Սիրելի Ընթերցող,
Տոքթ. Անի Գալայճեան «Նշանակ» ի աշխատակից է եւ զայն քաջալերողներէն մին: Ասկէ առաջ կայքէջին մէջ անդրադարձած ենք իր արժէքին ու վաստակաշատ բարեգործական իր աշխատանքին , ի միջի այլոց Հայիթիի մէջ ՝ մի քանի ամիս առաջ: Տոքթ. Գալայճեան առիթ ձեռքէ դուրս չի տար բնաւ իր միջազգային ելոյթներուն ընթացքին անդրադառնալու հայկական ցեղասպանութեան եւ զուգահեռներ քաշելու : Անգլերէնով հրապարակուած այս հաղորդագրութեան մէջ Տիկին Գալայճեան ամենայն պարզութեամբ եւ իրեն յատուկ ոճով անգամ մը եւս կը կուտայ տուրք իր ազգին դատին: Աշխարհի չորս դին ընկճուածներուն նեցուկ հանդիսանալու համար գեր գնահատելի աշխատանք կը տանի այս աննման հայուհին , հպարտանք պատճառելով ոչ միայն միջին հայուն այլ նաեւ միջին մարդ արարածին:
«Նշանակ»
«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«Humanitarian Outreach to Kenya, Day Five: Meeting Obama’s Grandmother
Sept 1, 2010
By Dr. Ani Kalayjian
Today I am in Kunya. I awoke from several confusing dreams. I try to recall and share my dreams each morning and learn something about the inner workings of my emotional world, mind, and heart.
In my dream I saw my grandmother, who left this material world long ago. I guess since today we will be meeting Grandma Obama, our president’s grandmother, that’s the reason I dreamed of my grandmother. She was very strong and beautiful, and she held the family together. Grandmothers know how to hold the space for all the family—they are the anchor of the families and clans. Especially having survived the Ottoman Turkish Genocide, she helped knit the family into a tight social network with her unique matriarchal management style.
We had planned to leave at 8 A.M. sharp… Now this is Kenyan time, which I am sure you have realized is the same in every country. This being-late phenomenon is a contagious one; of course in Mexico it’s Mexican time, in Armenia it’s Armenian time, in Sierra Leone naturally it’s Sierra Leonean time. We all rushed to make it to the main hut by 7:30. Then we had to wait for our driver, Omolo, who is also the nephew of our host, Joyce Oneko, to return from fishing in Lake Victoria (which is the second-largest freshwater lake in the whole world). It is customary here in Kenya to bring fresh fish to the house you are visiting, to share the abundance. Of course we wanted to take the fish to Grandma Obama to share the abundance!
On the way to Kogelo, we stopped to meet with George, the director of the sewing school, where we contributed to the students’ experience by asking them to prepare our traditional Kenyan outfits. So we got our measurements taken and chose the fabric and the styles, and our Humanitarian Team agreed to pick up the garments the following day.
The roads that connect villages are usually bumpy and unpaved—indeed it was no ordinary ride. We were shaking up and down all the way to Kogelo, while the two fish hung from our driver’s side mirror (which provided natural refrigeration). In the beginning we were given a hard time while trying to enter Obama’s complex because we didn’t bring our passports, so we had to look for other forms of identification. Thank goodness we soon found some other forms of ID and we were granted entry to the compound. The house was a simple structure, with two graves on the left side of it; one is for Obama’s father and the other is for his uncle. After waiting for about 10 minutes, Dr. Sara Obama (she was given an honorary doctorate from University of Kenya) came out in her traditional Kenyan clothes and headscarf. This 88-year-old vibrant smiling woman with cute dimples on both cheeks greeted us with “El Salam ou Aleykum” (“May peace be upon you,” in Arabic), “Karibu” (“Welcome,” in Swahili) and “Jambo” (“Hello” in Swahili). She mentioned she’d been taking a nap since she felt tired because she is fasting for Ramadan, the Islamic holy days. She also shared that she was busy the day before, meeting with ministers and government officials. One of her basic goals and dreams is to educate the girl child; she in fact feeds and helps more than 12 female orphans, who are unable to afford education.
Joyce will do an in depth interview with Mrs. Obama in a few weeks, as she is writing a book on the oral traditions passed on generationally through older/wise women, grandmothers of the village. Mrs. Obama was talking a mile a minute and we were all gathered around paying close attention to every word she uttered. Of course we didn’t understand much of it, and we were grateful to Joyce for translating for us. We asked the questions in English—Mrs. Obama could understand a little. I wanted to know how her life had changed since her son, Barak, became the President of the United States, and she said very humbly, “I get to meet people like you, who are coming from all walks of life—people I would not have had the chance to meet otherwise.”
We numbered about 10 in our Humanitarian Team and there was so much to ask, as we were wondering about the circumstances of her childhood, among other experiences. When I asked about how best to deal with the issue of illiteracy, especially with regard to the girl child, and how to overcome the male oppression of women stemming from male insecurity and role confusion, her response was, “Only with education can we overcome all these restrictions.” I totally agree; in fact, that is one of the goals of the UN Millennium Development Goals (MDGs), and that is our goal in WNGE (Worldwide Network for Gender Empowerment). We actually have less than five years left to meet the eight goals set forth by the MDGs. These goals have been signed by all governments and are to be completed by 2015.
Right in the backyard, just a few feet away from where we were sitting and visiting with Mrs. Obama, lay President Obama’s father’s grave.
