առջեւ։ Կ'երեւի մեզմէ մէկը օդանաւ մտած ժամանակ, անոր ականջն ի վար սահեցուցեր էր, որ այսօր Անտրէին տարեդարձն է:
Ինչ որ աւելի ուրախանալի է ինծի համար՝ Սիրվարդի'ն կողմէ սպասարկուիլն է - ան ուղեկցորդուհի է, եւ այս գիշեր՝ մեր թռիչքին վրայ: Կը ներկայացնեմ զինք ուղեկիցներուս, որոնք կը զարմանան, որ այլապէս
աւելի անգլիախօս գանատական այս գծին վրայ իրենց հետ ֆրանսերէն խօսողը հայուհի' մըն է:
- Հիմա քեզի ընկալուչ կը բերեմ, դուն դրամ մի տար,- կ՚ըսէ Սիրվարդ քովէս անցած պահուն, եւ իրապէս քիչ ետք կը բերէ ականջին անցնելիք սարքը, որով ձայնասփիւռ կարելի է մտիկ ընել, նաեւ շարժանկարի ձայնը, եւ որ կ՚երեւի այն ատեն կը վարձուէր:
- Ասիկա կողմնակցութիւն է, - կը բողոքէ Վենսան:
- Բայց չէ՞ որ հայրենակից ենք...
Հայրենակիցներու իրարու օգնելու գաղափարը կը տպաւորէ գործակիցներս: Ասիկա առաջին բայց ոչ վերջին առիթը պիտի ըլլայ, որպէսզի նկատեն թէ ինչպէս արեւելքցիները, ծանօթ թէ անծանօթ, իրարու
օգնելու, իրարու գործը դիւրացնելու պատրաստ են:
Քիչ ետք Սիրվարդ պիտի վերադառնայ եւ շամփանիայի երկրորդ շիշ մը պիտի բերէ մեզի, այս մէկն ալ ի'ր նախաձեռնութեամբ:
Մինչ ես կը փորձեմ հետս բերած վաւերաթուղթերուն մէջ մտնել, ընկերներս հետզհետէ աւելի կը զուարթանան... Մէկ գաւաթը կը յաջորդէ միւսին, յետոյ ճաշի պահուն՝ գինի, ճաշէն ետք՝ »մարսեցուցիչ«, եւ
այլեւս գործի մասին ո՞վ կրնայ մտածել:
Ճաշէն ետք Սիրվարդ կը միանայ մեզի, կը խօսինք հինէն, նորէն, տունէն ու մեր սկաուտական օրերէն, ազգային կեանքէն՝ Գահիրէ թէ Մոնթրէալ:
Մեզի կը մատուցէ օդանաւի ընկերութեան յատուկ յուշատետրը, որպէսզի մեր տպաւորութիւնները գրենք;
- Շատ սիրեցի ներկայանալի կերպարանքդ, - կը գրէ Վենսան:
- Բանաստեղծութիւն մըն է ժպիտդ, - կը գրէ Ժեռար, որ մոռցայ ըսելու՝ կրօնաւոր ալ է։
- Անմոռանալի երեկոյ մը ունեցանք, - կը գրէ Անտրէ:
- Քեզմով հպարտ եմ, - կ՚աւելցնեմ ես հայերէն:
Սիրվարդ կ՚որոշէ ընկերութեան չտալ այս յուշատետրը ու իրե'ն պահել յիշատակ:
Անցած են թմրութեան երկար ժամեր: Հիմա դուրսը սկսած է արդէն լուսնալ - դէպի արեւելք ճամբորդել կը նշանակէ երթալ դէպի լոյս...
- Քսան վայրկեանէն Փարիզ:
Նաւապետն է յայտարարողը:
Լոյսերո՜ւ քաղաքը:
Բ. «Հայախօս» յոյնը եւ ուրիշներ
Կը հասնինք Փարիզ: Առաւօտեան 10-ն է:
Սիրվարդ՝ այդ թռիչքի մեր հիւրընկալուհին օդանաւի ելքին մեզի բարի ճանապարհ կը մաղթէ, իսկ ինծի կ՚ըսէ, որ մի մտահոգուիր, վերադառնալուս պէս կը հեռաձայնեմ տուն եւ լուր կու տամ Նազիկին:
- Ի՞նչ ըսաւ Սիրվարդը քեզի, - կը հետաքրքրուի Վենսան:
- Ըսաւ, որ կնոջս պիտի յայտնէ, որ ողջ առողջ Փարիզ հասած ենք:
- Կը տեսնէ՞ք, - կը դառնայ միւսներուն, - կը տեսնէ՞ք այս արեւելքցիները:
Մեր առնելիք թռիչքը փախցուցած ենք, բարեբախտաբար Աթենք գացող ուրիշ օդանաւ մը կայ. Olympic Airways ճամբայ պիտի ելլէ 10 վայրկեանէն: Օդակայանի շէնքի մէկ դռնէն կը մտնենք, միւսէն դուրս կու գանք շատ համակրելի ֆրանսուհիի մը առաջնորդութեամբ: Թռիչքը կ՚ուշացնեն, որպէսզի մեզ ալ առնեն, սակայն ճամպրուկները կէսօրէն ետք, ուրիշ օդանաւով պիտի ղրկուին:
Այս մէկը Boeing 707 մըն է, նման մեզ Գանատա տարած օդանաւին՝ տարիներ առաջ: Բերնէ բերան լեցուն է: Թէեւ կարճատեւ է թռիչքը, բայց ճաշի սպասարկութիւն մըն ալ ունինք:
Անցքին մէջ մէկը կ՚երթայ-կու գայ, ձեռքին՝ շամփանիայի շիշ մը: Իրեն ալ կ՚ըսենք, որ Անտրէին տարեդարձն է... յուսալով որ երէկ գիշերուան պէս, ինչպէս Air Canada-ի վրայ՝ այստեղ ալ մեզ կը շփացնեն...
Կը ծանօթանանք մարդուն հետ, կը տեղեկանանք, որ յոյն հօր եւ ֆրանսացի մօր զաւակ է, ծնած՝ Գահիրէ: Անմիջապէս մի քանի արաբերէն բառ կը փոխանակեմ հետը:
- Նորէ՞ն ծանօթ մը գտար, - կը կատակեն ընկերներս:
Յետոյ, երբոր անունս կու տամ, այս անգամ պարոնը ուղղակի հայերէնով կը հարցնէ.
- Ինչպէ՞ս ես, աղէ՞կ ես:
Ըստ երեւոյթին, Գահիրէ հայ դրացիներ ունեցած է: Olympic Airways-ի տնօրէններէն է, Փարիզի զբօսաշրջային ընկերութիւններու ներկայացուցիչները կը տանի Յունաստան, որպէսզի պայմանները ուսումնասիրեն:
Աթենք, երբ մաքսատան պաշտօնեային կը յայտնենք, որ Գանատայէն ենք, անցէ'ք, կ՚ըսէ, առանց որեւէ հարցում ուղղելու:
Ի՛նչ վստահութիւն:
Փոքր, կոկիկ օդակայան մըն է Աթենքինը: Ընդարձակ սրահ մը, մեծ պատուհաններով, ուրկէ առատօրէն ներս կը հասնին երկնքի կապոյտն ու արեւի ոսկին...
Կ՚ելլենք փողոց, ի՛նչ տաք է, նոյեմբերի այս վերջին օրը: Կը կանչենք թաքսի մը, ձեռքի պայուսակները կը դնենք ետեւի սնտուկին մէջ: Միւսները աւելի ուշ պիտի հասնին:
Վարորդը կÿըսէ թէ քառորդ ժամ միայն ունի, ժամը չորսին կը վերջացնէ աշխատանքի իր հերթը, եւ եթէ հասած չըլլանք մեր երթալիք տեղը, ստիպուած ենք ուրիշ կառք մը առնելու: Կը զարմանանք. աշխատանքի մեր
ըմբռնումին խորթ կը համեմատի արեւելքցիի այս չափանիշը սակայն գուցէ ի'րն է ճիշդը:
Կ՚իջնենք քաղաքի կեդրոնի հրապարակը՝ Սինտաղմա )Սահմանադրութիւն(: Շէնքերը Աղեքսանդրիան կը յիշեցնեն ինծի: Օդակայանէն մինչեւ հոս ալ շատ ծանօթ կը թուի ամբողջ ճամբան՝ նախկին եգիպտահայուս:
Ծեփուած ցած շէնքեր, կիսատ շինութիւններ, մայթերու անվերջանալի նորոգութիւններ, աւազ, փոշի: Բայց այս ամենը՝ առանց աղտոտութեան:
Կը փնտռենք Air-Zaire-ի գրասենեակը, որպէսզի հաստատենք մեր յաջորդ թռիչքը՝ երկու օրէն: Հեռու չէ, կը գտնենք, կը մտնենք, աչք մը կը նետենք մեր շուրջը: Հիւրընկալուհին ուրիշ յաճախորդի հետ կը խօսի, ապա
դառնալով մեզի՝
- Ինչպէ՞ս կրնամ օգտակար ըլլալ ձեզի, - կը հարցնէ կատարեալ ֆրանսերէնով մը: Շեշտին մէջ, սակայն, ծանօթ երանգ մը կը բռնեմ՝ եգիպտացիի':
- Ուրտեղացի՞ էք, օրիորդ, - հարց կու տամ:
- Եգիպտո'ս ծնած եմ:
- Իսկ ի՞նչ ծագում ունիք, - կը պնդեմ:
- Հայրս յոյն է, մայրս հայ:
- Հայերէն կը խօսի՞ք:
Կը ժպտի, ու բացասական կերպով կը շարժէ գլուխը:
- Նորէ՞ն ծանօթ մը գտար, - կը կատակեն ընկերներս:
- Ոչ առաջինն է, ոչ ալ վերջինը պիտի ըլլայ, վստա'հ եղէք...
Կ՚իմանանք որ թռիչքը ջնջուած է՝ քարիւղի այսպէս կոչուած տագնապին հետեւանքով, ցնոր տնօրինութիւն: Պէտք է առնել անոր յաջորդ օրը մեկնող Sabena-ն: Ուրիշ ճար չունինք, եթէ ոչ մէկ օր աւելի վայելել Աթենքը:
Կ՚երթանք պանդոկ, որ նախօրօք ապահովուած էր - Հիլթըն՝ ամերիկեան պաղ ճարտարապետութեամբ եւ անճաշակ ու շինծու յարդարանքներով: Քանի որ երկիրը չէինք ճանչնար, Մոնթրէալէն մեր որոշումը առնելու պահուն այդ ծանօթ անունը ապահովութիւն ներշնչած էր մեզի:
- Պիտի հանգստանանք, լուացուինք, ապա երթանք օդակայանէն մեր պայուսակները վերցնենք, անոնք, որ երէկ մեր թռիչքին վրայ չկրցան դրուիլ:
- Անկէ՞ ետք:
- Լա Փլաքա:
Այդ անունը բարեկամ մը տուած է Անտրէին: Անպայման պէտք է տեսնել:
Անկողին մտնելէ ետք կը զգամ յոգնութիւնս: Կռնակս կը ցաւի: Երկար ժամերու անշարժութիւնը, ետքն ալ ծանր ճամպրուկները իրենց գործը տեսած են...
Անտրէն անմիջապէս կը քնանայ, ես՝ աչքերս բաց կը հանգստանամ: Կը սպասեմ, որ արթննայ, որ մի քանի տեղ հեռաձայնեմ, ծանօթներու հետ կապերս վերահաստատեմ:
Գ. Փլաքա
Անպայման կ՚ուզեմ գտնել տիկ. Նաթալին, Գահիրէի մեր հին ծանօթը, անզուգական ընկեր՝ ողբ. Գաբրիէլ Լազեանի երկարամեայ կողակիցն ու գործակիցը: Հեռաձայնի թիւը որ ունիմ՝ փոխուած է, ու դիւրին չէ նոր թիւը
գտնել: Հեռախօսավարուհիէն կը խնդրեմ տայ Վազգէն Եսայեանի՝ »Ազատ օր«ի խմբագրին թիւը:
- Ատանկ անուն չկայ,- կ՚ըսէ:
- Ոեւէ հայու թիւ տուր,- կը խնդրեմ: Կու տայ Բժիշկ Յովհաննէսեանի մը թիւը: Կը դարձնեմ:
- Բարեւ ձեզ:
- Բարեւ:
- Մոնթրէալէն եկած եմ, հեռաձայնի կարգ մը թիւեր կը փնտռեմ, կրնա՞ք օգտակար ըլլալ:
- Վայրկեան մը,- կ'ըսէ,- ձեզի տամ հօրաքրոջս թիւը, ան ձեզի ամեն բան կ'ըսէ:
- Շնորհակալութիւն:
- Բարեւ տիկին, Մոնթրէալէն եկած եմ, կը փնտռեմ տիկ. Լազեանին թիւը, ունի՞ք արդեօք:
- Ինչո՞ւ չէ:
- Լաւ, »Ազատ օր«-ի՞նը:
- Խմբագրատանն ու տպարանինը. երկուքն ալ փորձեցէք:
- Առաջնորդարանի՞նը...
Բախտաւոր եմ. յետոյ կ՚իմանամ, որ ՀՕՄ-ուհիի մը հետ է, որ խօսած եմ:
- Տիկ. Լազեա՞ն:
- Այո, ո՞վ է,- ինծի այնքան ծանօթ ու սիրելի այդ յունական շեշտով ձայնն է. ընկհ. Նաթալին հելլէնուհի է:
Չի հաւատար:
- Դուն հոս ի՞նչ գործ ունիս, վա՛յ Վրէժ-Արմէն, վայ:
Կը ժամադրուիմ յաջորդ օրը հանդիպելու:
Կ՚ուղղուինք դէպի օդակայան՝ ուշացած ճամպրուկները վերցնելու: Թաքսիին մէջ Վենսան հարց կու տայ, որ գտա՞յ ուզած անձս:
- Այո, գտայ:
- Կարելի՞ է գիտնալ ո՛վ է:
- Տարիքոտ տիկին մըն է, մեր տան երէց բարեկամներէն:
- Եւ պիտի երթաս զի՞նք տեսնելու:
- Այո', ինչո՞ւ կը զարմանաս:
- Սքանչելի, անհաւատալի, երեք օր ունի Աթենքը պտտելու եւ ծանօթները կը փնտռէ ամենէն առաջ...
Շաբաթ մը առաջ զիուորական պետական հարուած տեղի ունեցած է այստեղ, հիմա՝ հետքը չկայ: Կը փորձենք խօսակցութիւն ստեղծել վարորդին հետ: Կը հարցնենք իրեն, որ գո՞հ է, որ Փափատոփուլոսը վար առին:
- Վար առին, ի՞նչ եղաւ,- կ՚ըսէ, կամ ըսել կ՚ուզէ մարդը իր չգիտցած անգլերէնով, ապա ըսածին միտք բանին հասկցնելու համար կ՚աւելցնէ, շապիկդ երբոր փոխես նոր մա՞րդ կ՚ըլլաս: Նորէն ամեն բան նոյնը պիտի ըլլայ,
կեանքը կը սղի, տուժողը մենք ենք:
Ճամպրուկները առանց դժուարութեան հասած են, ու մեզի կը սպասեն: Կը տանինք պանդոկ, ապա ուրիշ թաքսի մը կ՚առնենք ու կը հրամայենք, ֆրանսական գոյն մըն ալ տալով անունին՝
- Լա Փլաքա':
Այս անգամ վարորդը երիտասարդ մըն է, որ ըստ երեւոյթին կրկէսի մէջ աշխատած է, կամ կ՚ուզէ աշխատիլ... Փլաքան նեղ ու նեղլիկ փողոցներով թաղ մըն է, իսկ այնպէս արագ ու ոլորապտոյտ կը քշէ կառքը, որ կարծես մէկ
պատէն միւսին պիտի զարնուինք: Ի վերջոյ կը հասնինք տեղ մը, ուրկէ անդին կարելի չէ ինքնաշարժով յառաջանալ: Կ՚իջնենք:
Քով-քովի ճաշարաններ են, գիշերային զբօսավայրեր: Ժամը ութն է, տակաւին կանուխ է, մարդիկ կամաց կամաց կու գան:
Լաւ, հիմա՞: Եկանք մեզի թելադրուած վայրը, բայց յետո՞յ: Ո՞ւր մտնենք: Փողոցը, աւելի ճիշդ գռիհը, որուն երկու կողմի շէնքերուն կարծես մէկ անգամէն կրնաս դպչիլ եթէ թեւերդ լայն բանաս, տասնեակներով ճաշարաններ շարուած են քով-քովի: Ո՞րը ընտրել:
Կ՚որոշենք քիչ մը քալել, տեղ-տեղ մտնել-ելլել, քննել ապա ընտրել: Կը սկսինք առաջինէն, ուր մեր վարորդը մեզ իջեցուցած էր:
- Պարոն, այստեղ լաւագոյնն է, ներս հրամեցէք:
Ասիկա ճաշարանին առջեւ կանգնած մունետիկն է. ամեն քայլափոխի նման մարդիկ քեզ հազար հրաւէր կ՚ուղղեն՝ ներս հրապուրելու համար: Ակնարկ մը մուտքին, ու կը նկատենք »Bankamericard«-ի ու »American
Express«-ի պիտակները:
- Հոս զբօսաշրջիկներուն համար է,- կ՚ըսէ Անտրէ.- երթանք տեղ մը, որ հարազատօրէն յոյներունն է:
Կը շարունակենք ճեմել, քանի մը տեղ կը մտնենք, կ՚ելլենք, չենք կրնար որոշել: Միւս կողմէ՝ անօթի՛ ենք: Կը վերադառնանք առաջին վայրը, կը մտնենք, կը տեսնենք ճաշարանը պարապ է տակաւին. ժամը 8:30-ն է:
- Սխա՞լ ըրինք արդեօք: Ձեզի չըսի՞, հոս մարդ չի գար:
Յետոյ գիտցանք որ 9:30-10:00-էն ետք կը սկսին լեցուիլ այս զբօսավայրերը, իսկ մթնոլորտը կը տաքնայ կէս գիշերէն ետք:
Եւ անկէ ետք իւրաքանչիւր մտնող յաճախորդ զոյգին հետ Անտրէին սիրտը կը հանգստանայ:
Դուրս կու գանք կէս գիշերը անց, վայելելէ ետք յունական խոհանոցը, երաժշտութիւնն ու պարը: Կը մտածեմ, որ Յոյնը չի մեռնիր. փափատոփուլոսները կու գան ու կ՚անցնին, տնտեսական անձուկ վիճակը կը ստիպէ, որ շատեր ձգեն իրենց հայրենիքը ու գաղթեն, բայց քանի յունական երգն ու պարը կը շարունակեն ներշնչումի աղբիւր եւ ստեղծագործութեան կռուան հանդիսանալ՝ կÿապրի՛ յոյն ժողովուրդը:
Կը քալենք նեղ փողոցներով: Մունետիկները կը ջանան ամեն կերպ մեզ հրապուրել:
- Եկէք, տեսէք ինչ գեղուհիներ ունինք...
Այս ալ ուրիշ ապրանք կը ծախէ:
- Վրէժ, վստահ եղիր չեմ դաւաճաներ կնոջս, - կը հաւաստիացնէ Վենսան,- մի մտահոգուիր...
Դ. Սիսլեանները, հայերէնն ու Քեպէգը
Նախաճաշի կ՚իջնենք շատ ուշ, սակայն Անտրէն կ՚ուզէ նախ ֆիլմ գնել իր գամերային համար - կը յիշէ՞ք, այն ատեն տակաւին թուային (digital) այս լուսատուփիկները չկային...
Պանդոկին տակ Kodak-ի մեծ խանութ մը կը տեսնենք, ի՛նչ բախտ:
Աւելի մեծ բախտը՝ խանութին ճակտին գրուած է Սիսլեան եղբայրք: Իմ ճանչցածնե՞րս են արդեօք, Գահիրէի մեր տղաքը:
Կը մտնենք, Քրիստափորը կ՚ելլէ առջեւս, կ՚ողջագրուինք:
Գործակիցներս ապշած կը դիտեն, իրապէս ամեն տեղ մարդ ունիմ... Անմիջապէս բոլորս սուրճով, շաքարեղէնով կը հիւրասիրուինք:
Յետոյ, նախաճաշի սեղանին շուրջ կը յայտարարեմ. - կարգադրեցի, երկուշաբթի Փիրէ պիտի երթանք, Պէաթրիսին հետ խօսեցայ, Մոնթրէալէն են, այրեւկին հոս հաստատուած են: Երկուշաբթի իրենք մեզ պիտի պտտցնեն:
- Դուն եթէ չըլլայիր, ինչպէ՞ս պիտի կազմակերպէինք մեր պտոյտները, -Ժեռարն է խօսողը:
- Անտրէ, Վրէժին յաւելում պէտք ես տալ, - կը թելադրէ Վենսան:
- Սպասեցէք, դեռ մի քանի տեղ ալ պիտի խօսիմ, որպէսզի այստեղ մեր շրջագայութիւններուն ընթացքին միշտ մեզի օգնող ըլլայ:
- Օգնող, օգնել, նկատեցի որ միշտ կը գործածես այդ բառերը, արդեօք ինչո՞ւ իրարու օգնելու այսքան տրամադիր են արեւելքցիները:
- Վենսան, հաւանաբար որովհետեւ դրսեցիները միշտ դաւաճանած, շահագործած, հալածած են զիրենք, ուստի իրարու օգնելով կրցած են դիմանալ, վերապրիլ:
- Վրէժ, հայերէն կը խօսի՞ս դուն:
- Ի հարկէ:
- Ինչպէ՞ս սորված ես:
Կը բացատրեմ:
- Կը գոչծածե՞ս ալ:
- Ամե'ն օր:
- Աղջնակիդ հետ հայերէն կը խօսի՞ս:
- Մի'շտ:
- Իսկ ֆրանսերէ՞նը ինչպէս պիտի սորվի:
- Դպրո'ցը:
- Հայերէն գրել-կարդալ ալ պիտի սորվի՞:
- Անշո'ւշտ: Այս տարի արդէն ծաղկոց մը բացինք մեր եկեղեցւոյ կողքին, կ՚աշխատինք նաեւ ամենօրեայ վարժարան մը ունենալ, ուր Քեպէգի յայտագրէն զատ նաեւ հայ լեզու եւ մշակոյթ ալ սորվեցնենք:
- Եկեղեցի կը յաճախե՞ս. Մոնթրէալի հայերը եկեղեցի կու գա՞ն:
- Վրէժը եկեղեցիին շատ կապուած է, - կը վկայէ Անտրէ, որ տեսած է մեր եկեղեցւոյ նամակաթուղթին վրայ այն բազմաթիւ նամակները որ գրասենեակի քարտուղարուհիին մեքենագրել տուած եմ՝ ծաղկոցին ու դպրոցին
վերաբերեալ.
