ԳԻՒՂԻՍ ՅԻՇԱՏԱԿՈՎ

Հիւսիսային Ամերիկայի արեւելեան ափի մեծագոյն քաղաքներից մէկում եմ, հէնց կենտրոնում։ Շուրջս, երթեւեկով խճողուած փողոցներ ու բարձրայարկ շէնքեր, իսկական երկնաքերներ, որոնց համեմատութեամբ՝ մայթերի վրայ քայլող մարդիկ թւում են փոքրացած, անդրմոլորակային կամ նոյնիսկ մի տեսակ խեղճացած։
Բայց սա երեւի իմ անձնական տպաւորութիւնն է, քանի որ ես ծնուել եմ մի այնպիսի գիւղում, ուր այն ժամանակ չկային այսօրուայ բարձրայարկ շինութիւնները։ Այնտեղ տներն ընդհանրապէս երկյարկանի էին, կտուրները հողածածկ, պատերը ծեփուած յարդախառն հողով եւ կրաջրով սպիտակեցուած։ Առաջին յարկը սովորաբար ծառայում էր իբրեւ կենդանիների ախոռ։
Այդ տները կառուցուածքով համեստ էին, բայց մաքուր, շատ մաքուր, մայրերի ու տատիկների գորովալից սրտերի նման մաքուր։ Այդ անպաճոյճ պատերի մէջ զգում էինք հարազատների ջերմութիւնը, կեանքի կենսախինդ հմայքն ու ջինջ հաւատի հզօր հովանին։

Միշտ հպարտ եմ եղել գիւղացիական ծագումովս, թէեւ իմ հարազատ գիւղը, երբեմնի իր քաջակորով այրերով, իր աստուածավախ եւ աստուածախօս մայրերով, նազելաճեմ ու քաղցրանայուածք աղջիկներով, վաղուց արդէն ինձ համար դարձել է յուշ, երազային անկրկնելի մի աշխարհ, մշուշներում կորած մի սրբավայր, բայց ես մնացել եմ հարազատ զաւակը այդ աշխարհի, թէկուզ մի կորած աշխարհի, բայց իմ սրտում միշտ անաղարտ պահպանուած։

Բանաստեղծի ասածի նման. »Ամէնքի հետ սեղան նստայ, սուլթան, վէզիր, խան չմնաց«։ Ո՞ւմ մտքով պիտի անցնէր, որ ինձ՝ գիւղացի մի համեստ ու ապագայի նկատմամբ ոչ մի հեռանկար չունեցող պատանուս, բախտը պիտի բերէր ովկիանոսներ կտրելու, աշխարհի մեծերի հետ սեղան նստելու, իմաստունների հետ բաժակներ զարկելով՝ իրար կենացը խմելու։ Նախախնամութեան ծրագրերը արարածներիս նկատմամբ խորախորհուրդ են եւ ընդհանրապէս սքանչելի։
Այս չորրորդ անգամն է, որ լինում եմ այս քաղաքում, ուր բազմաթիւ ծանօթներ ու ընկերներ ունեմ։ Սիրում եմ այցելել վաստակաշատ եւ սփոփանքի կարօտ, քաղաքային առօրեայ հեւքից դուրս մնացած մարդկանց։ Պարկ Ավէնյուի ամենաբարձր շէնքերից մէկի պատուհանից դիտում եմ շուրջբոլորս փռուած քաղաքը։ Գիշեր է։ Ամէնուրեք ողողուած է գոյնզգոյն լոյսերով, որոնց ցոլքից երկինքը չի երեւում։ Թւում է այնպէս, թէ մենք՝ ինքներս երկնքում ենք։ Քաղաքի վրայ մի անբացատրելի տխուր վարագոյր է իջել։ Շէնքերն էլ ասես լուռ են, իրար անհաղորդ, մենակ ու անմխիթար, նման ինձ հիւրասիրող տանտիրուհուն։
Այս երկնահաս շէնքեերի համեմատութեամբ մեր գիւղի այն ժամանակուայ հիւղակները, ախոռները, սալաքարերով ծածկուած փողոցները յորդում էին կեան––քով, մարդկանց եւ անասունների ջերմութեամբ, ծառ ու ծաղկի գեղեցկութեամբ եւ բուրմունքով։

Ուրիշ մի օր էլ, առաւօտեան, տարբեր մի շէնքի բարձրադիր յարկում եմ։ Այնտեղ է ապրում նոյնպէս մենակ, տարիքն առած մի հայուհի, Սեբաստիայից գաղթած իր գերդաստանի վերջին շառաւիղը, որին բախտ չի վիճակուել ամուսնանալու։ Նա խնամել է իր ծնողներին, աշխատել է մի հիւանդանոցում իբրեւ բոյժ քոյր, իսկ այժմ, գիտակից իր վախճանին, ջերեռանդ աղօթքով պատրաստւում է անվերադարձ ճամբորդութեան։ Բերում է հաց, աղ եւ ջուր, խնդրում է կատարել տնօրհնէքի արարողութիւն։