Last year on Father’s Day, President Obama said that he grew up without a father in his life. “My father left my family when I was 2 years old, and I knew him mainly from the letters he wrote and the stories my family told. And while I was lucky to have two wonderful grandparents (maternal) who poured everything they had into helping my mother raise my sister and me, I still felt the weight of his absence throughout my childhood.
“In many ways, I came to understand the importance of fatherhood through its absence—both in my life and in the lives of others. I came to understand that the hole a man leaves when he abandons his responsibility to his children is one that no government can fill. What makes you a man is not the ability to have a child, but the courage to raise one.” I was remembering these words while looking at the grave, talking with Mrs. Obama and wondering about the circumstances that separated little Barak from his father. Here is a man who, despite his separation from his father—at such a young age—was able to overcome the difficulties and become the President of United States of America. Most admirably, he is committed to changing the generational pattern and staying involved and present in his children’s life. I remember how I felt when Barak Obama was elected to be our president. In fact, I recall writing to my friends at that time with exhilaration: “I am so excited—this is like having an Armenian person getting elected to be President of Turkey.” (Armenians are members of a minority group that’s been oppressed for hundreds of years under the Ottoman Empire, and they are still oppressed today...)
I was wondering about the circumstances of Obama’s separation from his father. I wondered if the elder Obama were homesick because he lived in Hawaii. And since he lived in America during the mid-’60s, did he face a lot of discrimination due to his wife being a white woman? I remember being exposed to that when I visited my Nigerian friend at his college in Tyler, Texas, in the late ’70s, where I was subjected to harassment because I was walking with an African man. Did Obama Sr. face discrimination and feel humiliated in front of his wife and family? Did he face religious discrimination or Islamophobia? Was it an interpersonal relationship issue with his wife or a difference in values? Or could it be because he was a polygamist who wanted to take another wife? I was gazing at the grave as dozens of questions went through my head when I saw that my team had already started to say good-bye to Mama Obama.
We hugged and kissed each other on both cheeks (just like we do in my Armenian family and the culture at large) and expressed our gratitude. I also gave Mama Obama my newly published CD from War to Peace: Transforming Generational Trauma into Healing, which is an ancestral healing meditation.
Although at first we were told we were not allowed to take photos, after talking with one another and establishing trust and connection, Mama Obama gave us permission and we took plenty of photos, which was priceless.
They had a gift shop on the premises, too, so we bought some souvenirs for the WNGE family members as well as for my other family members. Our humanitarian outreach was intended to establish partnerships for HIV education, training on solar cooking, education in oral hygiene, as well as training on EQ (Emotional Quotient), SQ (Spiritual Quotient), and mindfulness. Hundreds of rural people participated in and benefited from the programs. Lifetime partnerships were nurtured, and they’re sure to be developed in the coming months and years.
This mission was organized by Mama na Dada of Kenya and its staff, with Director Joyce Oneko, who is also a Board Member of WNGE. It was sponsored by the Worldwide Network for Gender Empowerment of Fielding Graduate University (www.fielding.edu), Full Circle Living (www.mamanadada.org), and ATOP of Meaningful World (www.meaningfulworld.com) contributed with donations of goods. To contact the author to send comments or questions, kindly e-mail DrAniKalayjian@gmail.com.
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Saturday, October 30, 2010
Անի Գալայճեան Օպամայի Մեծ Մօր Հետ
Սիրելի Ընթերցող,
Տոքթ. Անի Գալայճեան «Նշանակ» ի աշխատակից է եւ զայն քաջալերողներէն մին: Ասկէ առաջ կայքէջին մէջ անդրադարձած ենք իր արժէքին ու վաստակաշատ բարեգործական իր աշխատանքին , ի միջի այլոց Հայիթիի մէջ ՝ մի քանի ամիս առաջ: Տոքթ. Գալայճեան առիթ ձեռքէ դուրս չի տար բնաւ իր միջազգային ելոյթներուն ընթացքին անդրադառնալու հայկական ցեղասպանութեան եւ զուգահեռներ քաշելու : Անգլերէնով հրապարակուած այս հաղորդագրութեան մէջ Տիկին Գալայճեան ամենայն պարզութեամբ եւ իրեն յատուկ ոճով անգամ մը եւս կը կուտայ տուրք իր ազգին դատին: Աշխարհի չորս դին ընկճուածներուն նեցուկ հանդիսանալու համար գեր գնահատելի աշխատանք կը տանի այս աննման հայուհին , հպարտանք պատճառելով ոչ միայն միջին հայուն այլ նաեւ միջին մարդ արարածին:
«Նշանակ»
«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«Humanitarian Outreach to Kenya, Day Five: Meeting Obama’s Grandmother
Sept 1, 2010
By Dr. Ani Kalayjian
Today I am in Kunya. I awoke from several confusing dreams. I try to recall and share my dreams each morning and learn something about the inner workings of my emotional world, mind, and heart.
In my dream I saw my grandmother, who left this material world long ago. I guess since today we will be meeting Grandma Obama, our president’s grandmother, that’s the reason I dreamed of my grandmother. She was very strong and beautiful, and she held the family together. Grandmothers know how to hold the space for all the family—they are the anchor of the families and clans. Especially having survived the Ottoman Turkish Genocide, she helped knit the family into a tight social network with her unique matriarchal management style.