- Եկեղեցին մեզի համար Աստուծոյ տունը ըլլալէ առաջ մեր ինքնութեան պահպանման միջոցն է. դարե՜ր, երբ մեր պետութիւնը կորսնցուցած էինք, մեզ կանգուն պահող մէկ ազդակը եկեղեցին էր, միւսը՝ լեզուն: Ի դէպ,
կ՚առաջարկեմ որ փորձէք թուզի այս մրգանուշը, թարմ թուզ չէք կերած, վստահ եմ, շատ պիտի սիրէք:
Նախաճաշը կը շարունակենք. պահ մը մոռցեր էինք, որ ճաշի սեղանի մը շուրջ կը գտնուինք:
- Քեպէգի մէջ ալ եկեղեցին մեր մշակութային ինքնութիւնը պահողը եղած է, - դիտել կու տայ Վենսան, - բայց նաեւ մեզ ստրկութեան, ստրկամտութեան մատնողը, անոր համար ներկայիս ժողովուրդը այլեւս հեռացած է եկեղեցիէն:
- Դուք գոյատեւելու համար ունիք պետութիւն, պետական կառոյց, կը գտնուիք ձեր հողին վրայ, իսկ մենք ատոնցմէ զրկուած ենք: Գիտէ՞ք ինչ, երբեմն կը խնդամ երբ կը նայիմ ձեր նոր սերունդին վրայ. անհամբեր են,
կ՚ուզեն որ ամեն բան մէկ օրէն միւսը ըլլայ: Կը նկատեմ, որ մեր գրասենեակը գրեթէ ամեն մարդ փեքիստ է՝ Փարթի քեպէգուայի անդամ կամ համակիր: Եւ երբ առջի ամիս ընտրութիւնները դարձեալ շահեցան լիպերալները, Սերժը սեւ լաթ մը կախեց սեղանին առջեւ՝ սուգի նշան: Գացի իրեն ըսի, որ յեղափոխութիւնները տասնամեակներ կÿառնեն, երբեմն հարիւր տարի. պէտք չէ յուսահատիլ: Այն ուրիշ, որ ես կը կարծեմ Քեպէգի փրկութիւնը Գանատայէն անջատուելուն մէջ պիտի չըլլայ, այլ ամբողջ Գանատայի ընկերային կառուցուածքի փոփոխութեան մէջ, բայց ատիկա ուրիշ հարց է: )Վերյիշեցնեմ, 1973-ն է, տակաւին անկախութեան հանրաքուէներն ալ տեղի չեն ունեցած(:
Ապա կ՚աւելցնեմ.
- Այո, եկեղեցին մեզի համար շատ կարեւոր է, շատ մեծ արժէք է, բայց ոչ միայն կրօնական իմաստով: Յետոյ, մեր եկեղեցին շատ աւելի ժողովրդական կարգեր ունի, քան ձերը՝ Կաթողիկէ եկեղեցին: Գաղութիս գործերը կրօնականները չեն վարեր, ոչ միայն կրօնականները, այլ ունինք նաեւ աշխարհականներէ բաղկացած վարչական մարմիններ:
- Բաւական բան ունինք սորվելիք, - կ՚եզրակացնէ Վենսան:
- Եթէ չէք ուզեր ամբողջ ցերեկը հոս անցնել, շարժեցէ'ք, ժամը 11 եղաւ:
Ժեռարն է, որ ինքն իրեն կը խօսի:
Դուրսը սքանչելի արեգակ է:
Այս առաւօտ պիտի բաժնուինք իրարմէ: Պիտի չափենք-չափչփենք քաղաքին փողոցները, իրենք՝ զբօսաշրջիկ քաղաքն ու իր հրապոյները տեսնելու, ես՝ այցելու, հին ծանօթներ, բարեկամներ կամ տեղւոյն ազգային
հաստատութիւնները փնտռելու համար:
ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ
Հորիզոն, 2010-07-19, -26, -08-02, -09 )1620-1623(
)մանր սրբագրութիւններով(
)շարունակութիւնը յաջորդիւ(
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Ռուանտա երթալու առաջարկը անակնկալ մըն էր:
1973 թուականն էր:
Գանատան պիտի օգնէր ափրիկեան այս գուցէ ամենէն փոքր բայց ապահովաբար ամենէն աղքատ երկրին, որ ամբողջ նոր համալիրով մը օժտուի իր համալսարանը, մանաւանդ որ գանատացի կրօնաւոր մըն էր, հայր Լեւէքը,որ հիմնած էր զայն:
Առաջին հարցումս եղաւ՝ ինչո՞ւ ես: Կնոջս յղութեան վերջին ամիսներն էին, կը սպասէինք մեր երկրորդ զաւակին:
- Ամենէն աւելի դուն կը հասկնաս այդ նիւթէն, - ըսաւ Մարկ՝ մեր երկու գործատէրերէն մին: - Անտրէն ալ )միւս գործատէրը( պիտի գայ հետդ, բայց քանի որ առաւելաբար դո՛ւն պիտի աշխատիս այս գործին վրայ, կ՚արժէ որ երթաս, տեսնես երկիրը, ճանչնաս միջավայրն ու մարդիկը:
Ինչ խօսք, կարելի չէր մերժել նման առաջարկ: Անմիջապէս գործի անցանք: Զարմացայ ինչպէս, հարկը լուծեց օրէնքը, եւ երկու օրուան մէջ ունեցայ առաջին գանատական անցագիրս: Յետոյ, նոյնքան արագ՝ մուտքի վիզաները, պատուաստները, որոշ անհրաժեշտ գնումներ, որոնց կարգին՝ դեղերու հարուստ հաւաքածոյ մը, որ հետս պիտի ընէր մինչեւ Ռուանտա՝ 18 000 մղոնի ի զուր երթուդարձ մը...
Ծագեցաւ Եգիպտոսէն ալ անցնելու գաղափարը: Անտրէն, ինչպէս նաեւ մեր խմբակին մաս կազմող երկու կրթական մասնագէտներ՝ Ժեռարն ու Վենսանը խանդավառուեցան Եգիպտոս այցելելու հեռանկարով, մանաւանդ որ իրենց կ'ընկերանար նախկին »եգիպտացի« մը:
Նոյեմբեր 29-ին, երեկոյեան 10:30-ին Մոնթրէալի հողէն բաժնուեցանք: Ուղեկիցներս զարմացան, որ ծնողքս եւ եղբայրս եկած էին զիս ճամբու դնելու:
- Ընտանեկան կապերու այդ ջերմութիւնը մենք կորսնցուցած ենք, ինչ լաւ, որ դուք կը պահէք տակաւին, - դիտել տուաւ Վենսան:
Օդին մէջ ծփացող պալատ մըն է Air Canada-ի այս հսկայ Boeing 747-ը, որ Փարիզ կը տանի մեզ:
Արեւելքէն արեւմուտք Ատլանտեանը կտրեր էի եօթ տարի առաջ: Այժմ առաջին թռիչքս էր արեւմուտքէն արեւելք՝ դէպի հին աշխարհը:
Առաջին պահու վախը փարատեցաւ: Ոչինչէն կը սկսի այդ վախը, օդանաւ ելլելէդ առաջ, ալիքի պէս կը ծաւալի, սակայն օդը բարձրանալէդ ետք կամաց կամաց կ՚անհետանայ: Ինչի՞ պիտի ծառայէ ան այլեւս. օդանաւին մէջ անզօր ես, միտքդ փոխել, վար իջնել չես կրնար:
- Վստահ եղիր, որ օդանաւին մէջ արկածի ենթարկուելու նուազ հաւանականութիւն ունիս քան ամեն օր տունէդ գործի ինքնաշարժով եկած այդ քառորդ ժամուանդ ընթացքին, - օդակայանը զիս կը փորձէր հանդարտեցնել
Մարկ:
Հիմա օդանաւը արդէն հորիզոնական դիրք է ընդունած, »Գօտիները կապեցէք« եւ »Ծխելը արգիլուած է« ազդանշանները մարած են, վերելքի յաւելեալ աղմուկն ալ չքացած:
Երկար գիշեր մը կայ մեր առջեւ, որոշած ենք օգտագործել ճամբորդութեան իւրաքանչիւր պահը՝ ծանօթանալու համար մեր աշխատանքի մանրամասնութիւններուն, յատկապէս համալսարանի կարիքներուն: Եւ հազիւ
սկսած ենք բանալ մեր թղթածրարները՝
- Շնորհաւոր տարեդարձ...
Թռիչքի վարիչն է, MaՏtre de vol, աւելի ճիշդ պիտի ըլլար ըսել այս պարագային՝ սեղանապետը, որ շամփանիայի շիշ մը կը դնէ մեր առջեւ։ Կ'երեւի մեզմէ մէկը օդանաւ մտած ժամանակ, անոր ականջն ի վար սահեցուցեր էր, որ այսօր Անտրէին տարեդարձն է:
Ինչ որ աւելի ուրախանալի է ինծի համար՝ Սիրվարդի'ն կողմէ սպասարկուիլն է - ան ուղեկցորդուհի է, եւ այս գիշեր՝ մեր թռիչքին վրայ: Կը ներկայացնեմ զինք ուղեկիցներուս, որոնք կը զարմանան, որ այլապէս
աւելի անգլիախօս գանատական այս գծին վրայ իրենց հետ ֆրանսերէն խօսողը հայուհի' մըն է:
- Հիմա քեզի ընկալուչ կը բերեմ, դուն դրամ մի տար,- կ՚ըսէ Սիրվարդ քովէս անցած պահուն, եւ իրապէս քիչ ետք կը բերէ ականջին անցնելիք սարքը, որով ձայնասփիւռ կարելի է մտիկ ընել, նաեւ շարժանկարի ձայնը, եւ որ կ՚երեւի այն ատեն կը վարձուէր:
- Ասիկա կողմնակցութիւն է, - կը բողոքէ Վենսան:
- Բայց չէ՞ որ հայրենակից ենք...
Հայրենակիցներու իրարու օգնելու գաղափարը կը տպաւորէ գործակիցներս: Ասիկա առաջին բայց ոչ վերջին առիթը պիտի ըլլայ, որպէսզի նկատեն թէ ինչպէս արեւելքցիները, ծանօթ թէ անծանօթ, իրարու
օգնելու, իրարու գործը դիւրացնելու պատրաստ են:
Քիչ ետք Սիրվարդ պիտի վերադառնայ եւ շամփանիայի երկրորդ շիշ մը պիտի բերէ մեզի, այս մէկն ալ ի'ր նախաձեռնութեամբ:
Մինչ ես կը փորձեմ հետս բերած վաւերաթուղթերուն մէջ մտնել, ընկերներս հետզհետէ աւելի կը զուարթանան... Մէկ գաւաթը կը յաջորդէ միւսին, յետոյ ճաշի պահուն՝ գինի, ճաշէն ետք՝ »մարսեցուցիչ«, եւ
այլեւս գործի մասին ո՞վ կրնայ մտածել:
Ճաշէն ետք Սիրվարդ կը միանայ մեզի, կը խօսինք հինէն, նորէն, տունէն ու մեր սկաուտական օրերէն, ազգային կեանքէն՝ Գահիրէ թէ Մոնթրէալ:
Մեզի կը մատուցէ օդանաւի ընկերութեան յատուկ յուշատետրը, որպէսզի մեր տպաւորութիւնները գրենք;
- Շատ սիրեցի ներկայանալի կերպարանքդ, - կը գրէ Վենսան:
- Բանաստեղծութիւն մըն է ժպիտդ, - կը գրէ Ժեռար, որ մոռցայ ըսելու՝ կրօնաւոր ալ է։
- Անմոռանալի երեկոյ մը ունեցանք, - կը գրէ Անտրէ:
- Քեզմով հպարտ եմ, - կ՚աւելցնեմ ես հայերէն:
Սիրվարդ կ՚որոշէ ընկերութեան չտալ այս յուշատետրը ու իրե'ն պահել յիշատակ:
Անցած են թմրութեան երկար ժամեր: Հիմա դուրսը սկսած է արդէն լուսնալ - դէպի արեւելք ճամբորդել կը նշանակէ երթալ դէպի լոյս...
- Քսան վայրկեանէն Փարիզ:
Նաւապետն է յայտարարողը:
Լոյսերո՜ւ քաղաքը:
Բ. «Հայախօս» յոյնը եւ ուրիշներ
Կը հասնինք Փարիզ: Առաւօտեան 10-ն է:
Սիրվարդ՝ այդ թռիչքի մեր հիւրընկալուհին օդանաւի ելքին մեզի բարի ճանապարհ կը մաղթէ, իսկ ինծի կ՚ըսէ, որ մի մտահոգուիր, վերադառնալուս պէս կը հեռաձայնեմ տուն եւ լուր կու տամ Նազիկին:
- Ի՞նչ ըսաւ Սիրվարդը քեզի, - կը հետաքրքրուի Վենսան:
- Ըսաւ, որ կնոջս պիտի յայտնէ, որ ողջ առողջ Փարիզ հասած ենք:
- Կը տեսնէ՞ք, - կը դառնայ միւսներուն, - կը տեսնէ՞ք այս արեւելքցիները:
Մեր առնելիք թռիչքը փախցուցած ենք, բարեբախտաբար Աթենք գացող ուրիշ օդանաւ մը կայ. Olympic Airways ճամբայ պիտի ելլէ 10 վայրկեանէն: Օդակայանի շէնքի մէկ դռնէն կը մտնենք, միւսէն դուրս կու գանք շատ համակրելի ֆրանսուհիի մը առաջնորդութեամբ: Թռիչքը կ՚ուշացնեն, որպէսզի մեզ ալ առնեն, սակայն ճամպրուկները կէսօրէն ետք, ուրիշ օդանաւով պիտի ղրկուին:
Այս մէկը Boeing 707 մըն է, նման մեզ Գանատա տարած օդանաւին՝ տարիներ առաջ: Բերնէ բերան լեցուն է: Թէեւ կարճատեւ է թռիչքը, բայց ճաշի սպասարկութիւն մըն ալ ունինք:
Անցքին մէջ մէկը կ՚երթայ-կու գայ, ձեռքին՝ շամփանիայի շիշ մը: Իրեն ալ կ՚ըսենք, որ Անտրէին տարեդարձն է... յուսալով որ երէկ գիշերուան պէս, ինչպէս Air Canada-ի վրայ՝ այստեղ ալ մեզ կը շփացնեն...
Կը ծանօթանանք մարդուն հետ, կը տեղեկանանք, որ յոյն հօր եւ ֆրանսացի մօր զաւակ է, ծնած՝ Գահիրէ: Անմիջապէս մի քանի արաբերէն բառ կը փոխանակեմ հետը:
- Նորէ՞ն ծանօթ մը գտար, - կը կատակեն ընկերներս:
Յետոյ, երբոր անունս կու տամ, այս անգամ պարոնը ուղղակի հայերէնով կը հարցնէ.
- Ինչպէ՞ս ես, աղէ՞կ ես:
Ըստ երեւոյթին, Գահիրէ հայ դրացիներ ունեցած է: Olympic Airways-ի տնօրէններէն է, Փարիզի զբօսաշրջային ընկերութիւններու ներկայացուցիչները կը տանի Յունաստան, որպէսզի պայմանները ուսումնասիրեն:
Աթենք, երբ մաքսատան պաշտօնեային կը յայտնենք, որ Գանատայէն ենք, անցէ'ք, կ՚ըսէ, առանց որեւէ հարցում ուղղելու:
Ի՛նչ վստահութիւն:
Փոքր, կոկիկ օդակայան մըն է Աթենքինը: Ընդարձակ սրահ մը, մեծ պատուհաններով, ուրկէ առատօրէն ներս կը հասնին երկնքի կապոյտն ու արեւի ոսկին...
Կ՚ելլենք փողոց, ի՛նչ տաք է, նոյեմբերի այս վերջին օրը: Կը կանչենք թաքսի մը, ձեռքի պայուսակները կը դնենք ետեւի սնտուկին մէջ: Միւսները աւելի ուշ պիտի հասնին:
Վարորդը կÿըսէ թէ քառորդ ժամ միայն ունի, ժամը չորսին կը վերջացնէ աշխատանքի իր հերթը, եւ եթէ հասած չըլլանք մեր երթալիք տեղը, ստիպուած ենք ուրիշ կառք մը առնելու: Կը զարմանանք. աշխատանքի մեր
ըմբռնումին խորթ կը համեմատի արեւելքցիի այս չափանիշը սակայն գուցէ ի'րն է ճիշդը:
Կ՚իջնենք քաղաքի կեդրոնի հրապարակը՝ Սինտաղմա )Սահմանադրութիւն(: Շէնքերը Աղեքսանդրիան կը յիշեցնեն ինծի: Օդակայանէն մինչեւ հոս ալ շատ ծանօթ կը թուի ամբողջ ճամբան՝ նախկին եգիպտահայուս:
Ծեփուած ցած շէնքեր, կիսատ շինութիւններ, մայթերու անվերջանալի նորոգութիւններ, աւազ, փոշի: Բայց այս ամենը՝ առանց աղտոտութեան:
Կը փնտռենք Air-Zaire-ի գրասենեակը, որպէսզի հաստատենք մեր յաջորդ թռիչքը՝ երկու օրէն: Հեռու չէ, կը գտնենք, կը մտնենք, աչք մը կը նետենք մեր շուրջը: Հիւրընկալուհին ուրիշ յաճախորդի հետ կը խօսի, ապա
դառնալով մեզի՝
- Ինչպէ՞ս կրնամ օգտակար ըլլալ ձեզի, - կը հարցնէ կատարեալ ֆրանսերէնով մը: Շեշտին մէջ, սակայն, ծանօթ երանգ մը կը բռնեմ՝ եգիպտացիի':
- Ուրտեղացի՞ էք, օրիորդ, - հարց կու տամ:
- Եգիպտո'ս ծնած եմ:
- Իսկ ի՞նչ ծագում ունիք, - կը պնդեմ:
- Հայրս յոյն է, մայրս հայ:
- Հայերէն կը խօսի՞ք:
Կը ժպտի, ու բացասական կերպով կը շարժէ գլուխը:
- Նորէ՞ն ծանօթ մը գտար, - կը կատակեն ընկերներս:
- Ոչ առաջինն է, ոչ ալ վերջինը պիտի ըլլայ, վստա'հ եղէք...
Կ՚իմանանք որ թռիչքը ջնջուած է՝ քարիւղի այսպէս կոչուած տագնապին հետեւանքով, ցնոր տնօրինութիւն: Պէտք է առնել անոր յաջորդ օրը մեկնող Sabena-ն: Ուրիշ ճար չունինք, եթէ ոչ մէկ օր աւելի վայելել Աթենքը:
Կ՚երթանք պանդոկ, որ նախօրօք ապահովուած էր - Հիլթըն՝ ամերիկեան պաղ ճարտարապետութեամբ եւ անճաշակ ու շինծու յարդարանքներով: Քանի որ երկիրը չէինք ճանչնար, Մոնթրէալէն մեր որոշումը առնելու պահուն այդ ծանօթ անունը ապահովութիւն ներշնչած էր մեզի:
- Պիտի հանգստանանք, լուացուինք, ապա երթանք օդակայանէն մեր պայուսակները վերցնենք, անոնք, որ երէկ մեր թռիչքին վրայ չկրցան դրուիլ:
- Անկէ՞ ետք:
- Լա Փլաքա:
Այդ անունը բարեկամ մը տուած է Անտրէին: Անպայման պէտք է տեսնել:
Անկողին մտնելէ ետք կը զգամ յոգնութիւնս: Կռնակս կը ցաւի: Երկար ժամերու անշարժութիւնը, ետքն ալ ծանր ճամպրուկները իրենց գործը տեսած են...
Անտրէն անմիջապէս կը քնանայ, ես՝ աչքերս բաց կը հանգստանամ: Կը սպասեմ, որ արթննայ, որ մի քանի տեղ հեռաձայնեմ, ծանօթներու հետ կապերս վերահաստատեմ:
Գ. Փլաքա
Անպայման կ՚ուզեմ գտնել տիկ. Նաթալին, Գահիրէի մեր հին ծանօթը, անզուգական ընկեր՝ ողբ. Գաբրիէլ Լազեանի երկարամեայ կողակիցն ու գործակիցը: Հեռաձայնի թիւը որ ունիմ՝ փոխուած է, ու դիւրին չէ նոր թիւը
գտնել: Հեռախօսավարուհիէն կը խնդրեմ տայ Վազգէն Եսայեանի՝ »Ազատ օր«ի խմբագրին թիւը:
- Ատանկ անուն չկայ,- կ՚ըսէ:
- Ոեւէ հայու թիւ տուր,- կը խնդրեմ: Կու տայ Բժիշկ Յովհաննէսեանի մը թիւը: Կը դարձնեմ:
- Բարեւ ձեզ:
- Բարեւ:
- Մոնթրէալէն եկած եմ, հեռաձայնի կարգ մը թիւեր կը փնտռեմ, կրնա՞ք օգտակար ըլլալ:
- Վայրկեան մը,- կ'ըսէ,- ձեզի տամ հօրաքրոջս թիւը, ան ձեզի ամեն բան կ'ըսէ:
- Շնորհակալութիւն:
- Բարեւ տիկին, Մոնթրէալէն եկած եմ, կը փնտռեմ տիկ. Լազեանին թիւը, ունի՞ք արդեօք:
- Ինչո՞ւ չէ:
- Լաւ, »Ազատ օր«-ի՞նը:
- Խմբագրատանն ու տպարանինը. երկուքն ալ փորձեցէք:
- Առաջնորդարանի՞նը...
Բախտաւոր եմ. յետոյ կ՚իմանամ, որ ՀՕՄ-ուհիի մը հետ է, որ խօսած եմ:
- Տիկ. Լազեա՞ն:
- Այո, ո՞վ է,- ինծի այնքան ծանօթ ու սիրելի այդ յունական շեշտով ձայնն է. ընկհ. Նաթալին հելլէնուհի է:
Չի հաւատար:
- Դուն հոս ի՞նչ գործ ունիս, վա՛յ Վրէժ-Արմէն, վայ:
Կը ժամադրուիմ յաջորդ օրը հանդիպելու:
Կ՚ուղղուինք դէպի օդակայան՝ ուշացած ճամպրուկները վերցնելու: Թաքսիին մէջ Վենսան հարց կու տայ, որ գտա՞յ ուզած անձս:
- Այո, գտայ:
- Կարելի՞ է գիտնալ ո՛վ է:
- Տարիքոտ տիկին մըն է, մեր տան երէց բարեկամներէն:
- Եւ պիտի երթաս զի՞նք տեսնելու:
- Այո', ինչո՞ւ կը զարմանաս:
- Սքանչելի, անհաւատալի, երեք օր ունի Աթենքը պտտելու եւ ծանօթները կը փնտռէ ամենէն առաջ...