Դրսում թւում է ամէն ինչ խաղաղ ու անդորր, մինչդեռ դա խաբուսիկ երեւոյթ է, քանզի փողոցի աղմուկը չի հասնում մինչեւ այդ յարկը, ուր գտնւում ենք։ Լուսաւոր է երկինքը, թէեւ նորածագ արեւը դեռ չի երեւում շէնքերի առատութեան պատճառով, սակայն պայծառ լոյսը ողողել է բնակարանն ու մեր սրտերը։ Տանտիրուհին չի մոռանում բերելու նաեւ խունկ եւ ածուխ։ Աղօթում ենք միասին, եւ մեր աղօթքները խնկի ծխի նման տարածւում են քաղաքի սրտի վրայ։
– »Ամէն, ալէլուիա՜, ալէլուիա՜, ալէլուիա՜...«.– երգում է ծագումով սեբաստացի տարէց հայուհին իր գեղեցիկ ու զրնգուն ձայնով։ Սրբազան աղօթքը՝ հայոց հիասքանչ լեզուով, ջինջ հաւատքի քաղցրածաւալ թովչանքով, մեզ փոխադրում է հայրենիք, շաղկապում է մեր նախնեաց հզօր ոգուն, նրանց արմատներին։
Այնուհետեւ, մինչ տանտիրուհին պատրաստութիւն է տեսնում ինձ հիւրասիրելու, տեղ եմ գրաւում հանգստաւէտ թիկնաթոռում։ Փակում եմ աչքերս ու մտքիս հորիզոնին պարզւում է մի սրտագրաւ տեսարան, հեռաւոր անցեալում պատահած մի դէպք, որ բոլորովին մոռացել էի. մեր իւղում եմ, մեր տանը, արեւը պատրաստւում է թաքնուել լեռների յետեւում, մերոնք նստել են կլոր սեղանի շուրջ, զրուցում են, մայրս կաղամբ է մաքրում։ Դուռը թակում են, ներս է մտնում պարթեւահասակ հայր Գուրգէնը իր տիրացուի հետ՝ տնօրհնէք կատարելու։
– Մի՛ հաւաքիր սեղանը,– ասում է մօրս,– ես շատ եմ սիրում կաղամբի կոթերը հում ուտել։
Առանց հրաւէրի սպասելու, նա մաքրում է մի կաղամբի կոթ եւ սկսում ախորժակով ուտել։ Այնուհետեւ պատրաստւում է տնօրհնէքի արարողութեան. »Ամէն, ալէլուիա՜, ալէլուիա՜, ալէլուիա՜...«։ Երկիւղածութեամբ ենք համբուրում վարդապետի ձեռաց խաչը։ Մայրս խաչահամբոյրի իբրեւ նուէր մի մետաղադրամ է դնում նրա ափի մէջ, դա արծաթեայ մէկ լիրա էր, որն այդ ժամանակ մեծ արժէք ունէր։
Վարդապետը երբ դուրս էր գալիս մեր տնից, ձեռքով նշան է անում ինձ, որ հետեւեմ իրեն։ Մի քիչ հեռանալուց յետոյ նա, չթողնելով ինձ ծպտուն հանել, մօրս տուած արծաթեայ լիրան դնում է ափիս մէջ ու շտապ քայլերով գնում։ Նրա այդ վեհանձն ու բարեսիրտ արարքի համար, այսօր, աւելի քան քառասուն տարիներ յետոյ, օտար այս քաղաքում նստած, ես յուզումով համակուած՝ օրհնում եմ նրա բարի յիշատակը։

Տանտիրուհու ներկայութիւնը սթափեցնում է ինձ իմ խոհերից։ Բայց չգիտեմ ինչո՛ւ, եւ հաւանաբար ի զարմանս նրա, ասում եմ.
– Հոգ չէ, թէ մարդիկ ինձ ո՛ր քաղաքում կամ ի՛նչ երդիքի տակ կը հանդիպեն, ես միշտ կառչած պիտի մնամ իմ անցեալին, իմ արմատներին, որոնց համար ամաչելու ոչ մի պատճառ չունեմ։ Ես շարունակում եմ աղօթել, երգել ու երազել իմ մայրիկի ինձ սովորեցրած լեզուով, աստուածատուր հայերէնով՝ գիւղական իմ յուշ դարձած օջախի ջերմութեամբ ու սրբութեամբ օծուն։