We had planned to leave at 8 A.M. sharp… Now this is Kenyan time, which I am sure you have realized is the same in every country. This being-late phenomenon is a contagious one; of course in Mexico it’s Mexican time, in Armenia it’s Armenian time, in Sierra Leone naturally it’s Sierra Leonean time. We all rushed to make it to the main hut by 7:30. Then we had to wait for our driver, Omolo, who is also the nephew of our host, Joyce Oneko, to return from fishing in Lake Victoria (which is the second-largest freshwater lake in the whole world). It is customary here in Kenya to bring fresh fish to the house you are visiting, to share the abundance. Of course we wanted to take the fish to Grandma Obama to share the abundance!
On the way to Kogelo, we stopped to meet with George, the director of the sewing school, where we contributed to the students’ experience by asking them to prepare our traditional Kenyan outfits. So we got our measurements taken and chose the fabric and the styles, and our Humanitarian Team agreed to pick up the garments the following day.
The roads that connect villages are usually bumpy and unpaved—indeed it was no ordinary ride. We were shaking up and down all the way to Kogelo, while the two fish hung from our driver’s side mirror (which provided natural refrigeration). In the beginning we were given a hard time while trying to enter Obama’s complex because we didn’t bring our passports, so we had to look for other forms of identification. Thank goodness we soon found some other forms of ID and we were granted entry to the compound. The house was a simple structure, with two graves on the left side of it; one is for Obama’s father and the other is for his uncle. After waiting for about 10 minutes, Dr. Sara Obama (she was given an honorary doctorate from University of Kenya) came out in her traditional Kenyan clothes and headscarf. This 88-year-old vibrant smiling woman with cute dimples on both cheeks greeted us with “El Salam ou Aleykum” (“May peace be upon you,” in Arabic), “Karibu” (“Welcome,” in Swahili) and “Jambo” (“Hello” in Swahili). She mentioned she’d been taking a nap since she felt tired because she is fasting for Ramadan, the Islamic holy days. She also shared that she was busy the day before, meeting with ministers and government officials. One of her basic goals and dreams is to educate the girl child; she in fact feeds and helps more than 12 female orphans, who are unable to afford education.
Joyce will do an in depth interview with Mrs. Obama in a few weeks, as she is writing a book on the oral traditions passed on generationally through older/wise women, grandmothers of the village. Mrs. Obama was talking a mile a minute and we were all gathered around paying close attention to every word she uttered. Of course we didn’t understand much of it, and we were grateful to Joyce for translating for us. We asked the questions in English—Mrs. Obama could understand a little. I wanted to know how her life had changed since her son, Barak, became the President of the United States, and she said very humbly, “I get to meet people like you, who are coming from all walks of life—people I would not have had the chance to meet otherwise.”
We numbered about 10 in our Humanitarian Team and there was so much to ask, as we were wondering about the circumstances of her childhood, among other experiences. When I asked about how best to deal with the issue of illiteracy, especially with regard to the girl child, and how to overcome the male oppression of women stemming from male insecurity and role confusion, her response was, “Only with education can we overcome all these restrictions.” I totally agree; in fact, that is one of the goals of the UN Millennium Development Goals (MDGs), and that is our goal in WNGE (Worldwide Network for Gender Empowerment). We actually have less than five years left to meet the eight goals set forth by the MDGs. These goals have been signed by all governments and are to be completed by 2015.
Right in the backyard, just a few feet away from where we were sitting and visiting with Mrs. Obama, lay President Obama’s father’s grave.
Last year on Father’s Day, President Obama said that he grew up without a father in his life. “My father left my family when I was 2 years old, and I knew him mainly from the letters he wrote and the stories my family told. And while I was lucky to have two wonderful grandparents (maternal) who poured everything they had into helping my mother raise my sister and me, I still felt the weight of his absence throughout my childhood.
“In many ways, I came to understand the importance of fatherhood through its absence—both in my life and in the lives of others. I came to understand that the hole a man leaves when he abandons his responsibility to his children is one that no government can fill. What makes you a man is not the ability to have a child, but the courage to raise one.” I was remembering these words while looking at the grave, talking with Mrs. Obama and wondering about the circumstances that separated little Barak from his father. Here is a man who, despite his separation from his father—at such a young age—was able to overcome the difficulties and become the President of United States of America. Most admirably, he is committed to changing the generational pattern and staying involved and present in his children’s life. I remember how I felt when Barak Obama was elected to be our president. In fact, I recall writing to my friends at that time with exhilaration: “I am so excited—this is like having an Armenian person getting elected to be President of Turkey.” (Armenians are members of a minority group that’s been oppressed for hundreds of years under the Ottoman Empire, and they are still oppressed today...)
I was wondering about the circumstances of Obama’s separation from his father. I wondered if the elder Obama were homesick because he lived in Hawaii. And since he lived in America during the mid-’60s, did he face a lot of discrimination due to his wife being a white woman? I remember being exposed to that when I visited my Nigerian friend at his college in Tyler, Texas, in the late ’70s, where I was subjected to harassment because I was walking with an African man. Did Obama Sr. face discrimination and feel humiliated in front of his wife and family? Did he face religious discrimination or Islamophobia? Was it an interpersonal relationship issue with his wife or a difference in values? Or could it be because he was a polygamist who wanted to take another wife? I was gazing at the grave as dozens of questions went through my head when I saw that my team had already started to say good-bye to Mama Obama.