Շաբաթ մը առաջ զիուորական պետական հարուած տեղի ունեցած է այստեղ, հիմա՝ հետքը չկայ: Կը փորձենք խօսակցութիւն ստեղծել վարորդին հետ: Կը հարցնենք իրեն, որ գո՞հ է, որ Փափատոփուլոսը վար առին:
- Վար առին, ի՞նչ եղաւ,- կ՚ըսէ, կամ ըսել կ՚ուզէ մարդը իր չգիտցած անգլերէնով, ապա ըսածին միտք բանին հասկցնելու համար կ՚աւելցնէ, շապիկդ երբոր փոխես նոր մա՞րդ կ՚ըլլաս: Նորէն ամեն բան նոյնը պիտի ըլլայ,
կեանքը կը սղի, տուժողը մենք ենք:
Ճամպրուկները առանց դժուարութեան հասած են, ու մեզի կը սպասեն: Կը տանինք պանդոկ, ապա ուրիշ թաքսի մը կ՚առնենք ու կը հրամայենք, ֆրանսական գոյն մըն ալ տալով անունին՝
- Լա Փլաքա':
Այս անգամ վարորդը երիտասարդ մըն է, որ ըստ երեւոյթին կրկէսի մէջ աշխատած է, կամ կ՚ուզէ աշխատիլ... Փլաքան նեղ ու նեղլիկ փողոցներով թաղ մըն է, իսկ այնպէս արագ ու ոլորապտոյտ կը քշէ կառքը, որ կարծես մէկ
պատէն միւսին պիտի զարնուինք: Ի վերջոյ կը հասնինք տեղ մը, ուրկէ անդին կարելի չէ ինքնաշարժով յառաջանալ: Կ՚իջնենք:
Քով-քովի ճաշարաններ են, գիշերային զբօսավայրեր: Ժամը ութն է, տակաւին կանուխ է, մարդիկ կամաց կամաց կու գան:
Լաւ, հիմա՞: Եկանք մեզի թելադրուած վայրը, բայց յետո՞յ: Ո՞ւր մտնենք: Փողոցը, աւելի ճիշդ գռիհը, որուն երկու կողմի շէնքերուն կարծես մէկ անգամէն կրնաս դպչիլ եթէ թեւերդ լայն բանաս, տասնեակներով ճաշարաններ շարուած են քով-քովի: Ո՞րը ընտրել:
Կ՚որոշենք քիչ մը քալել, տեղ-տեղ մտնել-ելլել, քննել ապա ընտրել: Կը սկսինք առաջինէն, ուր մեր վարորդը մեզ իջեցուցած էր:
- Պարոն, այստեղ լաւագոյնն է, ներս հրամեցէք:
Ասիկա ճաշարանին առջեւ կանգնած մունետիկն է. ամեն քայլափոխի նման մարդիկ քեզ հազար հրաւէր կ՚ուղղեն՝ ներս հրապուրելու համար: Ակնարկ մը մուտքին, ու կը նկատենք »Bankamericard«-ի ու »American
Express«-ի պիտակները:
- Հոս զբօսաշրջիկներուն համար է,- կ՚ըսէ Անտրէ.- երթանք տեղ մը, որ հարազատօրէն յոյներունն է:
Կը շարունակենք ճեմել, քանի մը տեղ կը մտնենք, կ՚ելլենք, չենք կրնար որոշել: Միւս կողմէ՝ անօթի՛ ենք: Կը վերադառնանք առաջին վայրը, կը մտնենք, կը տեսնենք ճաշարանը պարապ է տակաւին. ժամը 8:30-ն է:
- Սխա՞լ ըրինք արդեօք: Ձեզի չըսի՞, հոս մարդ չի գար:
Յետոյ գիտցանք որ 9:30-10:00-էն ետք կը սկսին լեցուիլ այս զբօսավայրերը, իսկ մթնոլորտը կը տաքնայ կէս գիշերէն ետք:
Եւ անկէ ետք իւրաքանչիւր մտնող յաճախորդ զոյգին հետ Անտրէին սիրտը կը հանգստանայ:
Դուրս կու գանք կէս գիշերը անց, վայելելէ ետք յունական խոհանոցը, երաժշտութիւնն ու պարը: Կը մտածեմ, որ Յոյնը չի մեռնիր. փափատոփուլոսները կու գան ու կ՚անցնին, տնտեսական անձուկ վիճակը կը ստիպէ, որ շատեր ձգեն իրենց հայրենիքը ու գաղթեն, բայց քանի յունական երգն ու պարը կը շարունակեն ներշնչումի աղբիւր եւ ստեղծագործութեան կռուան հանդիսանալ՝ կÿապրի՛ յոյն ժողովուրդը:
Կը քալենք նեղ փողոցներով: Մունետիկները կը ջանան ամեն կերպ մեզ հրապուրել:
- Եկէք, տեսէք ինչ գեղուհիներ ունինք...
Այս ալ ուրիշ ապրանք կը ծախէ:
- Վրէժ, վստահ եղիր չեմ դաւաճաներ կնոջս, - կը հաւաստիացնէ Վենսան,- մի մտահոգուիր...
Դ. Սիսլեանները, հայերէնն ու Քեպէգը
Նախաճաշի կ՚իջնենք շատ ուշ, սակայն Անտրէն կ՚ուզէ նախ ֆիլմ գնել իր գամերային համար - կը յիշէ՞ք, այն ատեն տակաւին թուային (digital) այս լուսատուփիկները չկային...
Պանդոկին տակ Kodak-ի մեծ խանութ մը կը տեսնենք, ի՛նչ բախտ:
Աւելի մեծ բախտը՝ խանութին ճակտին գրուած է Սիսլեան եղբայրք: Իմ ճանչցածնե՞րս են արդեօք, Գահիրէի մեր տղաքը:
Կը մտնենք, Քրիստափորը կ՚ելլէ առջեւս, կ՚ողջագրուինք:
Գործակիցներս ապշած կը դիտեն, իրապէս ամեն տեղ մարդ ունիմ... Անմիջապէս բոլորս սուրճով, շաքարեղէնով կը հիւրասիրուինք:
Յետոյ, նախաճաշի սեղանին շուրջ կը յայտարարեմ. - կարգադրեցի, երկուշաբթի Փիրէ պիտի երթանք, Պէաթրիսին հետ խօսեցայ, Մոնթրէալէն են, այրեւկին հոս հաստատուած են: Երկուշաբթի իրենք մեզ պիտի պտտցնեն:
- Դուն եթէ չըլլայիր, ինչպէ՞ս պիտի կազմակերպէինք մեր պտոյտները, -Ժեռարն է խօսողը:
- Անտրէ, Վրէժին յաւելում պէտք ես տալ, - կը թելադրէ Վենսան:
- Սպասեցէք, դեռ մի քանի տեղ ալ պիտի խօսիմ, որպէսզի այստեղ մեր շրջագայութիւններուն ընթացքին միշտ մեզի օգնող ըլլայ:
- Օգնող, օգնել, նկատեցի որ միշտ կը գործածես այդ բառերը, արդեօք ինչո՞ւ իրարու օգնելու այսքան տրամադիր են արեւելքցիները:
- Վենսան, հաւանաբար որովհետեւ դրսեցիները միշտ դաւաճանած, շահագործած, հալածած են զիրենք, ուստի իրարու օգնելով կրցած են դիմանալ, վերապրիլ:
- Վրէժ, հայերէն կը խօսի՞ս դուն:
- Ի հարկէ:
- Ինչպէ՞ս սորված ես:
Կը բացատրեմ:
- Կը գոչծածե՞ս ալ:
- Ամե'ն օր:
- Աղջնակիդ հետ հայերէն կը խօսի՞ս:
- Մի'շտ:
- Իսկ ֆրանսերէ՞նը ինչպէս պիտի սորվի:
- Դպրո'ցը:
- Հայերէն գրել-կարդալ ալ պիտի սորվի՞:
- Անշո'ւշտ: Այս տարի արդէն ծաղկոց մը բացինք մեր եկեղեցւոյ կողքին, կ՚աշխատինք նաեւ ամենօրեայ վարժարան մը ունենալ, ուր Քեպէգի յայտագրէն զատ նաեւ հայ լեզու եւ մշակոյթ ալ սորվեցնենք:
- Եկեղեցի կը յաճախե՞ս. Մոնթրէալի հայերը եկեղեցի կու գա՞ն:
- Վրէժը եկեղեցիին շատ կապուած է, - կը վկայէ Անտրէ, որ տեսած է մեր եկեղեցւոյ նամակաթուղթին վրայ այն բազմաթիւ նամակները որ գրասենեակի քարտուղարուհիին մեքենագրել տուած եմ՝ ծաղկոցին ու դպրոցին
վերաբերեալ.
- Եկեղեցին մեզի համար Աստուծոյ տունը ըլլալէ առաջ մեր ինքնութեան պահպանման միջոցն է. դարե՜ր, երբ մեր պետութիւնը կորսնցուցած էինք, մեզ կանգուն պահող մէկ ազդակը եկեղեցին էր, միւսը՝ լեզուն: Ի դէպ,
կ՚առաջարկեմ որ փորձէք թուզի այս մրգանուշը, թարմ թուզ չէք կերած, վստահ եմ, շատ պիտի սիրէք:
Նախաճաշը կը շարունակենք. պահ մը մոռցեր էինք, որ ճաշի սեղանի մը շուրջ կը գտնուինք:
- Քեպէգի մէջ ալ եկեղեցին մեր մշակութային ինքնութիւնը պահողը եղած է, - դիտել կու տայ Վենսան, - բայց նաեւ մեզ ստրկութեան, ստրկամտութեան մատնողը, անոր համար ներկայիս ժողովուրդը այլեւս հեռացած է եկեղեցիէն:
- Դուք գոյատեւելու համար ունիք պետութիւն, պետական կառոյց, կը գտնուիք ձեր հողին վրայ, իսկ մենք ատոնցմէ զրկուած ենք: Գիտէ՞ք ինչ, երբեմն կը խնդամ երբ կը նայիմ ձեր նոր սերունդին վրայ. անհամբեր են,
կ՚ուզեն որ ամեն բան մէկ օրէն միւսը ըլլայ: Կը նկատեմ, որ մեր գրասենեակը գրեթէ ամեն մարդ փեքիստ է՝ Փարթի քեպէգուայի անդամ կամ համակիր: Եւ երբ առջի ամիս ընտրութիւնները դարձեալ շահեցան լիպերալները, Սերժը սեւ լաթ մը կախեց սեղանին առջեւ՝ սուգի նշան: Գացի իրեն ըսի, որ յեղափոխութիւնները տասնամեակներ կÿառնեն, երբեմն հարիւր տարի. պէտք չէ յուսահատիլ: Այն ուրիշ, որ ես կը կարծեմ Քեպէգի փրկութիւնը Գանատայէն անջատուելուն մէջ պիտի չըլլայ, այլ ամբողջ Գանատայի ընկերային կառուցուածքի փոփոխութեան մէջ, բայց ատիկա ուրիշ հարց է: )Վերյիշեցնեմ, 1973-ն է, տակաւին անկախութեան հանրաքուէներն ալ տեղի չեն ունեցած(:
Ապա կ՚աւելցնեմ.
- Այո, եկեղեցին մեզի համար շատ կարեւոր է, շատ մեծ արժէք է, բայց ոչ միայն կրօնական իմաստով: Յետոյ, մեր եկեղեցին շատ աւելի ժողովրդական կարգեր ունի, քան ձերը՝ Կաթողիկէ եկեղեցին: Գաղութիս գործերը կրօնականները չեն վարեր, ոչ միայն կրօնականները, այլ ունինք նաեւ աշխարհականներէ բաղկացած վարչական մարմիններ:
- Բաւական բան ունինք սորվելիք, - կ՚եզրակացնէ Վենսան:
- Եթէ չէք ուզեր ամբողջ ցերեկը հոս անցնել, շարժեցէ'ք, ժամը 11 եղաւ:
Ժեռարն է, որ ինքն իրեն կը խօսի:
Դուրսը սքանչելի արեգակ է:
Այս առաւօտ պիտի բաժնուինք իրարմէ: Պիտի չափենք-չափչփենք քաղաքին փողոցները, իրենք՝ զբօսաշրջիկ քաղաքն ու իր հրապոյները տեսնելու, ես՝ այցելու, հին ծանօթներ, բարեկամներ կամ տեղւոյն ազգային
հաստատութիւնները փնտռելու համար:
ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ
Հորիզոն, 2010-07-19, -26, -08-02, -09 )1620-1623(
)մանր սրբագրութիւններով(
)շարունակութիւնը յաջորդիւ(
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 133 - Ռուբէն
Նախավկայի Վանքը ինկած է Արաքսի ափին մէն-մինակ, շրջապատուած թուրք գիւղերով. իր կողքին ունի հայաբնակ գիւղ մը` Դարաշամբը: Դեռ 90ական թուականներէն սկսած այդ հինաւուրց վանքը եւ գիւղը կ’օգտագործուէին յեղափոխական նպատակներով, տրուած ըլլալով որ այդտեղէն փոխադրական ճանապարհ կը բացուէր Անդրկովկասէն դէպի Թաւրիզ, Խոյ, Սալմաստ եւ Թադէոս Առաքեալի վանքը:
Իմ ցանկութիւնս այն էր, որ գաղթողներու ներկայացուցիչները համաձայնէին, որ ժողովուրդը բնակէր Նախավկայ-Խոյ եւ Խոյ-Թադէոս Առաքեալ ճանապարհներու վրայ գտնուող գիւղերը, որոնցմէ շատերուն խաները (տէրերը) մեծ ուրախութեամբ պիտի դիւրացնէին այդ վերաբնակութիւնը: Դժբախտաբար, ներկայացուցիչները կլիմայական պայմանները եւ հողի տեսակը չհաւնեցան, ըսելով որ ծխախոտի ցանքերու համար անյարմար է այդ շրջանը:
Այնուհետեւ մենք կ’անցնինք Թաւիրզ, ուր ես կը ներկայանամ իմ յանձնարարականներով Դաշնակցութեան Կ. Կոմիտէին, Համբարձում Առաքելեանի նամակով` Նազարբէկին, որ թաջիր-բաշի (վաճառականներու պետ) էր եւ այս վերջինիս միջոցաւ վալիադին, այսինքն թագաժառանգին, որ այդ ատենը Մեհմէտ Ալին էր: Ամէնքն ալ շահագրգռուած են գաղտականութեան Պարսկաստան գալու խնդրով, թէեւ իւրաքանչիւրը տարբեր տեսակէտներով: Կ. Կոմիտէին դրդապատճառը պարզ էր: Վալիադը, որ հաստափոր, մսագործի արտաքինով մարդ մըն էր (ես հիասթափուած էի, որ Շահերը այդպիսի մարդիկ կարող են լինել) շահագրգռուած էր ունենալ աշխատասէր ժողովուրդ մը, որ հակակշիռ ըլլար քիւրտերու դէմ, որոնք շարունակ կ’անհանգստացնէին զինքը: Ան ուրախութեամբ ընդառաջ գնաց իմ առաջարկին եւ տուաւ յանձնարարականներ Խոյի, Ուրմիոյ եւ Սալմաստի կառավարիչներու վրայ, հրամայելով ամէն կարգի օժանդակութիւն ցոյց տալ ինծի: Իսկ Նազարբէկը կը յուսար իր սեփականութիւնը կազմող գիւղերը բնակեցնել հայերով եւ իր հողերէն բաւարար շահ մը ստանալ: Քիւրտերը եւ թուրքերը, որոնք կը բնակէին անոր գիւղերուն մէջ, այնքանալ ձեռնտու չէին:
Այսպէսով, ընտրութեան համար ասպարէզը բաց էր մեր առջեւ: Բայց, անշուշտ, միտք չունէր բնակեցնել մեր ժողովուրդը ոչ Սոչտաղ եւ ոչ ալ նոյնիսկ Ուրմիա: Այդ վայրերը որեւէ առաւելութիւն չէին ներկայացներ Սուխումի եւ Սոչիի նկատմամաբ, տրուած ըլլալով որ անոնք նոյնպէս հեռու էին հայկական կեդրոններէն եւ այդ գաղթականները նոյնպէս պիտի մատնուէին կորստեան: Կը մնար, ուրեմն, Սալմաստը, որ ամէն բանով յարմար էր եթէ արգելառիթ այլ հանգամանքներ չլինէին:
Զինուած նոյն յանձնարարականներով, կ’երթանք Սալմաստ: Գաղթել ցանկացողներու ներկայացուցիչները կը հաւնին Սալմաստի հողին ջրին: Այդտեղէն կ’երթանք դէպի Դերիկի, Ճատալի, Սալանի սահմանները, եւ այդ տեղերն ալ ամէն բան լաւ կը գտնեն: Անոնք կանգ չեն առներ նաեւ քիւրտերու դէմ պայքարելու դժուարութեան առջեւ, որովհետեւ վստահութիւն ունին իրենց ժողովրդի ռազմունակութեան վրայ: Բայց յանկարծ մէջտեղ կու գայ անակնկալ արգելք մը: Օսմանեան հիւպատոսը արդէն հոտն առած է մեր ձեռնարկին: Ան հարցումներ կ’ընէ պարսիկ կառավարութեան եւ միւս կողմէ լուրեր կը տարաձայնէ ամէնուրեք, թէ հայեր եկած են որպէսզի բոլոր քիւրտերը դուրս քշեն իրենց տեղերէն եւ իրնեք նստին այդտեղ: Շուտով մեզի համար պարզուեցաւ, որ սխալած էինք մեր հաշիւներուն մէջ, որ պարսիկ կառավարութիւնը այնքան թոյլ է որ պիտի չկարողանայ որեւէ դրական օժանդակութիւն ցոյց տալ մեզի եւ անկարող է դիմադրել տաճկական միջամտութեանց ու լարած էնտրիկներուն: Եթէ անգամ գաղթականները հոն բերէինք ու բնակեցնէինք, հակառակ տաճիկներու, անոնք այդ տեղը շարունակական պատերազմի վայր պիտի դարձնէին եւ եթէ չյաջողէին քիւրտերու միջոցով, միջամտութիւնը պիտի կատարէին իրենց ուժերով: Ստիպուած կը հրաժարինք բազա ստեղծելու ծրագրէն: Իմ ընկեր ներկայացուցիչները կը վերադառնան Կովկաս, իսկ ես կը մնամ Սալմաստ, իրագործելու Երկիր անցնելու իմ ծրագիրը:
Սալմաստ մնացի մէկ երկու ամիս իբրեւ շրջիկ: Պտտեցայ գիւղերը եւ ծանօթացայ ժողովուրդին ու կուսակցական կազմակերպութեան: Այդտեղէն անցայ Թաւրիզ, ուր նոյնպէս մի երկու ամիս աշխատեցայ, որպէս Կ. Կոմիտէի գարծավար: Բայց ինձ չէր ոգեւորեր այդ շրջանի միապաղաղ եւ տաղտուկ գործունէութիւնը, ուստի կը վճռեմ ձգել ամէն ինչ եւ անցնիլ Երկիր:
Շար.133
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Իմ ցանկութիւնս այն էր, որ գաղթողներու ներկայացուցիչները համաձայնէին, որ ժողովուրդը բնակէր Նախավկայ-Խոյ եւ Խոյ-Թադէոս Առաքեալ ճանապարհներու վրայ գտնուող գիւղերը, որոնցմէ շատերուն խաները (տէրերը) մեծ ուրախութեամբ պիտի դիւրացնէին այդ վերաբնակութիւնը: Դժբախտաբար, ներկայացուցիչները կլիմայական պայմանները եւ հողի տեսակը չհաւնեցան, ըսելով որ ծխախոտի ցանքերու համար անյարմար է այդ շրջանը:
Այնուհետեւ մենք կ’անցնինք Թաւիրզ, ուր ես կը ներկայանամ իմ յանձնարարականներով Դաշնակցութեան Կ. Կոմիտէին, Համբարձում Առաքելեանի նամակով` Նազարբէկին, որ թաջիր-բաշի (վաճառականներու պետ) էր եւ այս վերջինիս միջոցաւ վալիադին, այսինքն թագաժառանգին, որ այդ ատենը Մեհմէտ Ալին էր: Ամէնքն ալ շահագրգռուած են գաղտականութեան Պարսկաստան գալու խնդրով, թէեւ իւրաքանչիւրը տարբեր տեսակէտներով: Կ. Կոմիտէին դրդապատճառը պարզ էր: Վալիադը, որ հաստափոր, մսագործի արտաքինով մարդ մըն էր (ես հիասթափուած էի, որ Շահերը այդպիսի մարդիկ կարող են լինել) շահագրգռուած էր ունենալ աշխատասէր ժողովուրդ մը, որ հակակշիռ ըլլար քիւրտերու դէմ, որոնք շարունակ կ’անհանգստացնէին զինքը: Ան ուրախութեամբ ընդառաջ գնաց իմ առաջարկին եւ տուաւ յանձնարարականներ Խոյի, Ուրմիոյ եւ Սալմաստի կառավարիչներու վրայ, հրամայելով ամէն կարգի օժանդակութիւն ցոյց տալ ինծի: Իսկ Նազարբէկը կը յուսար իր սեփականութիւնը կազմող գիւղերը բնակեցնել հայերով եւ իր հողերէն բաւարար շահ մը ստանալ: Քիւրտերը եւ թուրքերը, որոնք կը բնակէին անոր գիւղերուն մէջ, այնքանալ ձեռնտու չէին:
Այսպէսով, ընտրութեան համար ասպարէզը բաց էր մեր առջեւ: Բայց, անշուշտ, միտք չունէր բնակեցնել մեր ժողովուրդը ոչ Սոչտաղ եւ ոչ ալ նոյնիսկ Ուրմիա: Այդ վայրերը որեւէ առաւելութիւն չէին ներկայացներ Սուխումի եւ Սոչիի նկատմամաբ, տրուած ըլլալով որ անոնք նոյնպէս հեռու էին հայկական կեդրոններէն եւ այդ գաղթականները նոյնպէս պիտի մատնուէին կորստեան: Կը մնար, ուրեմն, Սալմաստը, որ ամէն բանով յարմար էր եթէ արգելառիթ այլ հանգամանքներ չլինէին:
Զինուած նոյն յանձնարարականներով, կ’երթանք Սալմաստ: Գաղթել ցանկացողներու ներկայացուցիչները կը հաւնին Սալմաստի հողին ջրին: Այդտեղէն կ’երթանք դէպի Դերիկի, Ճատալի, Սալանի սահմանները, եւ այդ տեղերն ալ ամէն բան լաւ կը գտնեն: Անոնք կանգ չեն առներ նաեւ քիւրտերու դէմ պայքարելու դժուարութեան առջեւ, որովհետեւ վստահութիւն ունին իրենց ժողովրդի ռազմունակութեան վրայ: Բայց յանկարծ մէջտեղ կու գայ անակնկալ արգելք մը: Օսմանեան հիւպատոսը արդէն հոտն առած է մեր ձեռնարկին: Ան հարցումներ կ’ընէ պարսիկ կառավարութեան եւ միւս կողմէ լուրեր կը տարաձայնէ ամէնուրեք, թէ հայեր եկած են որպէսզի բոլոր քիւրտերը դուրս քշեն իրենց տեղերէն եւ իրնեք նստին այդտեղ: Շուտով մեզի համար պարզուեցաւ, որ սխալած էինք մեր հաշիւներուն մէջ, որ պարսիկ կառավարութիւնը այնքան թոյլ է որ պիտի չկարողանայ որեւէ դրական օժանդակութիւն ցոյց տալ մեզի եւ անկարող է դիմադրել տաճկական միջամտութեանց ու լարած էնտրիկներուն: Եթէ անգամ գաղթականները հոն բերէինք ու բնակեցնէինք, հակառակ տաճիկներու, անոնք այդ տեղը շարունակական պատերազմի վայր պիտի դարձնէին եւ եթէ չյաջողէին քիւրտերու միջոցով, միջամտութիւնը պիտի կատարէին իրենց ուժերով: Ստիպուած կը հրաժարինք բազա ստեղծելու ծրագրէն: Իմ ընկեր ներկայացուցիչները կը վերադառնան Կովկաս, իսկ ես կը մնամ Սալմաստ, իրագործելու Երկիր անցնելու իմ ծրագիրը:
Սալմաստ մնացի մէկ երկու ամիս իբրեւ շրջիկ: Պտտեցայ գիւղերը եւ ծանօթացայ ժողովուրդին ու կուսակցական կազմակերպութեան: Այդտեղէն անցայ Թաւրիզ, ուր նոյնպէս մի երկու ամիս աշխատեցայ, որպէս Կ. Կոմիտէի գարծավար: Բայց ինձ չէր ոգեւորեր այդ շրջանի միապաղաղ եւ տաղտուկ գործունէութիւնը, ուստի կը վճռեմ ձգել ամէն ինչ եւ անցնիլ Երկիր:
Շար.133
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 133 - Ռուբէն
Նախավկայի Վանքը ինկած է Արաքսի ափին մէն-մինակ, շրջապատուած թուրք գիւղերով. իր կողքին ունի հայաբնակ գիւղ մը` Դարաշամբը: Դեռ 90ական թուականներէն սկսած այդ հինաւուրց վանքը եւ գիւղը կ’օգտագործուէին յեղափոխական նպատակներով, տրուած ըլլալով որ այդտեղէն փոխադրական ճանապարհ կը բացուէր Անդրկովկասէն դէպի Թաւրիզ, Խոյ, Սալմաստ եւ Թադէոս Առաքեալի վանքը:
Իմ ցանկութիւնս այն էր, որ գաղթողներու ներկայացուցիչները համաձայնէին, որ ժողովուրդը բնակէր Նախավկայ-Խոյ եւ Խոյ-Թադէոս Առաքեալ ճանապարհներու վրայ գտնուող գիւղերը, որոնցմէ շատերուն խաները (տէրերը) մեծ ուրախութեամբ պիտի դիւրացնէին այդ վերաբնակութիւնը: Դժբախտաբար, ներկայացուցիչները կլիմայական պայմանները եւ հողի տեսակը չհաւնեցան, ըսելով որ ծխախոտի ցանքերու համար անյարմար է այդ շրջանը:
Այնուհետեւ մենք կ’անցնինք Թաւիրզ, ուր ես կը ներկայանամ իմ յանձնարարականներով Դաշնակցութեան Կ. Կոմիտէին, Համբարձում Առաքելեանի նամակով` Նազարբէկին, որ թաջիր-բաշի (վաճառականներու պետ) էր եւ այս վերջինիս միջոցաւ վալիադին, այսինքն թագաժառանգին, որ այդ ատենը Մեհմէտ Ալին էր: Ամէնքն ալ շահագրգռուած են գաղտականութեան Պարսկաստան գալու խնդրով, թէեւ իւրաքանչիւրը տարբեր տեսակէտներով: Կ. Կոմիտէին դրդապատճառը պարզ էր: Վալիադը, որ հաստափոր, մսագործի արտաքինով մարդ մըն էր (ես հիասթափուած էի, որ Շահերը այդպիսի մարդիկ կարող են լինել) շահագրգռուած էր ունենալ աշխատասէր ժողովուրդ մը, որ հակակշիռ ըլլար քիւրտերու դէմ, որոնք շարունակ կ’անհանգստացնէին զինքը: Ան ուրախութեամբ ընդառաջ գնաց իմ առաջարկին եւ տուաւ յանձնարարականներ Խոյի, Ուրմիոյ եւ Սալմաստի կառավարիչներու վրայ, հրամայելով ամէն կարգի օժանդակութիւն ցոյց տալ ինծի: Իսկ Նազարբէկը կը յուսար իր սեփականութիւնը կազմող գիւղերը բնակեցնել հայերով եւ իր հողերէն բաւարար շահ մը ստանալ: Քիւրտերը եւ թուրքերը, որոնք կը բնակէին անոր գիւղերուն մէջ, այնքանալ ձեռնտու չէին:
Այսպէսով, ընտրութեան համար ասպարէզը բաց էր մեր առջեւ: Բայց, անշուշտ, միտք չունէր բնակեցնել մեր ժողովուրդը ոչ Սոչտաղ եւ ոչ ալ նոյնիսկ Ուրմիա: Այդ վայրերը որեւէ առաւելութիւն չէին ներկայացներ Սուխումի եւ Սոչիի նկատմամաբ, տրուած ըլլալով որ անոնք նոյնպէս հեռու էին հայկական կեդրոններէն եւ այդ գաղթականները նոյնպէս պիտի մատնուէին կորստեան: Կը մնար, ուրեմն, Սալմաստը, որ ամէն բանով յարմար էր եթէ արգելառիթ այլ հանգամանքներ չլինէին:
Զինուած նոյն յանձնարարականներով, կ’երթանք Սալմաստ: Գաղթել ցանկացողներու ներկայացուցիչները կը հաւնին Սալմաստի հողին ջրին: Այդտեղէն կ’երթանք դէպի Դերիկի, Ճատալի, Սալանի սահմանները, եւ այդ տեղերն ալ ամէն բան լաւ կը գտնեն: Անոնք կանգ չեն առներ նաեւ քիւրտերու դէմ պայքարելու դժուարութեան առջեւ, որովհետեւ վստահութիւն ունին իրենց ժողովրդի ռազմունակութեան վրայ: Բայց յանկարծ մէջտեղ կու գայ անակնկալ արգելք մը: Օսմանեան հիւպատոսը արդէն հոտն առած է մեր ձեռնարկին: Ան հարցումներ կ’ընէ պարսիկ կառավարութեան եւ միւս կողմէ լուրեր կը տարաձայնէ ամէնուրեք, թէ հայեր եկած են որպէսզի բոլոր քիւրտերը դուրս քշեն իրենց տեղերէն եւ իրնեք նստին այդտեղ: Շուտով մեզի համար պարզուեցաւ, որ սխալած էինք մեր հաշիւներուն մէջ, որ պարսիկ կառավարութիւնը այնքան թոյլ է որ պիտի չկարողանայ որեւէ դրական օժանդակութիւն ցոյց տալ մեզի եւ անկարող է դիմադրել տաճկական միջամտութեանց ու լարած էնտրիկներուն: Եթէ անգամ գաղթականները հոն բերէինք ու բնակեցնէինք, հակառակ տաճիկներու, անոնք այդ տեղը շարունակական պատերազմի վայր պիտի դարձնէին եւ եթէ չյաջողէին քիւրտերու միջոցով, միջամտութիւնը պիտի կատարէին իրենց ուժերով: Ստիպուած կը հրաժարինք բազա ստեղծելու ծրագրէն: Իմ ընկեր ներկայացուցիչները կը վերադառնան Կովկաս, իսկ ես կը մնամ Սալմաստ, իրագործելու Երկիր անցնելու իմ ծրագիրը:
Սալմաստ մնացի մէկ երկու ամիս իբրեւ շրջիկ: Պտտեցայ գիւղերը եւ ծանօթացայ ժողովուրդին ու կուսակցական կազմակերպութեան: Այդտեղէն անցայ Թաւրիզ, ուր նոյնպէս մի երկու ամիս աշխատեցայ, որպէս Կ. Կոմիտէի գարծավար: Բայց ինձ չէր ոգեւորեր այդ շրջանի միապաղաղ եւ տաղտուկ գործունէութիւնը, ուստի կը վճռեմ ձգել ամէն ինչ եւ անցնիլ Երկիր:
Շար.133
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Իմ ցանկութիւնս այն էր, որ գաղթողներու ներկայացուցիչները համաձայնէին, որ ժողովուրդը բնակէր Նախավկայ-Խոյ եւ Խոյ-Թադէոս Առաքեալ ճանապարհներու վրայ գտնուող գիւղերը, որոնցմէ շատերուն խաները (տէրերը) մեծ ուրախութեամբ պիտի դիւրացնէին այդ վերաբնակութիւնը: Դժբախտաբար, ներկայացուցիչները կլիմայական պայմանները եւ հողի տեսակը չհաւնեցան, ըսելով որ ծխախոտի ցանքերու համար անյարմար է այդ շրջանը:
Այնուհետեւ մենք կ’անցնինք Թաւիրզ, ուր ես կը ներկայանամ իմ յանձնարարականներով Դաշնակցութեան Կ. Կոմիտէին, Համբարձում Առաքելեանի նամակով` Նազարբէկին, որ թաջիր-բաշի (վաճառականներու պետ) էր եւ այս վերջինիս միջոցաւ վալիադին, այսինքն թագաժառանգին, որ այդ ատենը Մեհմէտ Ալին էր: Ամէնքն ալ շահագրգռուած են գաղտականութեան Պարսկաստան գալու խնդրով, թէեւ իւրաքանչիւրը տարբեր տեսակէտներով: Կ. Կոմիտէին դրդապատճառը պարզ էր: Վալիադը, որ հաստափոր, մսագործի արտաքինով մարդ մըն էր (ես հիասթափուած էի, որ Շահերը այդպիսի մարդիկ կարող են լինել) շահագրգռուած էր ունենալ աշխատասէր ժողովուրդ մը, որ հակակշիռ ըլլար քիւրտերու դէմ, որոնք շարունակ կ’անհանգստացնէին զինքը: Ան ուրախութեամբ ընդառաջ գնաց իմ առաջարկին եւ տուաւ յանձնարարականներ Խոյի, Ուրմիոյ եւ Սալմաստի կառավարիչներու վրայ, հրամայելով ամէն կարգի օժանդակութիւն ցոյց տալ ինծի: Իսկ Նազարբէկը կը յուսար իր սեփականութիւնը կազմող գիւղերը բնակեցնել հայերով եւ իր հողերէն բաւարար շահ մը ստանալ: Քիւրտերը եւ թուրքերը, որոնք կը բնակէին անոր գիւղերուն մէջ, այնքանալ ձեռնտու չէին:
Այսպէսով, ընտրութեան համար ասպարէզը բաց էր մեր առջեւ: Բայց, անշուշտ, միտք չունէր բնակեցնել մեր ժողովուրդը ոչ Սոչտաղ եւ ոչ ալ նոյնիսկ Ուրմիա: Այդ վայրերը որեւէ առաւելութիւն չէին ներկայացներ Սուխումի եւ Սոչիի նկատմամաբ, տրուած ըլլալով որ անոնք նոյնպէս հեռու էին հայկական կեդրոններէն եւ այդ գաղթականները նոյնպէս պիտի մատնուէին կորստեան: Կը մնար, ուրեմն, Սալմաստը, որ ամէն բանով յարմար էր եթէ արգելառիթ այլ հանգամանքներ չլինէին:
Զինուած նոյն յանձնարարականներով, կ’երթանք Սալմաստ: Գաղթել ցանկացողներու ներկայացուցիչները կը հաւնին Սալմաստի հողին ջրին: Այդտեղէն կ’երթանք դէպի Դերիկի, Ճատալի, Սալանի սահմանները, եւ այդ տեղերն ալ ամէն բան լաւ կը գտնեն: Անոնք կանգ չեն առներ նաեւ քիւրտերու դէմ պայքարելու դժուարութեան առջեւ, որովհետեւ վստահութիւն ունին իրենց ժողովրդի ռազմունակութեան վրայ: Բայց յանկարծ մէջտեղ կու գայ անակնկալ արգելք մը: Օսմանեան հիւպատոսը արդէն հոտն առած է մեր ձեռնարկին: Ան հարցումներ կ’ընէ պարսիկ կառավարութեան եւ միւս կողմէ լուրեր կը տարաձայնէ ամէնուրեք, թէ հայեր եկած են որպէսզի բոլոր քիւրտերը դուրս քշեն իրենց տեղերէն եւ իրնեք նստին այդտեղ: Շուտով մեզի համար պարզուեցաւ, որ սխալած էինք մեր հաշիւներուն մէջ, որ պարսիկ կառավարութիւնը այնքան թոյլ է որ պիտի չկարողանայ որեւէ դրական օժանդակութիւն ցոյց տալ մեզի եւ անկարող է դիմադրել տաճկական միջամտութեանց ու լարած էնտրիկներուն: Եթէ անգամ գաղթականները հոն բերէինք ու բնակեցնէինք, հակառակ տաճիկներու, անոնք այդ տեղը շարունակական պատերազմի վայր պիտի դարձնէին եւ եթէ չյաջողէին քիւրտերու միջոցով, միջամտութիւնը պիտի կատարէին իրենց ուժերով: Ստիպուած կը հրաժարինք բազա ստեղծելու ծրագրէն: Իմ ընկեր ներկայացուցիչները կը վերադառնան Կովկաս, իսկ ես կը մնամ Սալմաստ, իրագործելու Երկիր անցնելու իմ ծրագիրը:
Սալմաստ մնացի մէկ երկու ամիս իբրեւ շրջիկ: Պտտեցայ գիւղերը եւ ծանօթացայ ժողովուրդին ու կուսակցական կազմակերպութեան: Այդտեղէն անցայ Թաւրիզ, ուր նոյնպէս մի երկու ամիս աշխատեցայ, որպէս Կ. Կոմիտէի գարծավար: Բայց ինձ չէր ոգեւորեր այդ շրջանի միապաղաղ եւ տաղտուկ գործունէութիւնը, ուստի կը վճռեմ ձգել ամէն ինչ եւ անցնիլ Երկիր:
Շար.133
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Tuesday, August 24, 2010
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները-132- Ռուբէն
Այսօր կը սկսինք հրապարակել Ռուբէնի Յուշերու երկրորդ հատորը: Ինչպէս ասկէ առաջ յայտնած էինք մեր ընթերցողներուն, որ Ռուբէնի Յուշերը պարզ , չոր յուշագրութիւն չեն, այլ պատմական ժամանակամիջոցի մը վկայութիւն ՝ համեմուած Ռուբէնի յատուկ հիւմուրով եւ պատմուած ժողովրդային լեզուով՝ Ռուբէնին պաշտելի Հայ Ժողովուրդին համար:
«Նշանակ»«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.
Բ. ՀԱՏՈՐ
Գլուխ Ա.
Սոխում- Սոչի գաղթականներու հարցով կը մեկնիմ Պարսկաստան. Կազմակերպական մեթոտները Պարսկասատանի մէջ. Ապակեդրոնացում.
Հայ-Ասորի համագործակցութիւնը. Յեղափոխական նպատակները. Մոսին հրացանը.
Ատրպատականի Կեդր. Կոմիտէութիւնը. Մշակութային, զինական եւ յարաբերական գործերը.
Սալմաստի եւ շրջաններու անցեալէն.
Դերենիկ վանքի կռիւները. Յաջորդական զինատար-Վարդան, Նիկոլի Դերիկ կռիւը, Պետոյի, Աւետիսեանի եւ Մարտիկի խումբերու նահատակութիւնը, Խանասորի արշաւանքը, անոր բարոյական եւ գործնական արժէքը. Շարոն. Մահլամ գիւղի դէպքը. Գործունէութիւնը 1899էն 1904
Դեռեւս իմ Պաթում եղած ժամանակ, Սուխում-Սոչիի մօտաւորապէս 30.000-40.000 հայ գաղթականներու հարցն էր բարձրացած: Անոնք կամ պիտի ընդունէին կամ պիտի թողէին ու հեռանային Ռուսաստանէն եւ երթային հաստատուիլ ուր որ կ’ուզէին: Գաղթականները երեք պատճառներով չէին ուզեր ընդունիլ ռուսերու առաջարկը: Նախ, կապաուած էին իրենց հայրենիք Տրապիզոնի նահանգին եւ օր աւուր կը սպասէին վերադառնալու երկիր, մինչդեռ ռուսահպատակութիւն ընդունելով, կը կարծէին, որ ատիկա այլեւս անկարելի պիտի ըլլար: Երկրորդ, չէին ուզեր զինուորական եւ այլ պարտականութիւններ կատարել: Վերջապէս, ուժեղ փրոփականտ մը կար մեր կողմէ, եւ ես ալ ջերմ կողմնակից էի այն տեսակէտին որ մեր ժողովուրդը պէտք չէ որ վերջնականապէս կապուէր Հայաստանէն կտրուած այս հեռաւոր նահանգներուն: Եւ ժողովուրդը պատրաստ էր թողուլ այդ շրջանները եւ անցնիլ Տաճկահայաստան կամ Պարսկաստան: Ահա այդ գաղթականները, նոր հայրենիք փնտռելու համար, ընտրած էին զիս եւ ծխախոտի եւ հողի եօթ մասնագէտներ` Ճանիկ էֆենտիի գլխաւորութեամբ, որպէսզի կարգադրենք այդ հարցը:
Ես, որպէս Պարսկաստան գտնուած մէկը, ամենէն շատ կը պնդէի որ անոնք գնան հաստատուիլ Պարսկաստան:
Արդէն հոն եղած ժամանակ, շարունակ կը մտածէի, թէ որքա՜ն լաւ պիտի լինէր եւ որքա՜ն դիւրութեամբ պիտի լուծուէր մեր խնդիրը, եթէ Հեր եւ Զարեւանդ գաւառները հայերէ դատարկուած չլինէին: Մենք հոն պիտի ամուր բազա մը ունենայինք Վասպուրականի հետ կապուելու: Այդ կարգի ծրագիրները նոր չէին, դեռեւս 90ական թուականներուն անոնք գոյութիւն ունէին: Մեր կարգ մը գործիչները երազած էին Դերիկ վանքի ամբողջ շրջակայքը (ուղիղ սահմանը) եւ այնտեղէն ալ դէպի Կոթուր ու մինչեւ Մակու 40.000 ժողովուրդ լեցնել: Իմ տեսակէտները, ուրեմն, պատմութիւն ունէին, եւ կը բաժանուէին մեր այն ժամանակուան թէ՛ կուսակցական ու հասարակական գործիչներու եւ թէ Բիւրոյի կողմէ:
Թիֆլիս ժողով մը տեղի ունեցաւ «Մշակ» թերթի խմբագիր Համբարձում Առաքելեանի մօտ: Ժողովին հարաւիրուած էին հասարակական ամէն կարգի գործիչներ: Որոշում տրուեցաւ, որ ես առաջնորդեմ պատգամաւորութիւնը դէպի Պարսկաստան: Ճանապարհի դժուարութիւններ կային եւ Ճանիկ էֆենտին, որ փափկասուն մարդ մըն էր, ամբողջ գործը ձգեց ինձ վրայ եւ ինքը զանազան պատրուակներով ետ վերադարձաւ: Ես կը զինուիմ զանազան վկայականներով, զորս կ’առնեմ Համբարձում Առաքելեանէն, Կուսակցութենէն, Կաթողիկոսէն, Առաջնորդարանէն, Պարսկաստանի ազգային հիմնարկութենէն, նաեւ կառավարութենէն: Միեւնոյն ատեն կը յայտնեմ Բիւրոյին, որ եթէ այս գործը չյաջողեցաւ, Երկիր պիտի անցնիմ եւ կ’առնեմ յանձնարարական նաեւ Երկրի ընկերներու վրայ: Ստանալով Խրիմեան Հայրիկի օրհնութիւնը ու յանձնարարականները, աշնան դէմ ճամբայ կ’ելլեմ դէպի Ջուլֆա եւ կը հասնիմ Նախավկայի Վանքը, որ Ջուլֆային շատ մօտ է:
Շար.132
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Նշանակ»«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.
Բ. ՀԱՏՈՐ
Գլուխ Ա.
Սոխում- Սոչի գաղթականներու հարցով կը մեկնիմ Պարսկաստան. Կազմակերպական մեթոտները Պարսկասատանի մէջ. Ապակեդրոնացում.
Հայ-Ասորի համագործակցութիւնը. Յեղափոխական նպատակները. Մոսին հրացանը.
Ատրպատականի Կեդր. Կոմիտէութիւնը. Մշակութային, զինական եւ յարաբերական գործերը.
Սալմաստի եւ շրջաններու անցեալէն.