Մեկնումի պահն է։ 23–րդ յարկի բնակչուհի՝ ծագումով սեբաստացի տարեց հայուհին ողջագուրւում է հետս։ Նա հանդարտ է, լրջախոհ ու գիտակից իր շուտափոյթ շիջումին, պատրաստ է մեկնելու այս աշխարհից, առկախ հաշիւ չունի ոչ ոքի հետ։ Երանելի է նա, ազնուասիրտ, վեհանձն ու վեհատեսիլ։ Մահն անգամ անզօր կը լինի խորտակելու նրա ինքնութիւնը, նա միւս աշխարհում էլ կը շարունակի նոյն ձեւով ապրել՝ իր մեծութեան ու մաքրութեան անկապուտ փառքով։

Յաջորդ առաւօտ ընկերս եկել էր ինձ իր մեքենայով տանելու հայկական եկեղեցի։
Այդ օրը եկեղեցու բակում խռնուած էր մի բազմութիւն, որովհետեւ տօնավաճառ կար։ Տարին մի անգամ համայնքը կազմակերպում էր այն եւ դրա եկամուտը յատկացւում եկեղեցու կարիքներին։

Տօնավաճառի առաջին տաղաւարում նստել էր ճաղատ գլխով եւ վաշխառուի նայուածքով մի հայ մարդ իր տիկնոջ հետ։ Նա գաղթել էր Բէյրութից եւ ուզում էր իմանալ իմ որտեղացի լինելը։ Երբ լսեց ծննդավայրիս անունը՝ հեգնանքով ասաց.
– Ձեր գիւղից միայն տէրտէր եւ ճաշարանի մատուցող դուրս կըգայ։
Այդ խօսքի վրայ մի պահ արիւնը գլխիս տուեց, յիշեցի, որ ժամանակին մի հայ գրող էլ այդ մակերեսային արտայայտութիւնն էր ունեցել։ Հիմակուայ խելքովս չպէտք է այդքան կարեւորութիւն տուած լինէի այդ տգէտ մարդու ասածին, բայց այդ վայրկեանին չհամբերեցի եւ անմիջապէս վրայ բերեցի.
– Մի՞թէ »տէրտէր« լինելը անպատիւ բան է, իսկ եթէ կարիքն է ստիպել շատերին իբր մատուցող աշխատել, մի՞թէ դա էլ անպատւութիւն է, իսկ ինչո՞ւ չես ասում, որ իմ գիւղը տուել է նաեւ գրողներ, բանաստեղծներ, նկարիչներ, բժիշկներ, ճարտարապետներ, փիլիսոփաներ, հաշուագէտներ եւ այլն...։ Այնտեղ, իմ գիւղում, մերոնց զաւակներն ու թոռները շարունակում են հայ մնալ, իսկ ո՞ւր են ձեր որդիները, նրանք հայութեան համար արդէն իսկ կորած են եւ այլասեռուած։
Այդ ողորմելի արարածը պապանձուեց։ Ընկերս մի կողմ տարաւ ինձ եւ փորձեց մեղմացնել զայրոյթս՝ ասելով.
– Պէտք չէ կարեւորութիւն տաս այդ մարդուն։ Նրա կինը արդէն վատահամբաւ է, մեր ծանօթներից մէկը շաբաթը մի անգամ գնում է նրան մխիթարելու, երբ անշուշտ ամուսինը տանը չի լինում։ ՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՀՈՈՈՈՍՍՍՍՍ