We hugged and kissed each other on both cheeks (just like we do in my Armenian family and the culture at large) and expressed our gratitude. I also gave Mama Obama my newly published CD from War to Peace: Transforming Generational Trauma into Healing, which is an ancestral healing meditation.
Although at first we were told we were not allowed to take photos, after talking with one another and establishing trust and connection, Mama Obama gave us permission and we took plenty of photos, which was priceless.
They had a gift shop on the premises, too, so we bought some souvenirs for the WNGE family members as well as for my other family members. Our humanitarian outreach was intended to establish partnerships for HIV education, training on solar cooking, education in oral hygiene, as well as training on EQ (Emotional Quotient), SQ (Spiritual Quotient), and mindfulness. Hundreds of rural people participated in and benefited from the programs. Lifetime partnerships were nurtured, and they’re sure to be developed in the coming months and years.
This mission was organized by Mama na Dada of Kenya and its staff, with Director Joyce Oneko, who is also a Board Member of WNGE. It was sponsored by the Worldwide Network for Gender Empowerment of Fielding Graduate University (www.fielding.edu), Full Circle Living (www.mamanadada.org), and ATOP of Meaningful World (www.meaningfulworld.com) contributed with donations of goods. To contact the author to send comments or questions, kindly e-mail DrAniKalayjian@gmail.com.
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Տոքթ. Անի Գալայճեան «Նշանակ» ի աշխատակից է եւ զայն քաջալերողներէն մին: Ասկէ առաջ կայքէջին մէջ անդրադարձած ենք իր արժէքին ու վաստակաշատ բարեգործական իր աշխատանքին , ի միջի այլոց Հայիթիի մէջ ՝ մի քանի ամիս առաջ: Տոքթ. Գալայճեան առիթ ձեռքէ դուրս չի տար բնաւ իր միջազգային ելոյթներուն ընթացքին անդրադառնալու հայկական ցեղասպանութեան եւ զուգահեռներ քաշելու : Անգլերէնով հրապարակուած այս հաղորդագրութեան մէջ Տիկին Գալայճեան ամենայն պարզութեամբ եւ իրեն յատուկ ոճով անգամ մը եւս կը կուտայ տուրք իր ազգին դատին: Աշխարհի չորս դին ընկճուածներուն նեցուկ հանդիսանալու համար գեր գնահատելի աշխատանք կը տանի այս աննման հայուհին , հպարտանք պատճառելով ոչ միայն միջին հայուն այլ նաեւ միջին մարդ արարածին:
«Նշանակ»
«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«Humanitarian Outreach to Kenya, Day Five: Meeting Obama’s Grandmother
Sept 1, 2010
By Dr. Ani Kalayjian
Today I am in Kunya. I awoke from several confusing dreams. I try to recall and share my dreams each morning and learn something about the inner workings of my emotional world, mind, and heart.
In my dream I saw my grandmother, who left this material world long ago. I guess since today we will be meeting Grandma Obama, our president’s grandmother, that’s the reason I dreamed of my grandmother. She was very strong and beautiful, and she held the family together. Grandmothers know how to hold the space for all the family—they are the anchor of the families and clans. Especially having survived the Ottoman Turkish Genocide, she helped knit the family into a tight social network with her unique matriarchal management style.
We had planned to leave at 8 A.M. sharp… Now this is Kenyan time, which I am sure you have realized is the same in every country. This being-late phenomenon is a contagious one; of course in Mexico it’s Mexican time, in Armenia it’s Armenian time, in Sierra Leone naturally it’s Sierra Leonean time. We all rushed to make it to the main hut by 7:30. Then we had to wait for our driver, Omolo, who is also the nephew of our host, Joyce Oneko, to return from fishing in Lake Victoria (which is the second-largest freshwater lake in the whole world). It is customary here in Kenya to bring fresh fish to the house you are visiting, to share the abundance. Of course we wanted to take the fish to Grandma Obama to share the abundance!
On the way to Kogelo, we stopped to meet with George, the director of the sewing school, where we contributed to the students’ experience by asking them to prepare our traditional Kenyan outfits. So we got our measurements taken and chose the fabric and the styles, and our Humanitarian Team agreed to pick up the garments the following day.
The roads that connect villages are usually bumpy and unpaved—indeed it was no ordinary ride. We were shaking up and down all the way to Kogelo, while the two fish hung from our driver’s side mirror (which provided natural refrigeration). In the beginning we were given a hard time while trying to enter Obama’s complex because we didn’t bring our passports, so we had to look for other forms of identification. Thank goodness we soon found some other forms of ID and we were granted entry to the compound. The house was a simple structure, with two graves on the left side of it; one is for Obama’s father and the other is for his uncle. After waiting for about 10 minutes, Dr. Sara Obama (she was given an honorary doctorate from University of Kenya) came out in her traditional Kenyan clothes and headscarf. This 88-year-old vibrant smiling woman with cute dimples on both cheeks greeted us with “El Salam ou Aleykum” (“May peace be upon you,” in Arabic), “Karibu” (“Welcome,” in Swahili) and “Jambo” (“Hello” in Swahili). She mentioned she’d been taking a nap since she felt tired because she is fasting for Ramadan, the Islamic holy days. She also shared that she was busy the day before, meeting with ministers and government officials. One of her basic goals and dreams is to educate the girl child; she in fact feeds and helps more than 12 female orphans, who are unable to afford education.