Դերենիկ վանքի կռիւները. Յաջորդական զինատար-Վարդան, Նիկոլի Դերիկ կռիւը, Պետոյի, Աւետիսեանի եւ Մարտիկի խումբերու նահատակութիւնը, Խանասորի արշաւանքը, անոր բարոյական եւ գործնական արժէքը. Շարոն. Մահլամ գիւղի դէպքը. Գործունէութիւնը 1899էն 1904
Դեռեւս իմ Պաթում եղած ժամանակ, Սուխում-Սոչիի մօտաւորապէս 30.000-40.000 հայ գաղթականներու հարցն էր բարձրացած: Անոնք կամ պիտի ընդունէին կամ պիտի թողէին ու հեռանային Ռուսաստանէն եւ երթային հաստատուիլ ուր որ կ’ուզէին: Գաղթականները երեք պատճառներով չէին ուզեր ընդունիլ ռուսերու առաջարկը: Նախ, կապաուած էին իրենց հայրենիք Տրապիզոնի նահանգին եւ օր աւուր կը սպասէին վերադառնալու երկիր, մինչդեռ ռուսահպատակութիւն ընդունելով, կը կարծէին, որ ատիկա այլեւս անկարելի պիտի ըլլար: Երկրորդ, չէին ուզեր զինուորական եւ այլ պարտականութիւններ կատարել: Վերջապէս, ուժեղ փրոփականտ մը կար մեր կողմէ, եւ ես ալ ջերմ կողմնակից էի այն տեսակէտին որ մեր ժողովուրդը պէտք չէ որ վերջնականապէս կապուէր Հայաստանէն կտրուած այս հեռաւոր նահանգներուն: Եւ ժողովուրդը պատրաստ էր թողուլ այդ շրջանները եւ անցնիլ Տաճկահայաստան կամ Պարսկաստան: Ահա այդ գաղթականները, նոր հայրենիք փնտռելու համար, ընտրած էին զիս եւ ծխախոտի եւ հողի եօթ մասնագէտներ` Ճանիկ էֆենտիի գլխաւորութեամբ, որպէսզի կարգադրենք այդ հարցը:
Ես, որպէս Պարսկաստան գտնուած մէկը, ամենէն շատ կը պնդէի որ անոնք գնան հաստատուիլ Պարսկաստան:
Արդէն հոն եղած ժամանակ, շարունակ կը մտածէի, թէ որքա՜ն լաւ պիտի լինէր եւ որքա՜ն դիւրութեամբ պիտի լուծուէր մեր խնդիրը, եթէ Հեր եւ Զարեւանդ գաւառները հայերէ դատարկուած չլինէին: Մենք հոն պիտի ամուր բազա մը ունենայինք Վասպուրականի հետ կապուելու: Այդ կարգի ծրագիրները նոր չէին, դեռեւս 90ական թուականներուն անոնք գոյութիւն ունէին: Մեր կարգ մը գործիչները երազած էին Դերիկ վանքի ամբողջ շրջակայքը (ուղիղ սահմանը) եւ այնտեղէն ալ դէպի Կոթուր ու մինչեւ Մակու 40.000 ժողովուրդ լեցնել: Իմ տեսակէտները, ուրեմն, պատմութիւն ունէին, եւ կը բաժանուէին մեր այն ժամանակուան թէ՛ կուսակցական ու հասարակական գործիչներու եւ թէ Բիւրոյի կողմէ:
Թիֆլիս ժողով մը տեղի ունեցաւ «Մշակ» թերթի խմբագիր Համբարձում Առաքելեանի մօտ: Ժողովին հարաւիրուած էին հասարակական ամէն կարգի գործիչներ: Որոշում տրուեցաւ, որ ես առաջնորդեմ պատգամաւորութիւնը դէպի Պարսկաստան: Ճանապարհի դժուարութիւններ կային եւ Ճանիկ էֆենտին, որ փափկասուն մարդ մըն էր, ամբողջ գործը ձգեց ինձ վրայ եւ ինքը զանազան պատրուակներով ետ վերադարձաւ: Ես կը զինուիմ զանազան վկայականներով, զորս կ’առնեմ Համբարձում Առաքելեանէն, Կուսակցութենէն, Կաթողիկոսէն, Առաջնորդարանէն, Պարսկաստանի ազգային հիմնարկութենէն, նաեւ կառավարութենէն: Միեւնոյն ատեն կը յայտնեմ Բիւրոյին, որ եթէ այս գործը չյաջողեցաւ, Երկիր պիտի անցնիմ եւ կ’առնեմ յանձնարարական նաեւ Երկրի ընկերներու վրայ: Ստանալով Խրիմեան Հայրիկի օրհնութիւնը ու յանձնարարականները, աշնան դէմ ճամբայ կ’ելլեմ դէպի Ջուլֆա եւ կը հասնիմ Նախավկայի Վանքը, որ Ջուլֆային շատ մօտ է:
Շար.132
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները-132- Ռուբէն
Այսօր կը սկսինք հրապարակել Ռուբէնի Յուշերու երկրորդ հատորը: Ինչպէս ասկէ առաջ յայտնած էինք մեր ընթերցողներուն, որ Ռուբէնի Յուշերը պարզ , չոր յուշագրութիւն չեն, այլ պատմական ժամանակամիջոցի մը վկայութիւն ՝ համեմուած Ռուբէնի յատուկ հիւմուրով եւ պատմուած ժողովրդային լեզուով՝ Ռուբէնին պաշտելի Հայ Ժողովուրդին համար:
«Նշանակ»«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.
Բ. ՀԱՏՈՐ
Գլուխ Ա.
Սոխում- Սոչի գաղթականներու հարցով կը մեկնիմ Պարսկաստան. Կազմակերպական մեթոտները Պարսկասատանի մէջ. Ապակեդրոնացում.
Հայ-Ասորի համագործակցութիւնը. Յեղափոխական նպատակները. Մոսին հրացանը.
Ատրպատականի Կեդր. Կոմիտէութիւնը. Մշակութային, զինական եւ յարաբերական գործերը.
Սալմաստի եւ շրջաններու անցեալէն.
Դերենիկ վանքի կռիւները. Յաջորդական զինատար-Վարդան, Նիկոլի Դերիկ կռիւը, Պետոյի, Աւետիսեանի եւ Մարտիկի խումբերու նահատակութիւնը, Խանասորի արշաւանքը, անոր բարոյական եւ գործնական արժէքը. Շարոն. Մահլամ գիւղի դէպքը. Գործունէութիւնը 1899էն 1904
Դեռեւս իմ Պաթում եղած ժամանակ, Սուխում-Սոչիի մօտաւորապէս 30.000-40.000 հայ գաղթականներու հարցն էր բարձրացած: Անոնք կամ պիտի ընդունէին կամ պիտի թողէին ու հեռանային Ռուսաստանէն եւ երթային հաստատուիլ ուր որ կ’ուզէին: Գաղթականները երեք պատճառներով չէին ուզեր ընդունիլ ռուսերու առաջարկը: Նախ, կապաուած էին իրենց հայրենիք Տրապիզոնի նահանգին եւ օր աւուր կը սպասէին վերադառնալու երկիր, մինչդեռ ռուսահպատակութիւն ընդունելով, կը կարծէին, որ ատիկա այլեւս անկարելի պիտի ըլլար: Երկրորդ, չէին ուզեր զինուորական եւ այլ պարտականութիւններ կատարել: Վերջապէս, ուժեղ փրոփականտ մը կար մեր կողմէ, եւ ես ալ ջերմ կողմնակից էի այն տեսակէտին որ մեր ժողովուրդը պէտք չէ որ վերջնականապէս կապուէր Հայաստանէն կտրուած այս հեռաւոր նահանգներուն: Եւ ժողովուրդը պատրաստ էր թողուլ այդ շրջանները եւ անցնիլ Տաճկահայաստան կամ Պարսկաստան: Ահա այդ գաղթականները, նոր հայրենիք փնտռելու համար, ընտրած էին զիս եւ ծխախոտի եւ հողի եօթ մասնագէտներ` Ճանիկ էֆենտիի գլխաւորութեամբ, որպէսզի կարգադրենք այդ հարցը:
Ես, որպէս Պարսկաստան գտնուած մէկը, ամենէն շատ կը պնդէի որ անոնք գնան հաստատուիլ Պարսկաստան:
Արդէն հոն եղած ժամանակ, շարունակ կը մտածէի, թէ որքա՜ն լաւ պիտի լինէր եւ որքա՜ն դիւրութեամբ պիտի լուծուէր մեր խնդիրը, եթէ Հեր եւ Զարեւանդ գաւառները հայերէ դատարկուած չլինէին: Մենք հոն պիտի ամուր բազա մը ունենայինք Վասպուրականի հետ կապուելու: Այդ կարգի ծրագիրները նոր չէին, դեռեւս 90ական թուականներուն անոնք գոյութիւն ունէին: Մեր կարգ մը գործիչները երազած էին Դերիկ վանքի ամբողջ շրջակայքը (ուղիղ սահմանը) եւ այնտեղէն ալ դէպի Կոթուր ու մինչեւ Մակու 40.000 ժողովուրդ լեցնել: Իմ տեսակէտները, ուրեմն, պատմութիւն ունէին, եւ կը բաժանուէին մեր այն ժամանակուան թէ՛ կուսակցական ու հասարակական գործիչներու եւ թէ Բիւրոյի կողմէ:
Թիֆլիս ժողով մը տեղի ունեցաւ «Մշակ» թերթի խմբագիր Համբարձում Առաքելեանի մօտ: Ժողովին հարաւիրուած էին հասարակական ամէն կարգի գործիչներ: Որոշում տրուեցաւ, որ ես առաջնորդեմ պատգամաւորութիւնը դէպի Պարսկաստան: Ճանապարհի դժուարութիւններ կային եւ Ճանիկ էֆենտին, որ փափկասուն մարդ մըն էր, ամբողջ գործը ձգեց ինձ վրայ եւ ինքը զանազան պատրուակներով ետ վերադարձաւ: Ես կը զինուիմ զանազան վկայականներով, զորս կ’առնեմ Համբարձում Առաքելեանէն, Կուսակցութենէն, Կաթողիկոսէն, Առաջնորդարանէն, Պարսկաստանի ազգային հիմնարկութենէն, նաեւ կառավարութենէն: Միեւնոյն ատեն կը յայտնեմ Բիւրոյին, որ եթէ այս գործը չյաջողեցաւ, Երկիր պիտի անցնիմ եւ կ’առնեմ յանձնարարական նաեւ Երկրի ընկերներու վրայ: Ստանալով Խրիմեան Հայրիկի օրհնութիւնը ու յանձնարարականները, աշնան դէմ ճամբայ կ’ելլեմ դէպի Ջուլֆա եւ կը հասնիմ Նախավկայի Վանքը, որ Ջուլֆային շատ մօտ է:
Շար.132
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Նշանակ»«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.
Բ. ՀԱՏՈՐ
Գլուխ Ա.
Սոխում- Սոչի գաղթականներու հարցով կը մեկնիմ Պարսկաստան. Կազմակերպական մեթոտները Պարսկասատանի մէջ. Ապակեդրոնացում.
Հայ-Ասորի համագործակցութիւնը. Յեղափոխական նպատակները. Մոսին հրացանը.
Ատրպատականի Կեդր. Կոմիտէութիւնը. Մշակութային, զինական եւ յարաբերական գործերը.
Սալմաստի եւ շրջաններու անցեալէն.
Դերենիկ վանքի կռիւները. Յաջորդական զինատար-Վարդան, Նիկոլի Դերիկ կռիւը, Պետոյի, Աւետիսեանի եւ Մարտիկի խումբերու նահատակութիւնը, Խանասորի արշաւանքը, անոր բարոյական եւ գործնական արժէքը. Շարոն. Մահլամ գիւղի դէպքը. Գործունէութիւնը 1899էն 1904
Դեռեւս իմ Պաթում եղած ժամանակ, Սուխում-Սոչիի մօտաւորապէս 30.000-40.000 հայ գաղթականներու հարցն էր բարձրացած: Անոնք կամ պիտի ընդունէին կամ պիտի թողէին ու հեռանային Ռուսաստանէն եւ երթային հաստատուիլ ուր որ կ’ուզէին: Գաղթականները երեք պատճառներով չէին ուզեր ընդունիլ ռուսերու առաջարկը: Նախ, կապաուած էին իրենց հայրենիք Տրապիզոնի նահանգին եւ օր աւուր կը սպասէին վերադառնալու երկիր, մինչդեռ ռուսահպատակութիւն ընդունելով, կը կարծէին, որ ատիկա այլեւս անկարելի պիտի ըլլար: Երկրորդ, չէին ուզեր զինուորական եւ այլ պարտականութիւններ կատարել: Վերջապէս, ուժեղ փրոփականտ մը կար մեր կողմէ, եւ ես ալ ջերմ կողմնակից էի այն տեսակէտին որ մեր ժողովուրդը պէտք չէ որ վերջնականապէս կապուէր Հայաստանէն կտրուած այս հեռաւոր նահանգներուն: Եւ ժողովուրդը պատրաստ էր թողուլ այդ շրջանները եւ անցնիլ Տաճկահայաստան կամ Պարսկաստան: Ահա այդ գաղթականները, նոր հայրենիք փնտռելու համար, ընտրած էին զիս եւ ծխախոտի եւ հողի եօթ մասնագէտներ` Ճանիկ էֆենտիի գլխաւորութեամբ, որպէսզի կարգադրենք այդ հարցը:
Ես, որպէս Պարսկաստան գտնուած մէկը, ամենէն շատ կը պնդէի որ անոնք գնան հաստատուիլ Պարսկաստան:
Արդէն հոն եղած ժամանակ, շարունակ կը մտածէի, թէ որքա՜ն լաւ պիտի լինէր եւ որքա՜ն դիւրութեամբ պիտի լուծուէր մեր խնդիրը, եթէ Հեր եւ Զարեւանդ գաւառները հայերէ դատարկուած չլինէին: Մենք հոն պիտի ամուր բազա մը ունենայինք Վասպուրականի հետ կապուելու: Այդ կարգի ծրագիրները նոր չէին, դեռեւս 90ական թուականներուն անոնք գոյութիւն ունէին: Մեր կարգ մը գործիչները երազած էին Դերիկ վանքի ամբողջ շրջակայքը (ուղիղ սահմանը) եւ այնտեղէն ալ դէպի Կոթուր ու մինչեւ Մակու 40.000 ժողովուրդ լեցնել: Իմ տեսակէտները, ուրեմն, պատմութիւն ունէին, եւ կը բաժանուէին մեր այն ժամանակուան թէ՛ կուսակցական ու հասարակական գործիչներու եւ թէ Բիւրոյի կողմէ:
Թիֆլիս ժողով մը տեղի ունեցաւ «Մշակ» թերթի խմբագիր Համբարձում Առաքելեանի մօտ: Ժողովին հարաւիրուած էին հասարակական ամէն կարգի գործիչներ: Որոշում տրուեցաւ, որ ես առաջնորդեմ պատգամաւորութիւնը դէպի Պարսկաստան: Ճանապարհի դժուարութիւններ կային եւ Ճանիկ էֆենտին, որ փափկասուն մարդ մըն էր, ամբողջ գործը ձգեց ինձ վրայ եւ ինքը զանազան պատրուակներով ետ վերադարձաւ: Ես կը զինուիմ զանազան վկայականներով, զորս կ’առնեմ Համբարձում Առաքելեանէն, Կուսակցութենէն, Կաթողիկոսէն, Առաջնորդարանէն, Պարսկաստանի ազգային հիմնարկութենէն, նաեւ կառավարութենէն: Միեւնոյն ատեն կը յայտնեմ Բիւրոյին, որ եթէ այս գործը չյաջողեցաւ, Երկիր պիտի անցնիմ եւ կ’առնեմ յանձնարարական նաեւ Երկրի ընկերներու վրայ: Ստանալով Խրիմեան Հայրիկի օրհնութիւնը ու յանձնարարականները, աշնան դէմ ճամբայ կ’ելլեմ դէպի Ջուլֆա եւ կը հասնիմ Նախավկայի Վանքը, որ Ջուլֆային շատ մօտ է:
Շար.132
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Monday, August 23, 2010
Կոչ՝ մասնակցութեան
Սիրելի Ընթերցող բարեկամ/ընկերներ,
Վերջերս զգալիօրէն աւելցածէ կայքէջ այցելողներու թիւը: Շնորհակալութիւն քաջալերանքին համար: Սակայն քաջալերանքը միայն բաւարար չէ խմբագրութեանս համար: Մեր խնդրանքն է մեր սիրելի ընթերցողներուն որ իրենց մասնակցութիւնը բերեն նաեւ իրենց գրութիւններով: Կայքէջը ազատ բեմ է բոլոր անոնց որոնք կրթադաստիարակչական մտահոգութիւններ ունին, ինչպէս նաեւ մշակութային,գրական, առողջապահական , կրօնական, ազգային հարցեր շօշափող գրութիւններ ունին հրամցնելիք: Գրեցէք, նոյնիսկ լատինատառ հայերէնով, սքան ըրէք ձեր ձեռագիրները եւ ուղարկեցէք nshanag@gmail.com հասցէին: Մենք ձեւը կը գտնենք զանոնք ձեր պաշտած լեզուով հրապարակելու:
Աս առիթով կ՜ողջունենք երկու նոր մտաւորականներու մասնակցութիւնը կայքէջիս, յանձինս Յակոբ Արք. Գլընճեանի՝ Մոնթէվիտէօ եւ Արամ Քէթէնճեանի՝ Պաղտատ:
Սպասելով՝
«Նշանակ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Վերջերս զգալիօրէն աւելցածէ կայքէջ այցելողներու թիւը: Շնորհակալութիւն քաջալերանքին համար: Սակայն քաջալերանքը միայն բաւարար չէ խմբագրութեանս համար: Մեր խնդրանքն է մեր սիրելի ընթերցողներուն որ իրենց մասնակցութիւնը բերեն նաեւ իրենց գրութիւններով: Կայքէջը ազատ բեմ է բոլոր անոնց որոնք կրթադաստիարակչական մտահոգութիւններ ունին, ինչպէս նաեւ մշակութային,գրական, առողջապահական , կրօնական, ազգային հարցեր շօշափող գրութիւններ ունին հրամցնելիք: Գրեցէք, նոյնիսկ լատինատառ հայերէնով, սքան ըրէք ձեր ձեռագիրները եւ ուղարկեցէք nshanag@gmail.com հասցէին: Մենք ձեւը կը գտնենք զանոնք ձեր պաշտած լեզուով հրապարակելու:
Աս առիթով կ՜ողջունենք երկու նոր մտաւորականներու մասնակցութիւնը կայքէջիս, յանձինս Յակոբ Արք. Գլընճեանի՝ Մոնթէվիտէօ եւ Արամ Քէթէնճեանի՝ Պաղտատ:
Սպասելով՝
«Նշանակ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Կոչ՝ մասնակցութեան
Սիրելի Ընթերցող բարեկամ/ընկերներ,
Վերջերս զգալիօրէն աւելցածէ կայքէջ այցելողներու թիւը: Շնորհակալութիւն քաջալերանքին համար: Սակայն քաջալերանքը միայն բաւարար չէ խմբագրութեանս համար: Մեր խնդրանքն է մեր սիրելի ընթերցողներուն որ իրենց մասնակցութիւնը բերեն նաեւ իրենց գրութիւններով: Կայքէջը ազատ բեմ է բոլոր անոնց որոնք կրթադաստիարակչական մտահոգութիւններ ունին, ինչպէս նաեւ մշակութային,գրական, առողջապահական , կրօնական, ազգային հարցեր շօշափող գրութիւններ ունին հրամցնելիք: Գրեցէք, նոյնիսկ լատինատառ հայերէնով, սքան ըրէք ձեր ձեռագիրները եւ ուղարկեցէք nshanag@gmail.com հասցէին: Մենք ձեւը կը գտնենք զանոնք ձեր պաշտած լեզուով հրապարակելու:
Աս առիթով կ՜ողջունենք երկու նոր մտաւորականներու մասնակցութիւնը կայքէջիս, յանձինս Յակոբ Արք. Գլընճեանի՝ Մոնթէվիտէօ եւ Արամ Քէթէնճեանի՝ Պաղտատ:
Սպասելով՝
«Նշանակ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Վերջերս զգալիօրէն աւելցածէ կայքէջ այցելողներու թիւը: Շնորհակալութիւն քաջալերանքին համար: Սակայն քաջալերանքը միայն բաւարար չէ խմբագրութեանս համար: Մեր խնդրանքն է մեր սիրելի ընթերցողներուն որ իրենց մասնակցութիւնը բերեն նաեւ իրենց գրութիւններով: Կայքէջը ազատ բեմ է բոլոր անոնց որոնք կրթադաստիարակչական մտահոգութիւններ ունին, ինչպէս նաեւ մշակութային,գրական, առողջապահական , կրօնական, ազգային հարցեր շօշափող գրութիւններ ունին հրամցնելիք: Գրեցէք, նոյնիսկ լատինատառ հայերէնով, սքան ըրէք ձեր ձեռագիրները եւ ուղարկեցէք nshanag@gmail.com հասցէին: Մենք ձեւը կը գտնենք զանոնք ձեր պաշտած լեզուով հրապարակելու:
Աս առիթով կ՜ողջունենք երկու նոր մտաւորականներու մասնակցութիւնը կայքէջիս, յանձինս Յակոբ Արք. Գլընճեանի՝ Մոնթէվիտէօ եւ Արամ Քէթէնճեանի՝ Պաղտատ:
Սպասելով՝
«Նշանակ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՄԵՆԱՒՈՐ ԻՇԽԱՆԸ 2
Դէպքն այնքան էր զարհուրելի, որ Աբդելռահմանը մինչեւ իր կեանքի վախճանը զգալու էր դրա այրող ցաւը։ Շատ անգամ գիշերները երազում կրկնւում էր միեւնոյն տեսարանը, եւ նա իր սեփական հեծեծանքների ձայնից զարթնում էր։
Աբդելռահմանը նայում է դէպի վեր, նրա համար երկնքի դռներն ամուր փակուած էին, նայում է չորս կողմը եւ տեսնում շրջապատուած անողոք թշնամիներով։ Բայց արաբական անապատը անծայրածիր է, ոչ ոք չի կարող պարագրել այն, ուր միշտ ելք է գտնում նա, ով չի յուսալքւում, ով քաջարի է եւ արդար վրէժի ծարաւն ունի իր հոգում։ Դրա հա-մար էլ իշխանը յանկարծակի արտասանեց.
– Իֆրիկիա՜...