Այդ պահին ընկերոջս տուած տեղեկութիւնը իսկապէս խաղաղեցրեց ինձ այն առումով, որ հնարաւո–րութիւն պիտի ունենայի եւս մի բան ասելու ինձ հա–մար բոլորովին անծանօթ այդ մարդուն։
Այդպէս էլ եղաւ. վերադարձին, նրա տաղաւարի մօտով անցնելիս, դարձայ դէպի նա ու բարձրաձայն ասացի.
– Կ՚ուզենայի մի բան էլ իմանայիր. մեր գիւղի տղամարդիկը լաւ գիտեն տէր կանգնել իրենց կանանց, նրանք կոտոշաւոր չեն, հասկացա՞ր, կոտոշաւոր չեն...
Ոչ ոք ծպտուն չհանեց։ Շուրջը գտնուողներից ոմանք թէեւ անականկալի էին եկած, բայց լաւ հաս–կացան իմ խօսքերի իմաստը։
Մի քանի օր յետոյ, երկրի մակերեւոյթից 11.800 մետր բարձրութեան վրայ թռչում եմ դէպի Բուենոս Այրէս։ Օդանաւում ճամբորդները թխմուել էին։ Աթոռ-ները նեղ են, իրար կիպ կպած։ Աջ կողմս նստել էր մի ման–կամարդ կին՝ թուխ մազերով եւ երկարաւուն դէմ–քով։ Անուշադիր մի շարժումով նա իր ըմպելին թա–փեց տափատիս վրայ եւ հազար ներողութիւն խնդրե–լով՝ սկսեց իր թաշկինակով չորացնել դրա թողած հետքե-րը։ Ուշադրութիւնս գրաւեց նրա ձեռքի ա–պարան–ջանը, որից կախուած էին մի քանի օսմանեան ոսկե–դրամներ։ Մտածեցի, թէ նա պէտք է Մերձաւոր Արեւելքից լինի, թուրք կամ արաբ։
– Թուրք եմ,– ասում է,– իսկ Դո՞ւք.
– Հայ եմ,– պատասխանում եմ անտարբեր։
– Ո՞ւր էք ծնուել, Հայաստանո՞ւմ։
– Ծնուել եմ քո երկրի հարաւային սահմանին, մի փոքրիկ գիւղում, որի անունը չեմ կարծում, որ լսած լինես, բայց այդ ամբողջ շրջանը դուք՝ թուքերդ ան-ուանում էք Հաթայ։
Նկատեցի, որ թրքուհու դէմքը միանգամից պայծառացաւ, աչքերի մէջ մի տարօրինակ ցնծութիւն ուրուագծուեց։ Խորհեցի, թէ այստեղ անպայման մի կարեւոր եւ ինձ համար հետաքրքրական բան կայ, դրա համար էլ հարցրի.
– Դու ծանօ՞թ ես այդ շրջանին կամ արդեօք այդտե՞ղ ես ծնուել։
– Ո՛չ,– ասաց նա.– միայն թէ պապս շատ է պատմել ինձ Հաթայի մասին, որովհետեւ Թուրքիայի հանրապետութեան կողմից ինքն է եղել այն բանագնացը, երբ ֆրանսիացիները այդ շրջանը յանձնել են մեզ, փաստաթղթերի տակ իր ստորագրութիւնը կայ։
Տեսնելով թրքուհու հրճուանքը՝ ես ներքնապէս զայրացայ, մանաւանդ որ ֆրասիացիները բոլորովին անարդար կերպով էին յանձնել Ալեքսադրէթի Սանջաքը կամ Հաթայի հողատարածքը թուրքերին։ Այդ շրջանի հայութիւնը կրկին անգամ էր գաղթական դար–ձել, միայն թէ իմ ծննդավայրը, որոշ բանակցութիւններից յետոյ, փրկուել էր թուրքական տարածք լինելուց, թէեւ նրա որոշ կալուածքները եւ ուխտատեղիները մնացել էին սահմանից այն կողմ։
Երեւում էր, որ թուրք խօսակիցս միակողմանի էր սերտել պատմութիւնը։ Այդ պահին տխուր յուշեր էին արթնացել մէջս, շատ էի յուզուել, այդուհանդերձ անհրաժեշտ էր, որ մի կերպ վերջ դնէի թուրք կնոջ հրճուանքին եւ, արտաքնապէս հանգիստ ձեւանալով, ա–սացի.
– Կիւնա՛յ, ես քեզ ոչ մի բանում չեմ մեղադրում։ Քեզ չեն սովորեցրել իսկական պատմութիւնը։ Այսօրուան Թուրքիան բոլորովին անարդար կերպով է տիրացել բազմաթիւ հողատարածքների։ Քո պապը իբրեւ ձեր կառավարութեան բանագնաց հաճոյքով է ստորագրել Հաթայի ապօրինի իւրացման փաստաթղթի տակ, բայց կը գայ ժամանակ, երբ ձեր կառավարութեան ներկայացուցիչները ստիպուած կը լինեն ստորագրել զաւթուած հողեր իրենց օրինաւոր տէրերին վերադարձնելու փաստաթղթերի տակ։ Ձեր քարտէզը անպայման պիտի փոխուի։ Մի՛ մոռացէք հայերին, արաբներին, քրդերին, յոյներին, դուք նրանցից հող էք գողացել։
Թրքուհին չուզեց կամ չէր կարող ոչինչ պատասխանել։ Այս անգամ ինքն էլ էր յուզուած ինձ նման, բայց նաեւ՝ այլայլուած...։

ՅԱԿՈԲ ԱՐՔ. ԳԼՆՃԵԱՆ
Մօնթէվիտէօ – Ուրուկուայ




«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»