Joyce will do an in depth interview with Mrs. Obama in a few weeks, as she is writing a book on the oral traditions passed on generationally through older/wise women, grandmothers of the village. Mrs. Obama was talking a mile a minute and we were all gathered around paying close attention to every word she uttered. Of course we didn’t understand much of it, and we were grateful to Joyce for translating for us. We asked the questions in English—Mrs. Obama could understand a little. I wanted to know how her life had changed since her son, Barak, became the President of the United States, and she said very humbly, “I get to meet people like you, who are coming from all walks of life—people I would not have had the chance to meet otherwise.”
We numbered about 10 in our Humanitarian Team and there was so much to ask, as we were wondering about the circumstances of her childhood, among other experiences. When I asked about how best to deal with the issue of illiteracy, especially with regard to the girl child, and how to overcome the male oppression of women stemming from male insecurity and role confusion, her response was, “Only with education can we overcome all these restrictions.” I totally agree; in fact, that is one of the goals of the UN Millennium Development Goals (MDGs), and that is our goal in WNGE (Worldwide Network for Gender Empowerment). We actually have less than five years left to meet the eight goals set forth by the MDGs. These goals have been signed by all governments and are to be completed by 2015.
Right in the backyard, just a few feet away from where we were sitting and visiting with Mrs. Obama, lay President Obama’s father’s grave.
Last year on Father’s Day, President Obama said that he grew up without a father in his life. “My father left my family when I was 2 years old, and I knew him mainly from the letters he wrote and the stories my family told. And while I was lucky to have two wonderful grandparents (maternal) who poured everything they had into helping my mother raise my sister and me, I still felt the weight of his absence throughout my childhood.
“In many ways, I came to understand the importance of fatherhood through its absence—both in my life and in the lives of others. I came to understand that the hole a man leaves when he abandons his responsibility to his children is one that no government can fill. What makes you a man is not the ability to have a child, but the courage to raise one.” I was remembering these words while looking at the grave, talking with Mrs. Obama and wondering about the circumstances that separated little Barak from his father. Here is a man who, despite his separation from his father—at such a young age—was able to overcome the difficulties and become the President of United States of America. Most admirably, he is committed to changing the generational pattern and staying involved and present in his children’s life. I remember how I felt when Barak Obama was elected to be our president. In fact, I recall writing to my friends at that time with exhilaration: “I am so excited—this is like having an Armenian person getting elected to be President of Turkey.” (Armenians are members of a minority group that’s been oppressed for hundreds of years under the Ottoman Empire, and they are still oppressed today...)
I was wondering about the circumstances of Obama’s separation from his father. I wondered if the elder Obama were homesick because he lived in Hawaii. And since he lived in America during the mid-’60s, did he face a lot of discrimination due to his wife being a white woman? I remember being exposed to that when I visited my Nigerian friend at his college in Tyler, Texas, in the late ’70s, where I was subjected to harassment because I was walking with an African man. Did Obama Sr. face discrimination and feel humiliated in front of his wife and family? Did he face religious discrimination or Islamophobia? Was it an interpersonal relationship issue with his wife or a difference in values? Or could it be because he was a polygamist who wanted to take another wife? I was gazing at the grave as dozens of questions went through my head when I saw that my team had already started to say good-bye to Mama Obama.
We hugged and kissed each other on both cheeks (just like we do in my Armenian family and the culture at large) and expressed our gratitude. I also gave Mama Obama my newly published CD from War to Peace: Transforming Generational Trauma into Healing, which is an ancestral healing meditation.
Although at first we were told we were not allowed to take photos, after talking with one another and establishing trust and connection, Mama Obama gave us permission and we took plenty of photos, which was priceless.
They had a gift shop on the premises, too, so we bought some souvenirs for the WNGE family members as well as for my other family members. Our humanitarian outreach was intended to establish partnerships for HIV education, training on solar cooking, education in oral hygiene, as well as training on EQ (Emotional Quotient), SQ (Spiritual Quotient), and mindfulness. Hundreds of rural people participated in and benefited from the programs. Lifetime partnerships were nurtured, and they’re sure to be developed in the coming months and years.
This mission was organized by Mama na Dada of Kenya and its staff, with Director Joyce Oneko, who is also a Board Member of WNGE. It was sponsored by the Worldwide Network for Gender Empowerment of Fielding Graduate University (www.fielding.edu), Full Circle Living (www.mamanadada.org), and ATOP of Meaningful World (www.meaningfulworld.com) contributed with donations of goods. To contact the author to send comments or questions, kindly e-mail DrAniKalayjian@gmail.com.