Այո, միակ ելքը Աֆրիկայի ուղղութիւնը բռնելն էր, ուր ժամանակին Օմայեանները տարածել էին իրենց տիրապետութիւնն ու կրօնը եւ հասել մինչեւ Իսպանիա, որն իրենց լեզուով կոչւում էր Ալ–Անդալուս։
Հինգ տարի շարունակ Աբդելռահմանը իր միակ զինակցի՝ Բադրի հետ թափառում է ողջ հիւսիսային Աֆրիկայում, երբեմն ծպտուած եւ երբեմն էլ բացայայտնելով իր ինքնութիւնը նրանց, որոնք մերժում էին ընդունել Աբբասեանների իշխանութիւնը։ Նա կրում է բազմապիսի զրկանքներ, ապրում է քարայրներում, հո-ղաշէն խրճիթներում, վրանների տակ։ Վտանգների ժա–մանակ դիմում է հնարամտութեան եւ նոյնիսկ չի քաշւում արիւնահեղութիւնից։ Վերջում նա հասնում է ծայրագոյն Արեւմուտք՝ Մաղրեբ, ուր սկսում է փնտռել բերբերական Նաֆզա տոհմը, որի դուստրն էր եղել իր մայրը՝ Ռահը։
Բերբերական այդ գերդաստանը այնքան էլ խանդավառութեամբ չի ընդունում Աբդելռահմանին, որի արաբ հայրը ժամանակին յափշտակելել էր իրենց սիրասուն դստերն ու տարել Դամասկոս իբրեւ պատերազմի աւար։ Միւս կողմից էլ Աբդելռահմանի արտաքին կերպարանքը չէր համապատասխանում բերբերական ցեղի յատկանիշներին։ Նա բարձրահասակ էր եւ ունէր կապոյտ աչքեր։
Աբդելռահմանը ճնշուած էր զգում իրեն մօր հարազատների շրջապատում։ Յարմար առիթի էր սպասում դուրս գալու համար նրանց հսկողութիւնից։ Նրա նպատակն ուրիշ էր։ Նա յաճախ էր գնում ծովափ եւ այնտեղից դիտում դիմացի երկրի հմայիչ տարածութիւնները։ Նա շատ էր լսել այդ երկրի մասին, դա ուազիրաթ ալ–Անդալուսն էր, քրիստոնեաների՝ Իսպանիան, ուր քառասուն տարիներ առաջ իր հարազատները հասել էին ու պարզել Օմայեանների յաղթական դրօշը։ Թերակղզու արաբ նոր վալին՝ Եուսուֆ աբդ– ալ–Ռահման ալ–Ֆիհրին, չէր վայելում իր հպատակների մեծ մասի համակրանքը։ Թշնամութիւն կար բերբերների, եմէնցի արաբների եւ Եուսուֆի կողմնակիցների միջեւ։ Աբդելռահ–մանը յանդուգն ծրագրեր է մշակում՝ միաւորելու համար արաբներին ու իր համակիր բերբերներին, որ–պէսզի դրանց, ինչպէս նաեւ Ալ–Անդալուսի իր հաւատարիմ ազգակիցների օգնութեամբ, գրաւի Իսպանիան եւ կրկին անգամ այնտեղ ամրապնդի Արեւելքում կործանուած Օմայեան գերդաստանի իշխանութիւնը։։
Այս ուղղութեամբ նա Ալ–Անդալուսի իր սիրիացի հարազատների մօտ բանակցութեան է ուղարկում Բադրին։
Այնուհետեւ անհամբեր սպասում է իր հաւա–տարիմ ծառայի վերադարձին, որի մեկնելուց արդէն անցել էր մի տարի։ Սպասելուց բացի այլընտրանք չկար։ Վտարանդի իշխանի համար Արեւելք վերդառնալը մահ էր նշանակում, իսկ անհիւրընկալ բերբերների մօտ մնալն էլ վիրաւորում էր իր արժանապատւութիւնն ու ազատատենչ ոգին, միայն հիւսիսն էր յուսատու հեռանկարներ ընձեռում։
Եւ ահա, ամառային մի գեղեցիկ ու շոգ օր, Աբդելռահմանը ծովեզերքում նշմարում է մի նաւ, որտեղից մէկը լողալով դէպի ափ էր գալիս։ Այդ անձը իր սիրե-լի Բադրն էր, որ ուրախ լուր էր բերում այն մասին, թէ Ալ–Անդալուսի հարաւում տեղաւորուած արաբական բանակը շարունակում է հաւատարիմ մնալ Օմայեաններին։ Այդ բանակը մեծ մասամբ սիրիացի արաբներից էր կազմուած եւ համաձայնել էր առանց պայմանի միանալու Աբբասեանների ջարդերից ու հալածանքից վերապրած միակ իշխանին՝ ընդդէմ Ալ–Անդալուսի կառավարիչ Եուսուֆի, որի նստավայրն էր Կորդովա քաղա–քը։
755 թ. օգոստոսի 14ին, Աբդելռահմանը, գլուխն անցած եմէնցիների եւ մի խումբ բերբերների, կտրում–անցնում է æիբրալթարի նեղուցը եւ բնակութիւն հաստատում Գրանադայի մարզի Ալմունիէկար քաղաքում՝ իր ընտանիքին հաւատարիմ սիրիացիների մօտ։
Աբդելռահմանը գիտակից էր իր կոչմանը։ Գնալով իրականութիւն էր դառնում իր մասին եղած գուշակութիւնը։ Նա սակայն ամէն ինչ անում էր ոչ թէ իր սեփական փառքի համար, այլ յանուն իր գերդասատանի ոտնակոխուած հեղինակութեան վերականգման եւ ի յարգանս նրա անմեղ նահատակների։ Կեանքում ոչինչ չկար, որ զարմացնէր նրան։ Նա հասունացել էր կեանքի անողոք պայքարներում, տեսել փարթամութիւն, հարստութիւն, պալատական կեանք, բայց նաեւ՝ թշուառութիւն, հալածանք, դաւաճանութիւն, կոտորած...։
Ալ–Անդալուսի վալին՝ Եուսուֆը, նախզգում է վտանգը։ Սիրաշահելու համար Աբդելռահմանին՝ հողատարածքներ է առաջարկում նրան, բարձր պաշտօն եւ իր աղջկայ հետ ամուսնութիւն։ Սակայն այդ բոլորը ամենեւին չէր հետաքրքրում իշխանին։
Ամիսներ տեւած ապարդիւն բանակցութիւններից յետոյ՝ Աբդելռահմանի ղեկավարած զօրքը շարժւում է Կորդովայի ուղղութեամբ։ Եէմենցիները անհամբեր են, կառավարիչ Եուսուֆի գանձերին ու կանանց տիրանալու տենչը հանգիստ չի տալիս նրանց։ Աբդելռահմանը իր դեսպանի միջոցով մի նամակ է ուղարկում Եուսուֆին՝ խոստա–նալով յարգել նրա պայմանները եթէ հրաժարուի իշխանութիւնից։ Դեռ նամակի պատասխանը չստացած՝ անհամբեր եմէնցիները գիշերով յարձակւում են կառավարչի զինուորների վրայ եւ պարտութեան մատնում նրանց։ Սպանւում է Եուսուֆի որդներից մէկը, իսկ ինքը կա–լանաւորւում է։
Յաղթական Աբդելռահմանը 756 թուականի մայիսի 16–ին, նիզակի ծայրին իր սպիտակ փաթթոցն ամրացրած իբրեւ դրօշ, մուտք է գործում Կորդովա։ Նա հռչակւում է Ալ–Անդալուսի կառավարիչ եւ հիմնում »Կորդովայի Օմայեան Անկախ Էմիրութիւնը«, որն հետագայում իր յաջորդների կողմից վերածւում է Խալի–ֆայութեան։ Նա արգելում է եմէնցիներին կողոպտել Եուսուֆի կա–նանց, նոյնիսկ ազատ է արձակում նախկին կառավարչին, որը, սակայն, երեք տարի յետոյ ապստամբութիւն կազմակերպելու մեղադրանքով՝ գլխատւում է։
Նորահաստատ էմիրը Սիրիայից գաղտնօրէն բերել է տալիս իր հարազատներից ոմանց։ Ճոխացնում է Կորդովան եւ ի յիշատակ Ալ–Ռուսաֆայի կորցրած պապենական կալուածքի՝ նոյն անունով մի դրախտանման պար–տէզ է տնկել տալիս Կորդովայում, ուր Սիրիայից բե–րելելով՝ աճեցնում է գեղեցիկ նռնենիներ, նարնջենիներ, ծաղիկ-ների տարբեր տեսակներ։ Սիրիայում թաքնուած իր քոյրերից մէկն էլ արմաւենու մի տնկի է ուղարկում ի–րեն։ Էմիրը հիմքն է դնում նաեւ Կորդովայի համբա–ւաւոր Մեծ Մզկիթի։
Բաղդադն իրենց նոր մայրաքաղաքը դարձրած Աբբասեանների նոր Խալիֆան՝ Ալ–Մանսուրը, լսելով Աբդելռահմանի ողջ լինելու եւ Կորդովայի էմիր հռչակուելու մասին, կատաղում է։ Նա ամէն ջանք գործադրում է, որպէսզի իր վստահելի մարդկանց մի–ջոցով ոչն–չացնի նրան։
Մաղրեբում եւ Իսպանիայի հարաւում հաստատ–ուած եմէնցի արաբներն էլ դաւեր են նիւթում էմիրի դէմ, քանի որ նա արգելել էր իրենց կողոպտել Կորդովան։ Աբդելռահմանը դաժան հաշուեյարդարի է են–թարկում նրանց։ Նա ոչնչացնում է աւելի քան երեսուն հազար եմէնցի զինուոր եւ հետզհետէ, վստահութիւնը կորցնելով բոլորի նկատմամբ, դառնում մենակեաց ու կասկածամիտ մի բռնակալ։ Չի խնայում նոյնիսկ իր սեփական որդիներից մէկին։
Ալ–Մանսուր խալիֆայի լրտեսներն ու կողմնակիցները Աբդելռահմանի դէմ մի մեծ դաւադրութիւն են կազմակերպում, որը սակայն ձախողութեան է մատնւում։ Էմիրը գլխատել է տալիս դաւադրութեան բոլոր մաս–նակիցներին, իսկ նրանց ղեկավարի •լուխն էլ աղաջրի մէջ դնելով՝ մի գրութեան եւ Աբբասեանների սեւ դրօշի հետ վաճառականների միջոցով ուղարկում է Բաղդադ։ Ալ–Մանսուրը բացում է արկղը եւ, տեսնելով իր հաւա–տարիմ զօրապետի գլուխը, ահուդողի մատնուած բա–ցականչում է.
– Հազա՜ր գոհութիւն Ալլահին, որ իմ եւ այդ գիշատիչ վայրէնու միջեւ ծովն է դրել իբրեւ սահման..
Հզօր էմիր Աբդելռահմանը հասել էր իր փառքի գագաթնակէտին եւ Արեւմուտքում վերականգնել Օմայեանների իշխանութիւնը, բայց նա ինքն իրեն մե–նակ էր զգում։ Զրկուել էր ծնողներից ու բազմաթիւ հարազատներից։ Իր անմիջական զինակիցներն ու նոյնիսկ օ–տարութեան մէջ ունեցած իր որդիները ձգտում էին իր իշխանութեանը եւ դրա համար էլ միմեանց դէմ պայքարում։ Ուզում էին բարձր դիրքեր գրաւել՝ դրանց համար առանց անհրաժեշտ պատրաստութիւնն ու արժանիքը ունենալու։ Ինքը՝ էմիրը, իր ապահովութեան համար ստիպուած էր վարձկաններից կազմուած մի բա–նակ պահել։
Այդ բոլորից բացի եւ ամենից շատ իր հեռաւոր ծննդավայրի կարօտը մաշեցնում էր իր սիրտը։ Եւ այս–պէս, մենաւոր իշխանը, հեռու բոլոր անցողիկ հաճոյքներից, իր ուժերը նուիրում է թէ՛ իր իշխանութեան ամրապնդմանը եւ թէ՛ արաբական Ալ–Անդալուսի բար•ա–ւաճման •ործին։ Ժամանակ է •տնում նաեւ իր սրտի յոյ–զերը թղթին յանձնելու։ Կորդովա քաղաքի իր հոյա–կապ պալատում նստած՝ մտքով •նում է Արեւելք եւ •րում.
Աւելի քան •եղատեսիլ պարտէզներն ու շքեղ
դղեակները,
Ինձ համար հաճելի են անապատն ու վրանները։
Կորդովայում էմիր Աբդելռահմանի իշխանութեան 32–րդ տարին էր։ Նա իրեն չափազանց յոգնած էր զգում, իրեն թւում էր, թէ դարեր է ապրել։ Այս ի՞նչ թշուառ աշխարհ է,– մտածում էր,– երբ չես կարողանում վստա–հել մարդ արարածին, որն ընդհանրապէս փոփոխամիտ է եւ ուժի, դիրքի ու արծաթի առջեւ քծնող, ստորացող։
Յուզուած ու մտախոհ նա մտնում է Ալ–Ռուսաֆայի պարտէզը, որը նոյնպէս շքեղ էր, ինչպէս Եփրատ գետի եզերքին իրենց ունեցած համանուն կալուածքը։ Կանաչ-ների միջից կարմրահաս նռները շռայլ գեղեցկութեամբ էին ժպտում, իսկ բուրումնաւէտ վարդերը, գոյնզգոյն ծաղիկները կենսախինդ հմայքներով էին պարուրում մթնոլորտը։ Դրանք բոլորն էլ էմիրի հայրենիքից՝ Սիր–իայից էին բերուել, դրանց մէջ կար այդ երկրի բոյրն ու տենչը՝ մնալու դալար ու ծաղկուն։ Բայց այս անգամ Աբդելռահմանի ուշադրութիւնը աւելի կենտրոնա–նում է այն մենաւոր արմաւենու վրայ, որը Սիրիայից իրեն էր ուղարկել քոյրը։ Տարիների ընթացքում այն երկնասլաց կերպով աճել էր եւ էմիրի համար դարձել քրոջական անփոխարինելի սիրոյ խորհրդանիշ։ Անխարդախ սէրն է միայն այսպէս աճում,– մտածում էր նա։ Սէրն է միայն անկորնչելին. միայն նրանով են մարդկայնանում սրտերը։ Բռնութիւնն ու արիւնահեղութիւնը բորբոքում են ատելութիւնը մարդկանց միջեւ, գազանացնում են նրանց։
Աբդելռահմանը լուռ գրկում է արմաւենին եւ երկար ժամանակ մնում այդպէս քարացած։
Կեանքի մայրամուտին նա իր պալատի պատուհանից յաճախ նայում էր Ալ–Ռուսաֆայի ուղղութեամբ։ Այնտեղ աճած այդ մենաւոր արմաւենին դարձել էր իր մենաւոր •ոյութեան անձայն խօսակիցը։
Պատմիչի հաղորդածի համաձայն՝ Էմիրի մահից յետոյ, պալատի պատուհանի մօտ, գտնուել է նրա ձեռագիրը, որով նա դիմել էր արմաւենուն այս բառերով.
Դու էլ ինձ պէս մոհաջիր ես այս օտար հողում,
Լեզու չունես, որ պատմես ցաւերդ անհամար,
Այլապէս քեզ կ՚ասէի. գնա՛ ու հաղորդիր
Եփրատի ափերում ապրող քո քոյրերին,
Թէ ինչ բան է օտարութեան տառապանքը,
Եւ թէ ինչպէս դառն ճակատագիրն ու Աբբասը
Ինձ հալածեցին իմ հարազատ հայրենիքից։
Հասակ նետեցիր այն երկրում, ուր օտար ես,
Եւ ինձ նման ապրում ես լայնատարած աշխարհի
Ամենահեռաւոր այս անկիւնում տրտմալից։
Առաւօտուայ քաղցր ցօղը թող միշտ հովացնի
Կարօտակէզ քո սիրտը մեղմիկ օրօրներով,
Եւ թող աստղերը երկնային մխիթարեն քեզ...
Մինչեւ այսօր, աւելի քան հազար տարի յետոյ, Կորդովա քաղաքի մերձակայքում, Աբդելռահման էմիրի պարտէզում՝ Ալ–Ռուսաֆայում, այցելուն կը տեսնի մենաւոր արմաւենու կորիզներից աճած բազմաթիւ նոր արմաւենիններ, որոնք յիշեցնում են ոչ միայն Եփրատի գեղածիծաղ ափունքն ու Օմայեանների փառքը, այլ յատկապէս քրոջական անարատ սէրն ու դրա պտղաբերումը։ Իսկ մենաւոր իշխանի մասին էլ անջնջելի է մնացել պատմիչի հետեւեալ վկայութիւնը.
»Նրա ողջ կեանքն անցաւ պայքարների մէջ։ Նա արիասիրտ էր եւ աներկիւղ։ Ոչ ոքի չէր վստահում, այլ միայն՝ իր սեփական իմաստութեանը։ Ապստամբների ու թշնամիների նկատմամբ անողոք էր, բայց արդարի արիւն երբեք չհեղեց։ Նա վայելուչ խօսքի վարպետ էր, գիտէր հոյակապ ոտանաւորներ հիւսել՝ նրբօրէն մտածուած եւ խորքով ուսանելի«։
ՅԱԿՈԲ ԱՐՔ. ԳԼՆՃԵԱՆ
Մօնթէվիտէօ – Ուրուկուայ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Աբդելռահմանը նայում է դէպի վեր, նրա համար երկնքի դռներն ամուր փակուած էին, նայում է չորս կողմը եւ տեսնում շրջապատուած անողոք թշնամիներով։ Բայց արաբական անապատը անծայրածիր է, ոչ ոք չի կարող պարագրել այն, ուր միշտ ելք է գտնում նա, ով չի յուսալքւում, ով քաջարի է եւ արդար վրէժի ծարաւն ունի իր հոգում։ Դրա հա-մար էլ իշխանը յանկարծակի արտասանեց.
– Իֆրիկիա՜...
Այո, միակ ելքը Աֆրիկայի ուղղութիւնը բռնելն էր, ուր ժամանակին Օմայեանները տարածել էին իրենց տիրապետութիւնն ու կրօնը եւ հասել մինչեւ Իսպանիա, որն իրենց լեզուով կոչւում էր Ալ–Անդալուս։
Հինգ տարի շարունակ Աբդելռահմանը իր միակ զինակցի՝ Բադրի հետ թափառում է ողջ հիւսիսային Աֆրիկայում, երբեմն ծպտուած եւ երբեմն էլ բացայայտնելով իր ինքնութիւնը նրանց, որոնք մերժում էին ընդունել Աբբասեանների իշխանութիւնը։ Նա կրում է բազմապիսի զրկանքներ, ապրում է քարայրներում, հո-ղաշէն խրճիթներում, վրանների տակ։ Վտանգների ժա–մանակ դիմում է հնարամտութեան եւ նոյնիսկ չի քաշւում արիւնահեղութիւնից։ Վերջում նա հասնում է ծայրագոյն Արեւմուտք՝ Մաղրեբ, ուր սկսում է փնտռել բերբերական Նաֆզա տոհմը, որի դուստրն էր եղել իր մայրը՝ Ռահը։
Բերբերական այդ գերդաստանը այնքան էլ խանդավառութեամբ չի ընդունում Աբդելռահմանին, որի արաբ հայրը ժամանակին յափշտակելել էր իրենց սիրասուն դստերն ու տարել Դամասկոս իբրեւ պատերազմի աւար։ Միւս կողմից էլ Աբդելռահմանի արտաքին կերպարանքը չէր համապատասխանում բերբերական ցեղի յատկանիշներին։ Նա բարձրահասակ էր եւ ունէր կապոյտ աչքեր։
Աբդելռահմանը ճնշուած էր զգում իրեն մօր հարազատների շրջապատում։ Յարմար առիթի էր սպասում դուրս գալու համար նրանց հսկողութիւնից։ Նրա նպատակն ուրիշ էր։ Նա յաճախ էր գնում ծովափ եւ այնտեղից դիտում դիմացի երկրի հմայիչ տարածութիւնները։ Նա շատ էր լսել այդ երկրի մասին, դա ուազիրաթ ալ–Անդալուսն էր, քրիստոնեաների՝ Իսպանիան, ուր քառասուն տարիներ առաջ իր հարազատները հասել էին ու պարզել Օմայեանների յաղթական դրօշը։ Թերակղզու արաբ նոր վալին՝ Եուսուֆ աբդ– ալ–Ռահման ալ–Ֆիհրին, չէր վայելում իր հպատակների մեծ մասի համակրանքը։ Թշնամութիւն կար բերբերների, եմէնցի արաբների եւ Եուսուֆի կողմնակիցների միջեւ։ Աբդելռահ–մանը յանդուգն ծրագրեր է մշակում՝ միաւորելու համար արաբներին ու իր համակիր բերբերներին, որ–պէսզի դրանց, ինչպէս նաեւ Ալ–Անդալուսի իր հաւատարիմ ազգակիցների օգնութեամբ, գրաւի Իսպանիան եւ կրկին անգամ այնտեղ ամրապնդի Արեւելքում կործանուած Օմայեան գերդաստանի իշխանութիւնը։։
Այս ուղղութեամբ նա Ալ–Անդալուսի իր սիրիացի հարազատների մօտ բանակցութեան է ուղարկում Բադրին։
Այնուհետեւ անհամբեր սպասում է իր հաւա–տարիմ ծառայի վերադարձին, որի մեկնելուց արդէն անցել էր մի տարի։ Սպասելուց բացի այլընտրանք չկար։ Վտարանդի իշխանի համար Արեւելք վերդառնալը մահ էր նշանակում, իսկ անհիւրընկալ բերբերների մօտ մնալն էլ վիրաւորում էր իր արժանապատւութիւնն ու ազատատենչ ոգին, միայն հիւսիսն էր յուսատու հեռանկարներ ընձեռում։
Եւ ահա, ամառային մի գեղեցիկ ու շոգ օր, Աբդելռահմանը ծովեզերքում նշմարում է մի նաւ, որտեղից մէկը լողալով դէպի ափ էր գալիս։ Այդ անձը իր սիրե-լի Բադրն էր, որ ուրախ լուր էր բերում այն մասին, թէ Ալ–Անդալուսի հարաւում տեղաւորուած արաբական բանակը շարունակում է հաւատարիմ մնալ Օմայեաններին։ Այդ բանակը մեծ մասամբ սիրիացի արաբներից էր կազմուած եւ համաձայնել էր առանց պայմանի միանալու Աբբասեանների ջարդերից ու հալածանքից վերապրած միակ իշխանին՝ ընդդէմ Ալ–Անդալուսի կառավարիչ Եուսուֆի, որի նստավայրն էր Կորդովա քաղա–քը։
755 թ. օգոստոսի 14ին, Աբդելռահմանը, գլուխն անցած եմէնցիների եւ մի խումբ բերբերների, կտրում–անցնում է æիբրալթարի նեղուցը եւ բնակութիւն հաստատում Գրանադայի մարզի Ալմունիէկար քաղաքում՝ իր ընտանիքին հաւատարիմ սիրիացիների մօտ։
Աբդելռահմանը գիտակից էր իր կոչմանը։ Գնալով իրականութիւն էր դառնում իր մասին եղած գուշակութիւնը։ Նա սակայն ամէն ինչ անում էր ոչ թէ իր սեփական փառքի համար, այլ յանուն իր գերդասատանի ոտնակոխուած հեղինակութեան վերականգման եւ ի յարգանս նրա անմեղ նահատակների։ Կեանքում ոչինչ չկար, որ զարմացնէր նրան։ Նա հասունացել էր կեանքի անողոք պայքարներում, տեսել փարթամութիւն, հարստութիւն, պալատական կեանք, բայց նաեւ՝ թշուառութիւն, հալածանք, դաւաճանութիւն, կոտորած...։
Ալ–Անդալուսի վալին՝ Եուսուֆը, նախզգում է վտանգը։ Սիրաշահելու համար Աբդելռահմանին՝ հողատարածքներ է առաջարկում նրան, բարձր պաշտօն եւ իր աղջկայ հետ ամուսնութիւն։ Սակայն այդ բոլորը ամենեւին չէր հետաքրքրում իշխանին։
Ամիսներ տեւած ապարդիւն բանակցութիւններից յետոյ՝ Աբդելռահմանի ղեկավարած զօրքը շարժւում է Կորդովայի ուղղութեամբ։ Եէմենցիները անհամբեր են, կառավարիչ Եուսուֆի գանձերին ու կանանց տիրանալու տենչը հանգիստ չի տալիս նրանց։ Աբդելռահմանը իր դեսպանի միջոցով մի նամակ է ուղարկում Եուսուֆին՝ խոստա–նալով յարգել նրա պայմանները եթէ հրաժարուի իշխանութիւնից։ Դեռ նամակի պատասխանը չստացած՝ անհամբեր եմէնցիները գիշերով յարձակւում են կառավարչի զինուորների վրայ եւ պարտութեան մատնում նրանց։ Սպանւում է Եուսուֆի որդներից մէկը, իսկ ինքը կա–լանաւորւում է։
Յաղթական Աբդելռահմանը 756 թուականի մայիսի 16–ին, նիզակի ծայրին իր սպիտակ փաթթոցն ամրացրած իբրեւ դրօշ, մուտք է գործում Կորդովա։ Նա հռչակւում է Ալ–Անդալուսի կառավարիչ եւ հիմնում »Կորդովայի Օմայեան Անկախ Էմիրութիւնը«, որն հետագայում իր յաջորդների կողմից վերածւում է Խալի–ֆայութեան։ Նա արգելում է եմէնցիներին կողոպտել Եուսուֆի կա–նանց, նոյնիսկ ազատ է արձակում նախկին կառավարչին, որը, սակայն, երեք տարի յետոյ ապստամբութիւն կազմակերպելու մեղադրանքով՝ գլխատւում է։
Նորահաստատ էմիրը Սիրիայից գաղտնօրէն բերել է տալիս իր հարազատներից ոմանց։ Ճոխացնում է Կորդովան եւ ի յիշատակ Ալ–Ռուսաֆայի կորցրած պապենական կալուածքի՝ նոյն անունով մի դրախտանման պար–տէզ է տնկել տալիս Կորդովայում, ուր Սիրիայից բե–րելելով՝ աճեցնում է գեղեցիկ նռնենիներ, նարնջենիներ, ծաղիկ-ների տարբեր տեսակներ։ Սիրիայում թաքնուած իր քոյրերից մէկն էլ արմաւենու մի տնկի է ուղարկում ի–րեն։ Էմիրը հիմքն է դնում նաեւ Կորդովայի համբա–ւաւոր Մեծ Մզկիթի։
Բաղդադն իրենց նոր մայրաքաղաքը դարձրած Աբբասեանների նոր Խալիֆան՝ Ալ–Մանսուրը, լսելով Աբդելռահմանի ողջ լինելու եւ Կորդովայի էմիր հռչակուելու մասին, կատաղում է։ Նա ամէն ջանք գործադրում է, որպէսզի իր վստահելի մարդկանց մի–ջոցով ոչն–չացնի նրան։
Մաղրեբում եւ Իսպանիայի հարաւում հաստատ–ուած եմէնցի արաբներն էլ դաւեր են նիւթում էմիրի դէմ, քանի որ նա արգելել էր իրենց կողոպտել Կորդովան։ Աբդելռահմանը դաժան հաշուեյարդարի է են–թարկում նրանց։ Նա ոչնչացնում է աւելի քան երեսուն հազար եմէնցի զինուոր եւ հետզհետէ, վստահութիւնը կորցնելով բոլորի նկատմամբ, դառնում մենակեաց ու կասկածամիտ մի բռնակալ։ Չի խնայում նոյնիսկ իր սեփական որդիներից մէկին։
Ալ–Մանսուր խալիֆայի լրտեսներն ու կողմնակիցները Աբդելռահմանի դէմ մի մեծ դաւադրութիւն են կազմակերպում, որը սակայն ձախողութեան է մատնւում։ Էմիրը գլխատել է տալիս դաւադրութեան բոլոր մաս–նակիցներին, իսկ նրանց ղեկավարի •լուխն էլ աղաջրի մէջ դնելով՝ մի գրութեան եւ Աբբասեանների սեւ դրօշի հետ վաճառականների միջոցով ուղարկում է Բաղդադ։ Ալ–Մանսուրը բացում է արկղը եւ, տեսնելով իր հաւա–տարիմ զօրապետի գլուխը, ահուդողի մատնուած բա–ցականչում է.