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Wednesday, October 27, 2010
ԱՆԽԱՉ ԵԿԵՂԵՑԻ ԵՎ ՄՈՒՍՈՒԼՄԱՆ ՀԱՅԵՐ
«Առաւօտ» թերթի վաստակաւոր լրագրուհի Գոհար Յակոբեան վերջերս այցելեց Պատմական Հայաստան: «Նշանակ» կայքէջին եւ անոր առաքելութեան նկատմամբ իր ունեցած հաւատքին պատճառաւ Գոհար ուղարկեց իր տպաւորութիւններն ու իր տարած աշխատանքին մասին տեղեկագրութիւն առ ի հրապարակում եւ ծանօթութիւն կայքէջիս ընթերցողներուն: Խմբագրութեանս եւ ընթերցողներու անունով շնորհակալութիւն կը յայտնենք սիրելի Գոհարին ,որուն, «Առաւօտի» միջոցաւ կատարած դրական ներդրումը հայ լրագրութեան մարզէն ներս մեծ է ու գնահատելի: Շնորհակալութեան խօսք նաեւ Գայանէ Մանուկեանին, որուն շնորհիւ , երկու տարի առաջ,կայքէջս ծանօթացաւ տաղանդաւոր լրագրուհիին եւ որուն շինիչ ու որակաւոր գաղափարներուն ու ցուցմունքներուն շնորհիւ մենք՝ լրագրող կամ կայքէջի խմբագիրներս կարողացանք շատ մը նիւթեր շօշափել յօգուտ ընթերցողներու մտաւորական զարգացման:
«Նշանակ»
««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայկական ինքնության որոնումներում
Իսլամացած, բայց հայկական արմատները չմոռացած Սինանն
... ու Ֆարզանդա պապը:
Այս նորապսակները եւս մասնակցում էին
պատարագին:
Լրագրողների՝ խաչերով ակցիան հետաքրքրեց
«դրսի» եւ թուրքական ԶԼՄ-ներին:
Քանի որ ոչ բոլոր ուխտավորները ներս մտնելու հնարավորություն ունեցան, ստիպված պատարագին դրսից հետեւեցին:
«Նշանակ»
««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայկական ինքնության որոնումներում
Իսլամացած, բայց հայկական արմատները չմոռացած Սինանն
... ու Ֆարզանդա պապը:
Այս նորապսակները եւս մասնակցում էին
պատարագին:
Լրագրողների՝ խաչերով ակցիան հետաքրքրեց
«դրսի» եւ թուրքական ԶԼՄ-ներին:
Քանի որ ոչ բոլոր ուխտավորները ներս մտնելու հնարավորություն ունեցան, ստիպված պատարագին դրսից հետեւեցին:
Աղթամարի Սուրբ Խաչ անխաչ եկեղեցու «ոտքերի տակ»
կոտրատված խաչքարեր էին:
Ինչպես արդեն տեղեկացրել էինք, հայաստանյան ԶԼՄ-ների մի խումբ ներկայացուցիչներ, «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի հրավերով, սեպտեմբերի 13-19-ը Թուրքիայում էին՝ Անկարայում, Ստամբուլում եւ Վանում: Ստամբուլի օդանավակայանի տհաճ միջադեպին արդեն անդրադարձել ենք: Նշենք, որ հանդիպումներ եղան «Ակոս» շաբաթաթերթի, թուրքական «Միլիեթ» թերթի, CNN-turk-ի, NTV-ի, թուրքական խորհրդարանի անդամների, մշակույթի, արտաքին գործերի նախարարության ներկայացուցիչների եւ այլոց հետ: Այցի շրջանակներում լրագրողները այցելեցին Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցի:
10-րդ դարի հայկական այս եկեղեցին վերականգնելու նպատակով թուրքական կառավարությունը ծախսել է 1,5 միլիոն դոլար, սակայն խաչը տեղադրվել է ոչ թե եկեղեցու գմբեթին, այլ «հանգրվանել» է հարեւանությամբ: Աշխարհի տարբեր անկյուններից եկած հայազգի զբոսաշրջիկները լուսանկարվում էին խաչի մոտ, որոշ ուխտավորներ Մուշից արկղերով խաղող էին բերել ու բաժանում էին պատարագի մասնակիցներին: Մի խումբ հայ լրագրողներով պատարագի ժամանակ փայտե խաչեր բարձրացրինք՝ ի նշան բողոքի խաչը չտեղադրելու որոշման դեմ: Փայտե խաչերի ակցիան չվրիպեց արտասահմանյան եւ թուրքական ԶԼՄ-ների «աչքից»: Սեպտեմբերի 19-ի արարողությանը մասնակցելու համար Աղթամար էին եկել նաեւ իսլամացած հայեր, որոնցից մի քանիսի հետ զրուցեցինք: Նրանք խոսում էին թուրքերեն կամ քրդերեն, թարգմանում էին ստամբուլահայ մեր հայրենակիցները:
Օրինակ, Ֆարզանդա անունով շենիկցի պապիկը փնտրում էր Երեւանի իր բարեկամին, որը, նրա խոսքով, ծնվել է Թալինում, անունը Վարդան Վարդանյան է, դասախոսում է երեւանյան բուհերից մեկում: Մուսուլմանացած 70-ամյա այս հայը նշեց, որ իր հոր անունը Ուլիխան էր, ազգանունը՝ Գյուլբադաղ: Ֆարզանդայի քուրդ փեսան՝ Բաշիրը նույնիսկ հեռախոսահամար թողեց՝ 530 353 49 14, որպեսզի երեւանցի ազգականները կապվեն իր աներձագի հետ:
Ի դեպ, Աղթամարի շրջակայքում հայերեն տեքստերով բուկլետներ էին բաժանվում այս կամ այն հյուրանոցի մասին, «Աղթամար» մակագրությամբ շարֆեր վաճառվում, Սուրբ Խաչի պատկերով էլ՝ նկարներ, երբեմն նույն վաճառասեղանի վրա երկու տեսակի Սուրբ Խաչի մակետ էր վաճառվում, մեկը՝ խաչով, մյուսը՝ առանց խաչի:
Տալվորիկցի Գեւորգ Չալըշը այժմ Ստամբուլում է ապրում: Ասում է՝ Թուրքիայում 5 մլն մուսուլման հայ կա, մյուսներն էլ ծպտված են, վախենում են իրենց արմատների մասին խոսել: Սեբաստացի Աջիթաշն էլ հիշում էր, որ իրենց հայկական ազգանունը Մազմանյան է եղել: Սերգեյ Մանուկյանը Կիսլովոդսկից էր եկել պատարագին մասնակցելու, եղել էր Երեւանում, Էջմիածնում, Գառնի-Գեղարդում, պիտի նաեւ Կարս մեկներ: Ասում էր՝ նախնիները Մուշից են եղել, հետո տեղափոխվել Ալաշկերտ ու Կարս: Մեռնող տատին խոստացել էր, որ էրգրից անպայման մի բուռ հող կտանի գերեզմանին: Որոշ ստամբուլահայեր մեղադրում էին պատարագը բոյկոտած հայերին: «Հարյուր տարի է՝ այս եկեղեցին խաչ չունի։ Մարդիկ ուզում էին, որ այս եկեղեցի՞ն էլ չվերանորոգվեր եւ կործանվեր»,- նեղսրտում էր նրանցից մեկը:
Ինչ վերաբերում է Վանին, նրանից առաջին տպավորությունը օդանավակայանի մոտ հանդիպած քրդական հարսանիքն էր: Երբ գործընկերներիցս մեկը լուսանկարում էր քուրդ երաժիշտներին, նրանք համառորեն «բախշիշ» պահանջեցին, ու մինչեւ չստացան 3 լիրա (1,5 եվրո)՝ բաց չթողեցին: Փոշոտ Վանը ճնշող տպավորություն էր թողնում, հայկական շինությունները կամ ավերված-ջնջված էին երկրի երեսից, կամ ցուցանակ ունեին, թե տարածքը վաճառվում է: Թուրքերն արդարանում էին, թե Վանը երկրաշարժային գոտի է, դրա համար են շատ շենքեր ավերված: Իսկ ընդհանրապես, թուրքական դիվանագիտության «կանոններով», սեպտեմբերի 18,19-ին ողջ Վանով մեկ հայատառ պաստառներ էին փակցված՝ «Բարի գալուստ, հայեր» մակագրությամբ: Վանի մասին պատմող բրոշյուրներում էլ հայկական ծագման մասին խոսք անգամ չկար, Աղթամարի լեգենդը վերապատմված էր թուրքավարի՝ Թամարը հայուհի էր, որը սիրահարված էր քուրդ տղայի: Ըստ այդ բրոշյուրներից մեկի, Վանը հիմնադրել են ուրարտացիները, ովքեր քրդերի նախնիներն են:
«Hotel Garden Van»-ում լրագրողներիս մոտեցավ Սինան Դեմիրբաշ անունով 38-ամյա մի մուսուլման հայ եւ ասաց, որ ուրախ է հայերի հանդիպելու համար: Սինանի պապերը երկաթագործներ են եղել, ինքն այժմ զբաղվում է տրիկոտաժի արտադրությամբ: Ասում է, որ իր Ջաֆեր պապը 5 տարի առաջ է մահացել, մահից առաջ կանչել է Սինանի մորն ու ասել, որ իրենք հայ են, ցույց է տվել տոհմական լուսանկարներ: Սինանի պապի հորեղբայրները Սարգսյան ազգանունն են կրել, նրանք ջարդերից փախել են Երեւան: Իսկ պապին, որն օրորոցի երեխա է եղել, մի քուրդ ընտանիք է մեծացրել: Հարցին՝ ի՞նչ զգացողություն է ունեցել իմանալով հայկական ծագման մասին, Սինանը պատասխանեց. «Սկզբում չընդունեցի, թե հայ եմ, վախեցա մի տեսակ: Հետո հասկացա, որ հայը ազգությունն է, ոչ թե կրոնը, մտածեցի՝ ոչինչ, թող ես էլ հայ լինեմ, բայց՝ մուսուլման»: Սինանը պատմում է, որ երբ Հայաստան-Թուրքիա խաղն ավարտվել է հայերի պարտությամբ, իր թուրք եւ քուրդ ընկերները հատուկ ցավակցել են իրեն: Մեր զրուցակցի պատմելով, Վանում շուրջ 1000 մուսուլման հայեր կան, շատերն իրենց ծագումը գաղտնի են պահում: Սինանը եւս մտադիր է Երեւանում փնտրել իր ազգականներին: Զրույցին ներկա էր նաեւ Վան-Աղթամար տուրի կազմակերպիչներից Իսահ Յավուզ անունով թուրքը, ով հետաքրքրվում էր՝ եթե Սինանը գտնի իր քրիստոնյա ազգականներին՝ պահանջելու են, որ կրոնափո՞խ լինի:
ԳՈՀԱՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆ
Լուսանկարները՝ հեղինակի
Վան-Աղթամար-Երեւան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ԱՆԽԱՉ ԵԿԵՂԵՑԻ ԵՎ ՄՈՒՍՈՒԼՄԱՆ ՀԱՅԵՐ