– Հազա՜ր գոհութիւն Ալլահին, որ իմ եւ այդ գիշատիչ վայրէնու միջեւ ծովն է դրել իբրեւ սահման..
Հզօր էմիր Աբդելռահմանը հասել էր իր փառքի գագաթնակէտին եւ Արեւմուտքում վերականգնել Օմայեանների իշխանութիւնը, բայց նա ինքն իրեն մե–նակ էր զգում։ Զրկուել էր ծնողներից ու բազմաթիւ հարազատներից։ Իր անմիջական զինակիցներն ու նոյնիսկ օ–տարութեան մէջ ունեցած իր որդիները ձգտում էին իր իշխանութեանը եւ դրա համար էլ միմեանց դէմ պայքարում։ Ուզում էին բարձր դիրքեր գրաւել՝ դրանց համար առանց անհրաժեշտ պատրաստութիւնն ու արժանիքը ունենալու։ Ինքը՝ էմիրը, իր ապահովութեան համար ստիպուած էր վարձկաններից կազմուած մի բա–նակ պահել։
Այդ բոլորից բացի եւ ամենից շատ իր հեռաւոր ծննդավայրի կարօտը մաշեցնում էր իր սիրտը։ Եւ այս–պէս, մենաւոր իշխանը, հեռու բոլոր անցողիկ հաճոյքներից, իր ուժերը նուիրում է թէ՛ իր իշխանութեան ամրապնդմանը եւ թէ՛ արաբական Ալ–Անդալուսի բար•ա–ւաճման •ործին։ Ժամանակ է •տնում նաեւ իր սրտի յոյ–զերը թղթին յանձնելու։ Կորդովա քաղաքի իր հոյա–կապ պալատում նստած՝ մտքով •նում է Արեւելք եւ •րում.
Աւելի քան •եղատեսիլ պարտէզներն ու շքեղ
դղեակները,
Ինձ համար հաճելի են անապատն ու վրանները։
Կորդովայում էմիր Աբդելռահմանի իշխանութեան 32–րդ տարին էր։ Նա իրեն չափազանց յոգնած էր զգում, իրեն թւում էր, թէ դարեր է ապրել։ Այս ի՞նչ թշուառ աշխարհ է,– մտածում էր,– երբ չես կարողանում վստա–հել մարդ արարածին, որն ընդհանրապէս փոփոխամիտ է եւ ուժի, դիրքի ու արծաթի առջեւ քծնող, ստորացող։
Յուզուած ու մտախոհ նա մտնում է Ալ–Ռուսաֆայի պարտէզը, որը նոյնպէս շքեղ էր, ինչպէս Եփրատ գետի եզերքին իրենց ունեցած համանուն կալուածքը։ Կանաչ-ների միջից կարմրահաս նռները շռայլ գեղեցկութեամբ էին ժպտում, իսկ բուրումնաւէտ վարդերը, գոյնզգոյն ծաղիկները կենսախինդ հմայքներով էին պարուրում մթնոլորտը։ Դրանք բոլորն էլ էմիրի հայրենիքից՝ Սիր–իայից էին բերուել, դրանց մէջ կար այդ երկրի բոյրն ու տենչը՝ մնալու դալար ու ծաղկուն։ Բայց այս անգամ Աբդելռահմանի ուշադրութիւնը աւելի կենտրոնա–նում է այն մենաւոր արմաւենու վրայ, որը Սիրիայից իրեն էր ուղարկել քոյրը։ Տարիների ընթացքում այն երկնասլաց կերպով աճել էր եւ էմիրի համար դարձել քրոջական անփոխարինելի սիրոյ խորհրդանիշ։ Անխարդախ սէրն է միայն այսպէս աճում,– մտածում էր նա։ Սէրն է միայն անկորնչելին. միայն նրանով են մարդկայնանում սրտերը։ Բռնութիւնն ու արիւնահեղութիւնը բորբոքում են ատելութիւնը մարդկանց միջեւ, գազանացնում են նրանց։
Աբդելռահմանը լուռ գրկում է արմաւենին եւ երկար ժամանակ մնում այդպէս քարացած։
Կեանքի մայրամուտին նա իր պալատի պատուհանից յաճախ նայում էր Ալ–Ռուսաֆայի ուղղութեամբ։ Այնտեղ աճած այդ մենաւոր արմաւենին դարձել էր իր մենաւոր •ոյութեան անձայն խօսակիցը։
Պատմիչի հաղորդածի համաձայն՝ Էմիրի մահից յետոյ, պալատի պատուհանի մօտ, գտնուել է նրա ձեռագիրը, որով նա դիմել էր արմաւենուն այս բառերով.
Դու էլ ինձ պէս մոհաջիր ես այս օտար հողում,
Լեզու չունես, որ պատմես ցաւերդ անհամար,
Այլապէս քեզ կ՚ասէի. գնա՛ ու հաղորդիր
Եփրատի ափերում ապրող քո քոյրերին,
Թէ ինչ բան է օտարութեան տառապանքը,
Եւ թէ ինչպէս դառն ճակատագիրն ու Աբբասը
Ինձ հալածեցին իմ հարազատ հայրենիքից։
Հասակ նետեցիր այն երկրում, ուր օտար ես,
Եւ ինձ նման ապրում ես լայնատարած աշխարհի
Ամենահեռաւոր այս անկիւնում տրտմալից։
Առաւօտուայ քաղցր ցօղը թող միշտ հովացնի
Կարօտակէզ քո սիրտը մեղմիկ օրօրներով,
Եւ թող աստղերը երկնային մխիթարեն քեզ...
Մինչեւ այսօր, աւելի քան հազար տարի յետոյ, Կորդովա քաղաքի մերձակայքում, Աբդելռահման էմիրի պարտէզում՝ Ալ–Ռուսաֆայում, այցելուն կը տեսնի մենաւոր արմաւենու կորիզներից աճած բազմաթիւ նոր արմաւենիններ, որոնք յիշեցնում են ոչ միայն Եփրատի գեղածիծաղ ափունքն ու Օմայեանների փառքը, այլ յատկապէս քրոջական անարատ սէրն ու դրա պտղաբերումը։ Իսկ մենաւոր իշխանի մասին էլ անջնջելի է մնացել պատմիչի հետեւեալ վկայութիւնը.
»Նրա ողջ կեանքն անցաւ պայքարների մէջ։ Նա արիասիրտ էր եւ աներկիւղ։ Ոչ ոքի չէր վստահում, այլ միայն՝ իր սեփական իմաստութեանը։ Ապստամբների ու թշնամիների նկատմամբ անողոք էր, բայց արդարի արիւն երբեք չհեղեց։ Նա վայելուչ խօսքի վարպետ էր, գիտէր հոյակապ ոտանաւորներ հիւսել՝ նրբօրէն մտածուած եւ խորքով ուսանելի«։
ՅԱԿՈԲ ԱՐՔ. ԳԼՆՃԵԱՆ
Մօնթէվիտէօ – Ուրուկուայ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՄԵՆԱՒՈՐ ԻՇԽԱՆԸ 2
Դէպքն այնքան էր զարհուրելի, որ Աբդելռահմանը մինչեւ իր կեանքի վախճանը զգալու էր դրա այրող ցաւը։ Շատ անգամ գիշերները երազում կրկնւում էր միեւնոյն տեսարանը, եւ նա իր սեփական հեծեծանքների ձայնից զարթնում էր։
Աբդելռահմանը նայում է դէպի վեր, նրա համար երկնքի դռներն ամուր փակուած էին, նայում է չորս կողմը եւ տեսնում շրջապատուած անողոք թշնամիներով։ Բայց արաբական անապատը անծայրածիր է, ոչ ոք չի կարող պարագրել այն, ուր միշտ ելք է գտնում նա, ով չի յուսալքւում, ով քաջարի է եւ արդար վրէժի ծարաւն ունի իր հոգում։ Դրա հա-մար էլ իշխանը յանկարծակի արտասանեց.
– Իֆրիկիա՜...
Այո, միակ ելքը Աֆրիկայի ուղղութիւնը բռնելն էր, ուր ժամանակին Օմայեանները տարածել էին իրենց տիրապետութիւնն ու կրօնը եւ հասել մինչեւ Իսպանիա, որն իրենց լեզուով կոչւում էր Ալ–Անդալուս։
Հինգ տարի շարունակ Աբդելռահմանը իր միակ զինակցի՝ Բադրի հետ թափառում է ողջ հիւսիսային Աֆրիկայում, երբեմն ծպտուած եւ երբեմն էլ բացայայտնելով իր ինքնութիւնը նրանց, որոնք մերժում էին ընդունել Աբբասեանների իշխանութիւնը։ Նա կրում է բազմապիսի զրկանքներ, ապրում է քարայրներում, հո-ղաշէն խրճիթներում, վրանների տակ։ Վտանգների ժա–մանակ դիմում է հնարամտութեան եւ նոյնիսկ չի քաշւում արիւնահեղութիւնից։ Վերջում նա հասնում է ծայրագոյն Արեւմուտք՝ Մաղրեբ, ուր սկսում է փնտռել բերբերական Նաֆզա տոհմը, որի դուստրն էր եղել իր մայրը՝ Ռահը։
Բերբերական այդ գերդաստանը այնքան էլ խանդավառութեամբ չի ընդունում Աբդելռահմանին, որի արաբ հայրը ժամանակին յափշտակելել էր իրենց սիրասուն դստերն ու տարել Դամասկոս իբրեւ պատերազմի աւար։ Միւս կողմից էլ Աբդելռահմանի արտաքին կերպարանքը չէր համապատասխանում բերբերական ցեղի յատկանիշներին։ Նա բարձրահասակ էր եւ ունէր կապոյտ աչքեր։
Աբդելռահմանը ճնշուած էր զգում իրեն մօր հարազատների շրջապատում։ Յարմար առիթի էր սպասում դուրս գալու համար նրանց հսկողութիւնից։ Նրա նպատակն ուրիշ էր։ Նա յաճախ էր գնում ծովափ եւ այնտեղից դիտում դիմացի երկրի հմայիչ տարածութիւնները։ Նա շատ էր լսել այդ երկրի մասին, դա ուազիրաթ ալ–Անդալուսն էր, քրիստոնեաների՝ Իսպանիան, ուր քառասուն տարիներ առաջ իր հարազատները հասել էին ու պարզել Օմայեանների յաղթական դրօշը։ Թերակղզու արաբ նոր վալին՝ Եուսուֆ աբդ– ալ–Ռահման ալ–Ֆիհրին, չէր վայելում իր հպատակների մեծ մասի համակրանքը։ Թշնամութիւն կար բերբերների, եմէնցի արաբների եւ Եուսուֆի կողմնակիցների միջեւ։ Աբդելռահ–մանը յանդուգն ծրագրեր է մշակում՝ միաւորելու համար արաբներին ու իր համակիր բերբերներին, որ–պէսզի դրանց, ինչպէս նաեւ Ալ–Անդալուսի իր հաւատարիմ ազգակիցների օգնութեամբ, գրաւի Իսպանիան եւ կրկին անգամ այնտեղ ամրապնդի Արեւելքում կործանուած Օմայեան գերդաստանի իշխանութիւնը։։
Այս ուղղութեամբ նա Ալ–Անդալուսի իր սիրիացի հարազատների մօտ բանակցութեան է ուղարկում Բադրին։
Այնուհետեւ անհամբեր սպասում է իր հաւա–տարիմ ծառայի վերադարձին, որի մեկնելուց արդէն անցել էր մի տարի։ Սպասելուց բացի այլընտրանք չկար։ Վտարանդի իշխանի համար Արեւելք վերդառնալը մահ էր նշանակում, իսկ անհիւրընկալ բերբերների մօտ մնալն էլ վիրաւորում էր իր արժանապատւութիւնն ու ազատատենչ ոգին, միայն հիւսիսն էր յուսատու հեռանկարներ ընձեռում։
Եւ ահա, ամառային մի գեղեցիկ ու շոգ օր, Աբդելռահմանը ծովեզերքում նշմարում է մի նաւ, որտեղից մէկը լողալով դէպի ափ էր գալիս։ Այդ անձը իր սիրե-լի Բադրն էր, որ ուրախ լուր էր բերում այն մասին, թէ Ալ–Անդալուսի հարաւում տեղաւորուած արաբական բանակը շարունակում է հաւատարիմ մնալ Օմայեաններին։ Այդ բանակը մեծ մասամբ սիրիացի արաբներից էր կազմուած եւ համաձայնել էր առանց պայմանի միանալու Աբբասեանների ջարդերից ու հալածանքից վերապրած միակ իշխանին՝ ընդդէմ Ալ–Անդալուսի կառավարիչ Եուսուֆի, որի նստավայրն էր Կորդովա քաղա–քը։
755 թ. օգոստոսի 14ին, Աբդելռահմանը, գլուխն անցած եմէնցիների եւ մի խումբ բերբերների, կտրում–անցնում է æիբրալթարի նեղուցը եւ բնակութիւն հաստատում Գրանադայի մարզի Ալմունիէկար քաղաքում՝ իր ընտանիքին հաւատարիմ սիրիացիների մօտ։
Աբդելռահմանը գիտակից էր իր կոչմանը։ Գնալով իրականութիւն էր դառնում իր մասին եղած գուշակութիւնը։ Նա սակայն ամէն ինչ անում էր ոչ թէ իր սեփական փառքի համար, այլ յանուն իր գերդասատանի ոտնակոխուած հեղինակութեան վերականգման եւ ի յարգանս նրա անմեղ նահատակների։ Կեանքում ոչինչ չկար, որ զարմացնէր նրան։ Նա հասունացել էր կեանքի անողոք պայքարներում, տեսել փարթամութիւն, հարստութիւն, պալատական կեանք, բայց նաեւ՝ թշուառութիւն, հալածանք, դաւաճանութիւն, կոտորած...։
Ալ–Անդալուսի վալին՝ Եուսուֆը, նախզգում է վտանգը։ Սիրաշահելու համար Աբդելռահմանին՝ հողատարածքներ է առաջարկում նրան, բարձր պաշտօն եւ իր աղջկայ հետ ամուսնութիւն։ Սակայն այդ բոլորը ամենեւին չէր հետաքրքրում իշխանին։
Ամիսներ տեւած ապարդիւն բանակցութիւններից յետոյ՝ Աբդելռահմանի ղեկավարած զօրքը շարժւում է Կորդովայի ուղղութեամբ։ Եէմենցիները անհամբեր են, կառավարիչ Եուսուֆի գանձերին ու կանանց տիրանալու տենչը հանգիստ չի տալիս նրանց։ Աբդելռահմանը իր դեսպանի միջոցով մի նամակ է ուղարկում Եուսուֆին՝ խոստա–նալով յարգել նրա պայմանները եթէ հրաժարուի իշխանութիւնից։ Դեռ նամակի պատասխանը չստացած՝ անհամբեր եմէնցիները գիշերով յարձակւում են կառավարչի զինուորների վրայ եւ պարտութեան մատնում նրանց։ Սպանւում է Եուսուֆի որդներից մէկը, իսկ ինքը կա–լանաւորւում է։
Յաղթական Աբդելռահմանը 756 թուականի մայիսի 16–ին, նիզակի ծայրին իր սպիտակ փաթթոցն ամրացրած իբրեւ դրօշ, մուտք է գործում Կորդովա։ Նա հռչակւում է Ալ–Անդալուսի կառավարիչ եւ հիմնում »Կորդովայի Օմայեան Անկախ Էմիրութիւնը«, որն հետագայում իր յաջորդների կողմից վերածւում է Խալի–ֆայութեան։ Նա արգելում է եմէնցիներին կողոպտել Եուսուֆի կա–նանց, նոյնիսկ ազատ է արձակում նախկին կառավարչին, որը, սակայն, երեք տարի յետոյ ապստամբութիւն կազմակերպելու մեղադրանքով՝ գլխատւում է։
Նորահաստատ էմիրը Սիրիայից գաղտնօրէն բերել է տալիս իր հարազատներից ոմանց։ Ճոխացնում է Կորդովան եւ ի յիշատակ Ալ–Ռուսաֆայի կորցրած պապենական կալուածքի՝ նոյն անունով մի դրախտանման պար–տէզ է տնկել տալիս Կորդովայում, ուր Սիրիայից բե–րելելով՝ աճեցնում է գեղեցիկ նռնենիներ, նարնջենիներ, ծաղիկ-ների տարբեր տեսակներ։ Սիրիայում թաքնուած իր քոյրերից մէկն էլ արմաւենու մի տնկի է ուղարկում ի–րեն։ Էմիրը հիմքն է դնում նաեւ Կորդովայի համբա–ւաւոր Մեծ Մզկիթի։
Բաղդադն իրենց նոր մայրաքաղաքը դարձրած Աբբասեանների նոր Խալիֆան՝ Ալ–Մանսուրը, լսելով Աբդելռահմանի ողջ լինելու եւ Կորդովայի էմիր հռչակուելու մասին, կատաղում է։ Նա ամէն ջանք գործադրում է, որպէսզի իր վստահելի մարդկանց մի–ջոցով ոչն–չացնի նրան։
Մաղրեբում եւ Իսպանիայի հարաւում հաստատ–ուած եմէնցի արաբներն էլ դաւեր են նիւթում էմիրի դէմ, քանի որ նա արգելել էր իրենց կողոպտել Կորդովան։ Աբդելռահմանը դաժան հաշուեյարդարի է են–թարկում նրանց։ Նա ոչնչացնում է աւելի քան երեսուն հազար եմէնցի զինուոր եւ հետզհետէ, վստահութիւնը կորցնելով բոլորի նկատմամբ, դառնում մենակեաց ու կասկածամիտ մի բռնակալ։ Չի խնայում նոյնիսկ իր սեփական որդիներից մէկին։
Ալ–Մանսուր խալիֆայի լրտեսներն ու կողմնակիցները Աբդելռահմանի դէմ մի մեծ դաւադրութիւն են կազմակերպում, որը սակայն ձախողութեան է մատնւում։ Էմիրը գլխատել է տալիս դաւադրութեան բոլոր մաս–նակիցներին, իսկ նրանց ղեկավարի •լուխն էլ աղաջրի մէջ դնելով՝ մի գրութեան եւ Աբբասեանների սեւ դրօշի հետ վաճառականների միջոցով ուղարկում է Բաղդադ։ Ալ–Մանսուրը բացում է արկղը եւ, տեսնելով իր հաւա–տարիմ զօրապետի գլուխը, ահուդողի մատնուած բա–ցականչում է.
– Հազա՜ր գոհութիւն Ալլահին, որ իմ եւ այդ գիշատիչ վայրէնու միջեւ ծովն է դրել իբրեւ սահման..
Հզօր էմիր Աբդելռահմանը հասել էր իր փառքի գագաթնակէտին եւ Արեւմուտքում վերականգնել Օմայեանների իշխանութիւնը, բայց նա ինքն իրեն մե–նակ էր զգում։ Զրկուել էր ծնողներից ու բազմաթիւ հարազատներից։ Իր անմիջական զինակիցներն ու նոյնիսկ օ–տարութեան մէջ ունեցած իր որդիները ձգտում էին իր իշխանութեանը եւ դրա համար էլ միմեանց դէմ պայքարում։ Ուզում էին բարձր դիրքեր գրաւել՝ դրանց համար առանց անհրաժեշտ պատրաստութիւնն ու արժանիքը ունենալու։ Ինքը՝ էմիրը, իր ապահովութեան համար ստիպուած էր վարձկաններից կազմուած մի բա–նակ պահել։
Այդ բոլորից բացի եւ ամենից շատ իր հեռաւոր ծննդավայրի կարօտը մաշեցնում էր իր սիրտը։ Եւ այս–պէս, մենաւոր իշխանը, հեռու բոլոր անցողիկ հաճոյքներից, իր ուժերը նուիրում է թէ՛ իր իշխանութեան ամրապնդմանը եւ թէ՛ արաբական Ալ–Անդալուսի բար•ա–ւաճման •ործին։ Ժամանակ է •տնում նաեւ իր սրտի յոյ–զերը թղթին յանձնելու։ Կորդովա քաղաքի իր հոյա–կապ պալատում նստած՝ մտքով •նում է Արեւելք եւ •րում.
Աւելի քան •եղատեսիլ պարտէզներն ու շքեղ
դղեակները,
Ինձ համար հաճելի են անապատն ու վրանները։
Կորդովայում էմիր Աբդելռահմանի իշխանութեան 32–րդ տարին էր։ Նա իրեն չափազանց յոգնած էր զգում, իրեն թւում էր, թէ դարեր է ապրել։ Այս ի՞նչ թշուառ աշխարհ է,– մտածում էր,– երբ չես կարողանում վստա–հել մարդ արարածին, որն ընդհանրապէս փոփոխամիտ է եւ ուժի, դիրքի ու արծաթի առջեւ քծնող, ստորացող։
Յուզուած ու մտախոհ նա մտնում է Ալ–Ռուսաֆայի պարտէզը, որը նոյնպէս շքեղ էր, ինչպէս Եփրատ գետի եզերքին իրենց ունեցած համանուն կալուածքը։ Կանաչ-ների միջից կարմրահաս նռները շռայլ գեղեցկութեամբ էին ժպտում, իսկ բուրումնաւէտ վարդերը, գոյնզգոյն ծաղիկները կենսախինդ հմայքներով էին պարուրում մթնոլորտը։ Դրանք բոլորն էլ էմիրի հայրենիքից՝ Սիր–իայից էին բերուել, դրանց մէջ կար այդ երկրի բոյրն ու տենչը՝ մնալու դալար ու ծաղկուն։ Բայց այս անգամ Աբդելռահմանի ուշադրութիւնը աւելի կենտրոնա–նում է այն մենաւոր արմաւենու վրայ, որը Սիրիայից իրեն էր ուղարկել քոյրը։ Տարիների ընթացքում այն երկնասլաց կերպով աճել էր եւ էմիրի համար դարձել քրոջական անփոխարինելի սիրոյ խորհրդանիշ։ Անխարդախ սէրն է միայն այսպէս աճում,– մտածում էր նա։ Սէրն է միայն անկորնչելին. միայն նրանով են մարդկայնանում սրտերը։ Բռնութիւնն ու արիւնահեղութիւնը բորբոքում են ատելութիւնը մարդկանց միջեւ, գազանացնում են նրանց։
Աբդելռահմանը լուռ գրկում է արմաւենին եւ երկար ժամանակ մնում այդպէս քարացած։
Կեանքի մայրամուտին նա իր պալատի պատուհանից յաճախ նայում էր Ալ–Ռուսաֆայի ուղղութեամբ։ Այնտեղ աճած այդ մենաւոր արմաւենին դարձել էր իր մենաւոր •ոյութեան անձայն խօսակիցը։
Պատմիչի հաղորդածի համաձայն՝ Էմիրի մահից յետոյ, պալատի պատուհանի մօտ, գտնուել է նրա ձեռագիրը, որով նա դիմել էր արմաւենուն այս բառերով.
Դու էլ ինձ պէս մոհաջիր ես այս օտար հողում,
Լեզու չունես, որ պատմես ցաւերդ անհամար,
Այլապէս քեզ կ՚ասէի. գնա՛ ու հաղորդիր
Եփրատի ափերում ապրող քո քոյրերին,
Թէ ինչ բան է օտարութեան տառապանքը,
Եւ թէ ինչպէս դառն ճակատագիրն ու Աբբասը
Ինձ հալածեցին իմ հարազատ հայրենիքից։
Հասակ նետեցիր այն երկրում, ուր օտար ես,
Եւ ինձ նման ապրում ես լայնատարած աշխարհի
Ամենահեռաւոր այս անկիւնում տրտմալից։
Առաւօտուայ քաղցր ցօղը թող միշտ հովացնի
Կարօտակէզ քո սիրտը մեղմիկ օրօրներով,
Եւ թող աստղերը երկնային մխիթարեն քեզ...
Մինչեւ այսօր, աւելի քան հազար տարի յետոյ, Կորդովա քաղաքի մերձակայքում, Աբդելռահման էմիրի պարտէզում՝ Ալ–Ռուսաֆայում, այցելուն կը տեսնի մենաւոր արմաւենու կորիզներից աճած բազմաթիւ նոր արմաւենիններ, որոնք յիշեցնում են ոչ միայն Եփրատի գեղածիծաղ ափունքն ու Օմայեանների փառքը, այլ յատկապէս քրոջական անարատ սէրն ու դրա պտղաբերումը։ Իսկ մենաւոր իշխանի մասին էլ անջնջելի է մնացել պատմիչի հետեւեալ վկայութիւնը.
»Նրա ողջ կեանքն անցաւ պայքարների մէջ։ Նա արիասիրտ էր եւ աներկիւղ։ Ոչ ոքի չէր վստահում, այլ միայն՝ իր սեփական իմաստութեանը։ Ապստամբների ու թշնամիների նկատմամբ անողոք էր, բայց արդարի արիւն երբեք չհեղեց։ Նա վայելուչ խօսքի վարպետ էր, գիտէր հոյակապ ոտանաւորներ հիւսել՝ նրբօրէն մտածուած եւ խորքով ուսանելի«։
ՅԱԿՈԲ ԱՐՔ. ԳԼՆՃԵԱՆ
Մօնթէվիտէօ – Ուրուկուայ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Աբդելռահմանը նայում է դէպի վեր, նրա համար երկնքի դռներն ամուր փակուած էին, նայում է չորս կողմը եւ տեսնում շրջապատուած անողոք թշնամիներով։ Բայց արաբական անապատը անծայրածիր է, ոչ ոք չի կարող պարագրել այն, ուր միշտ ելք է գտնում նա, ով չի յուսալքւում, ով քաջարի է եւ արդար վրէժի ծարաւն ունի իր հոգում։ Դրա հա-մար էլ իշխանը յանկարծակի արտասանեց.
– Իֆրիկիա՜...
Այո, միակ ելքը Աֆրիկայի ուղղութիւնը բռնելն էր, ուր ժամանակին Օմայեանները տարածել էին իրենց տիրապետութիւնն ու կրօնը եւ հասել մինչեւ Իսպանիա, որն իրենց լեզուով կոչւում էր Ալ–Անդալուս։
Հինգ տարի շարունակ Աբդելռահմանը իր միակ զինակցի՝ Բադրի հետ թափառում է ողջ հիւսիսային Աֆրիկայում, երբեմն ծպտուած եւ երբեմն էլ բացայայտնելով իր ինքնութիւնը նրանց, որոնք մերժում էին ընդունել Աբբասեանների իշխանութիւնը։ Նա կրում է բազմապիսի զրկանքներ, ապրում է քարայրներում, հո-ղաշէն խրճիթներում, վրանների տակ։ Վտանգների ժա–մանակ դիմում է հնարամտութեան եւ նոյնիսկ չի քաշւում արիւնահեղութիւնից։ Վերջում նա հասնում է ծայրագոյն Արեւմուտք՝ Մաղրեբ, ուր սկսում է փնտռել բերբերական Նաֆզա տոհմը, որի դուստրն էր եղել իր մայրը՝ Ռահը։
Բերբերական այդ գերդաստանը այնքան էլ խանդավառութեամբ չի ընդունում Աբդելռահմանին, որի արաբ հայրը ժամանակին յափշտակելել էր իրենց սիրասուն դստերն ու տարել Դամասկոս իբրեւ պատերազմի աւար։ Միւս կողմից էլ Աբդելռահմանի արտաքին կերպարանքը չէր համապատասխանում բերբերական ցեղի յատկանիշներին։ Նա բարձրահասակ էր եւ ունէր կապոյտ աչքեր։
Աբդելռահմանը ճնշուած էր զգում իրեն մօր հարազատների շրջապատում։ Յարմար առիթի էր սպասում դուրս գալու համար նրանց հսկողութիւնից։ Նրա նպատակն ուրիշ էր։ Նա յաճախ էր գնում ծովափ եւ այնտեղից դիտում դիմացի երկրի հմայիչ տարածութիւնները։ Նա շատ էր լսել այդ երկրի մասին, դա ուազիրաթ ալ–Անդալուսն էր, քրիստոնեաների՝ Իսպանիան, ուր քառասուն տարիներ առաջ իր հարազատները հասել էին ու պարզել Օմայեանների յաղթական դրօշը։ Թերակղզու արաբ նոր վալին՝ Եուսուֆ աբդ– ալ–Ռահման ալ–Ֆիհրին, չէր վայելում իր հպատակների մեծ մասի համակրանքը։ Թշնամութիւն կար բերբերների, եմէնցի արաբների եւ Եուսուֆի կողմնակիցների միջեւ։ Աբդելռահ–մանը յանդուգն ծրագրեր է մշակում՝ միաւորելու համար արաբներին ու իր համակիր բերբերներին, որ–պէսզի դրանց, ինչպէս նաեւ Ալ–Անդալուսի իր հաւատարիմ ազգակիցների օգնութեամբ, գրաւի Իսպանիան եւ կրկին անգամ այնտեղ ամրապնդի Արեւելքում կործանուած Օմայեան գերդաստանի իշխանութիւնը։։
Այս ուղղութեամբ նա Ալ–Անդալուսի իր սիրիացի հարազատների մօտ բանակցութեան է ուղարկում Բադրին։
Այնուհետեւ անհամբեր սպասում է իր հաւա–տարիմ ծառայի վերադարձին, որի մեկնելուց արդէն անցել էր մի տարի։ Սպասելուց բացի այլընտրանք չկար։ Վտարանդի իշխանի համար Արեւելք վերդառնալը մահ էր նշանակում, իսկ անհիւրընկալ բերբերների մօտ մնալն էլ վիրաւորում էր իր արժանապատւութիւնն ու ազատատենչ ոգին, միայն հիւսիսն էր յուսատու հեռանկարներ ընձեռում։
Եւ ահա, ամառային մի գեղեցիկ ու շոգ օր, Աբդելռահմանը ծովեզերքում նշմարում է մի նաւ, որտեղից մէկը լողալով դէպի ափ էր գալիս։ Այդ անձը իր սիրե-լի Բադրն էր, որ ուրախ լուր էր բերում այն մասին, թէ Ալ–Անդալուսի հարաւում տեղաւորուած արաբական բանակը շարունակում է հաւատարիմ մնալ Օմայեաններին։ Այդ բանակը մեծ մասամբ սիրիացի արաբներից էր կազմուած եւ համաձայնել էր առանց պայմանի միանալու Աբբասեանների ջարդերից ու հալածանքից վերապրած միակ իշխանին՝ ընդդէմ Ալ–Անդալուսի կառավարիչ Եուսուֆի, որի նստավայրն էր Կորդովա քաղա–քը։
755 թ. օգոստոսի 14ին, Աբդելռահմանը, գլուխն անցած եմէնցիների եւ մի խումբ բերբերների, կտրում–անցնում է æիբրալթարի նեղուցը եւ բնակութիւն հաստատում Գրանադայի մարզի Ալմունիէկար քաղաքում՝ իր ընտանիքին հաւատարիմ սիրիացիների մօտ։
Աբդելռահմանը գիտակից էր իր կոչմանը։ Գնալով իրականութիւն էր դառնում իր մասին եղած գուշակութիւնը։ Նա սակայն ամէն ինչ անում էր ոչ թէ իր սեփական փառքի համար, այլ յանուն իր գերդասատանի ոտնակոխուած հեղինակութեան վերականգման եւ ի յարգանս նրա անմեղ նահատակների։ Կեանքում ոչինչ չկար, որ զարմացնէր նրան։ Նա հասունացել էր կեանքի անողոք պայքարներում, տեսել փարթամութիւն, հարստութիւն, պալատական կեանք, բայց նաեւ՝ թշուառութիւն, հալածանք, դաւաճանութիւն, կոտորած...։
Ալ–Անդալուսի վալին՝ Եուսուֆը, նախզգում է վտանգը։ Սիրաշահելու համար Աբդելռահմանին՝ հողատարածքներ է առաջարկում նրան, բարձր պաշտօն եւ իր աղջկայ հետ ամուսնութիւն։ Սակայն այդ բոլորը ամենեւին չէր հետաքրքրում իշխանին։
Ամիսներ տեւած ապարդիւն բանակցութիւններից յետոյ՝ Աբդելռահմանի ղեկավարած զօրքը շարժւում է Կորդովայի ուղղութեամբ։ Եէմենցիները անհամբեր են, կառավարիչ Եուսուֆի գանձերին ու կանանց տիրանալու տենչը հանգիստ չի տալիս նրանց։ Աբդելռահմանը իր դեսպանի միջոցով մի նամակ է ուղարկում Եուսուֆին՝ խոստա–նալով յարգել նրա պայմանները եթէ հրաժարուի իշխանութիւնից։ Դեռ նամակի պատասխանը չստացած՝ անհամբեր եմէնցիները գիշերով յարձակւում են կառավարչի զինուորների վրայ եւ պարտութեան մատնում նրանց։ Սպանւում է Եուսուֆի որդներից մէկը, իսկ ինքը կա–լանաւորւում է։
Յաղթական Աբդելռահմանը 756 թուականի մայիսի 16–ին, նիզակի ծայրին իր սպիտակ փաթթոցն ամրացրած իբրեւ դրօշ, մուտք է գործում Կորդովա։ Նա հռչակւում է Ալ–Անդալուսի կառավարիչ եւ հիմնում »Կորդովայի Օմայեան Անկախ Էմիրութիւնը«, որն հետագայում իր յաջորդների կողմից վերածւում է Խալի–ֆայութեան։ Նա արգելում է եմէնցիներին կողոպտել Եուսուֆի կա–նանց, նոյնիսկ ազատ է արձակում նախկին կառավարչին, որը, սակայն, երեք տարի յետոյ ապստամբութիւն կազմակերպելու մեղադրանքով՝ գլխատւում է։
Նորահաստատ էմիրը Սիրիայից գաղտնօրէն բերել է տալիս իր հարազատներից ոմանց։ Ճոխացնում է Կորդովան եւ ի յիշատակ Ալ–Ռուսաֆայի կորցրած պապենական կալուածքի՝ նոյն անունով մի դրախտանման պար–տէզ է տնկել տալիս Կորդովայում, ուր Սիրիայից բե–րելելով՝ աճեցնում է գեղեցիկ նռնենիներ, նարնջենիներ, ծաղիկ-ների տարբեր տեսակներ։ Սիրիայում թաքնուած իր քոյրերից մէկն էլ արմաւենու մի տնկի է ուղարկում ի–րեն։ Էմիրը հիմքն է դնում նաեւ Կորդովայի համբա–ւաւոր Մեծ Մզկիթի։
Բաղդադն իրենց նոր մայրաքաղաքը դարձրած Աբբասեանների նոր Խալիֆան՝ Ալ–Մանսուրը, լսելով Աբդելռահմանի ողջ լինելու եւ Կորդովայի էմիր հռչակուելու մասին, կատաղում է։ Նա ամէն ջանք գործադրում է, որպէսզի իր վստահելի մարդկանց մի–ջոցով ոչն–չացնի նրան։
Մաղրեբում եւ Իսպանիայի հարաւում հաստատ–ուած եմէնցի արաբներն էլ դաւեր են նիւթում էմիրի դէմ, քանի որ նա արգելել էր իրենց կողոպտել Կորդովան։ Աբդելռահմանը դաժան հաշուեյարդարի է են–թարկում նրանց։ Նա ոչնչացնում է աւելի քան երեսուն հազար եմէնցի զինուոր եւ հետզհետէ, վստահութիւնը կորցնելով բոլորի նկատմամբ, դառնում մենակեաց ու կասկածամիտ մի բռնակալ։ Չի խնայում նոյնիսկ իր սեփական որդիներից մէկին։
Ալ–Մանսուր խալիֆայի լրտեսներն ու կողմնակիցները Աբդելռահմանի դէմ մի մեծ դաւադրութիւն են կազմակերպում, որը սակայն ձախողութեան է մատնւում։ Էմիրը գլխատել է տալիս դաւադրութեան բոլոր մաս–նակիցներին, իսկ նրանց ղեկավարի •լուխն էլ աղաջրի մէջ դնելով՝ մի գրութեան եւ Աբբասեանների սեւ դրօշի հետ վաճառականների միջոցով ուղարկում է Բաղդադ։ Ալ–Մանսուրը բացում է արկղը եւ, տեսնելով իր հաւա–տարիմ զօրապետի գլուխը, ահուդողի մատնուած բա–ցականչում է.
– Հազա՜ր գոհութիւն Ալլահին, որ իմ եւ այդ գիշատիչ վայրէնու միջեւ ծովն է դրել իբրեւ սահման..
Հզօր էմիր Աբդելռահմանը հասել էր իր փառքի գագաթնակէտին եւ Արեւմուտքում վերականգնել Օմայեանների իշխանութիւնը, բայց նա ինքն իրեն մե–նակ էր զգում։ Զրկուել էր ծնողներից ու բազմաթիւ հարազատներից։ Իր անմիջական զինակիցներն ու նոյնիսկ օ–տարութեան մէջ ունեցած իր որդիները ձգտում էին իր իշխանութեանը եւ դրա համար էլ միմեանց դէմ պայքարում։ Ուզում էին բարձր դիրքեր գրաւել՝ դրանց համար առանց անհրաժեշտ պատրաստութիւնն ու արժանիքը ունենալու։ Ինքը՝ էմիրը, իր ապահովութեան համար ստիպուած էր վարձկաններից կազմուած մի բա–նակ պահել։
Այդ բոլորից բացի եւ ամենից շատ իր հեռաւոր ծննդավայրի կարօտը մաշեցնում էր իր սիրտը։ Եւ այս–պէս, մենաւոր իշխանը, հեռու բոլոր անցողիկ հաճոյքներից, իր ուժերը նուիրում է թէ՛ իր իշխանութեան ամրապնդմանը եւ թէ՛ արաբական Ալ–Անդալուսի բար•ա–ւաճման •ործին։ Ժամանակ է •տնում նաեւ իր սրտի յոյ–զերը թղթին յանձնելու։ Կորդովա քաղաքի իր հոյա–կապ պալատում նստած՝ մտքով •նում է Արեւելք եւ •րում.
Աւելի քան •եղատեսիլ պարտէզներն ու շքեղ
դղեակները,
Ինձ համար հաճելի են անապատն ու վրանները։
Կորդովայում էմիր Աբդելռահմանի իշխանութեան 32–րդ տարին էր։ Նա իրեն չափազանց յոգնած էր զգում, իրեն թւում էր, թէ դարեր է ապրել։ Այս ի՞նչ թշուառ աշխարհ է,– մտածում էր,– երբ չես կարողանում վստա–հել մարդ արարածին, որն ընդհանրապէս փոփոխամիտ է եւ ուժի, դիրքի ու արծաթի առջեւ քծնող, ստորացող։
Յուզուած ու մտախոհ նա մտնում է Ալ–Ռուսաֆայի պարտէզը, որը նոյնպէս շքեղ էր, ինչպէս Եփրատ գետի եզերքին իրենց ունեցած համանուն կալուածքը։ Կանաչ-ների միջից կարմրահաս նռները շռայլ գեղեցկութեամբ էին ժպտում, իսկ բուրումնաւէտ վարդերը, գոյնզգոյն ծաղիկները կենսախինդ հմայքներով էին պարուրում մթնոլորտը։ Դրանք բոլորն էլ էմիրի հայրենիքից՝ Սիր–իայից էին բերուել, դրանց մէջ կար այդ երկրի բոյրն ու տենչը՝ մնալու դալար ու ծաղկուն։ Բայց այս անգամ Աբդելռահմանի ուշադրութիւնը աւելի կենտրոնա–նում է այն մենաւոր արմաւենու վրայ, որը Սիրիայից իրեն էր ուղարկել քոյրը։ Տարիների ընթացքում այն երկնասլաց կերպով աճել էր եւ էմիրի համար դարձել քրոջական անփոխարինելի սիրոյ խորհրդանիշ։ Անխարդախ սէրն է միայն այսպէս աճում,– մտածում էր նա։ Սէրն է միայն անկորնչելին. միայն նրանով են մարդկայնանում սրտերը։ Բռնութիւնն ու արիւնահեղութիւնը բորբոքում են ատելութիւնը մարդկանց միջեւ, գազանացնում են նրանց։
Աբդելռահմանը լուռ գրկում է արմաւենին եւ երկար ժամանակ մնում այդպէս քարացած։
Կեանքի մայրամուտին նա իր պալատի պատուհանից յաճախ նայում էր Ալ–Ռուսաֆայի ուղղութեամբ։ Այնտեղ աճած այդ մենաւոր արմաւենին դարձել էր իր մենաւոր •ոյութեան անձայն խօսակիցը։
Պատմիչի հաղորդածի համաձայն՝ Էմիրի մահից յետոյ, պալատի պատուհանի մօտ, գտնուել է նրա ձեռագիրը, որով նա դիմել էր արմաւենուն այս բառերով.
Դու էլ ինձ պէս մոհաջիր ես այս օտար հողում,
Լեզու չունես, որ պատմես ցաւերդ անհամար,
Այլապէս քեզ կ՚ասէի. գնա՛ ու հաղորդիր
Եփրատի ափերում ապրող քո քոյրերին,
Թէ ինչ բան է օտարութեան տառապանքը,
Եւ թէ ինչպէս դառն ճակատագիրն ու Աբբասը
Ինձ հալածեցին իմ հարազատ հայրենիքից։
Հասակ նետեցիր այն երկրում, ուր օտար ես,
Եւ ինձ նման ապրում ես լայնատարած աշխարհի
Ամենահեռաւոր այս անկիւնում տրտմալից։
Առաւօտուայ քաղցր ցօղը թող միշտ հովացնի
Կարօտակէզ քո սիրտը մեղմիկ օրօրներով,
Եւ թող աստղերը երկնային մխիթարեն քեզ...
Մինչեւ այսօր, աւելի քան հազար տարի յետոյ, Կորդովա քաղաքի մերձակայքում, Աբդելռահման էմիրի պարտէզում՝ Ալ–Ռուսաֆայում, այցելուն կը տեսնի մենաւոր արմաւենու կորիզներից աճած բազմաթիւ նոր արմաւենիններ, որոնք յիշեցնում են ոչ միայն Եփրատի գեղածիծաղ ափունքն ու Օմայեանների փառքը, այլ յատկապէս քրոջական անարատ սէրն ու դրա պտղաբերումը։ Իսկ մենաւոր իշխանի մասին էլ անջնջելի է մնացել պատմիչի հետեւեալ վկայութիւնը.
»Նրա ողջ կեանքն անցաւ պայքարների մէջ։ Նա արիասիրտ էր եւ աներկիւղ։ Ոչ ոքի չէր վստահում, այլ միայն՝ իր սեփական իմաստութեանը։ Ապստամբների ու թշնամիների նկատմամբ անողոք էր, բայց արդարի արիւն երբեք չհեղեց։ Նա վայելուչ խօսքի վարպետ էր, գիտէր հոյակապ ոտանաւորներ հիւսել՝ նրբօրէն մտածուած եւ խորքով ուսանելի«։
ՅԱԿՈԲ ԱՐՔ. ԳԼՆՃԵԱՆ
Մօնթէվիտէօ – Ուրուկուայ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»