«Առաւօտ» թերթի վաստակաւոր լրագրուհի Գոհար Յակոբեան վերջերս այցելեց Պատմական Հայաստան: «Նշանակ» կայքէջին եւ անոր առաքելութեան նկատմամբ իր ունեցած հաւատքին պատճառաւ Գոհար ուղարկեց իր տպաւորութիւններն ու իր տարած աշխատանքին մասին տեղեկագրութիւն առ ի հրապարակում եւ ծանօթութիւն կայքէջիս ընթերցողներուն: Խմբագրութեանս եւ ընթերցողներու անունով շնորհակալութիւն կը յայտնենք սիրելի Գոհարին ,որուն, «Առաւօտի» միջոցաւ կատարած դրական ներդրումը հայ լրագրութեան մարզէն ներս մեծ է ու գնահատելի: Շնորհակալութեան խօսք նաեւ Գայանէ Մանուկեանին, որուն շնորհիւ , երկու տարի առաջ,կայքէջս ծանօթացաւ տաղանդաւոր լրագրուհիին եւ որուն շինիչ ու որակաւոր գաղափարներուն ու ցուցմունքներուն շնորհիւ մենք՝ լրագրող կամ կայքէջի խմբագիրներս կարողացանք շատ մը նիւթեր շօշափել յօգուտ ընթերցողներու մտաւորական զարգացման:
«Նշանակ»
««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայկական ինքնության որոնումներում
Իսլամացած, բայց հայկական արմատները չմոռացած Սինանն
... ու Ֆարզանդա պապը:
Այս նորապսակները եւս մասնակցում էին
պատարագին:
Լրագրողների՝ խաչերով ակցիան հետաքրքրեց
«դրսի» եւ թուրքական ԶԼՄ-ներին:
Քանի որ ոչ բոլոր ուխտավորները ներս մտնելու հնարավորություն ունեցան, ստիպված պատարագին դրսից հետեւեցին:
«Նշանակ»
««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայկական ինքնության որոնումներում
Իսլամացած, բայց հայկական արմատները չմոռացած Սինանն
... ու Ֆարզանդա պապը:
Այս նորապսակները եւս մասնակցում էին
պատարագին:
Լրագրողների՝ խաչերով ակցիան հետաքրքրեց
«դրսի» եւ թուրքական ԶԼՄ-ներին:
Քանի որ ոչ բոլոր ուխտավորները ներս մտնելու հնարավորություն ունեցան, ստիպված պատարագին դրսից հետեւեցին:
Աղթամարի Սուրբ Խաչ անխաչ եկեղեցու «ոտքերի տակ»
կոտրատված խաչքարեր էին:
Ինչպես արդեն տեղեկացրել էինք, հայաստանյան ԶԼՄ-ների մի խումբ ներկայացուցիչներ, «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի հրավերով, սեպտեմբերի 13-19-ը Թուրքիայում էին՝ Անկարայում, Ստամբուլում եւ Վանում: Ստամբուլի օդանավակայանի տհաճ միջադեպին արդեն անդրադարձել ենք: Նշենք, որ հանդիպումներ եղան «Ակոս» շաբաթաթերթի, թուրքական «Միլիեթ» թերթի, CNN-turk-ի, NTV-ի, թուրքական խորհրդարանի անդամների, մշակույթի, արտաքին գործերի նախարարության ներկայացուցիչների եւ այլոց հետ: Այցի շրջանակներում լրագրողները այցելեցին Աղթամար կղզու Սուրբ Խաչ եկեղեցի:
10-րդ դարի հայկական այս եկեղեցին վերականգնելու նպատակով թուրքական կառավարությունը ծախսել է 1,5 միլիոն դոլար, սակայն խաչը տեղադրվել է ոչ թե եկեղեցու գմբեթին, այլ «հանգրվանել» է հարեւանությամբ: Աշխարհի տարբեր անկյուններից եկած հայազգի զբոսաշրջիկները լուսանկարվում էին խաչի մոտ, որոշ ուխտավորներ Մուշից արկղերով խաղող էին բերել ու բաժանում էին պատարագի մասնակիցներին: Մի խումբ հայ լրագրողներով պատարագի ժամանակ փայտե խաչեր բարձրացրինք՝ ի նշան բողոքի խաչը չտեղադրելու որոշման դեմ: Փայտե խաչերի ակցիան չվրիպեց արտասահմանյան եւ թուրքական ԶԼՄ-ների «աչքից»: Սեպտեմբերի 19-ի արարողությանը մասնակցելու համար Աղթամար էին եկել նաեւ իսլամացած հայեր, որոնցից մի քանիսի հետ զրուցեցինք: Նրանք խոսում էին թուրքերեն կամ քրդերեն, թարգմանում էին ստամբուլահայ մեր հայրենակիցները:
Օրինակ, Ֆարզանդա անունով շենիկցի պապիկը փնտրում էր Երեւանի իր բարեկամին, որը, նրա խոսքով, ծնվել է Թալինում, անունը Վարդան Վարդանյան է, դասախոսում է երեւանյան բուհերից մեկում: Մուսուլմանացած 70-ամյա այս հայը նշեց, որ իր հոր անունը Ուլիխան էր, ազգանունը՝ Գյուլբադաղ: Ֆարզանդայի քուրդ փեսան՝ Բաշիրը նույնիսկ հեռախոսահամար թողեց՝ 530 353 49 14, որպեսզի երեւանցի ազգականները կապվեն իր աներձագի հետ:
Ի դեպ, Աղթամարի շրջակայքում հայերեն տեքստերով բուկլետներ էին բաժանվում այս կամ այն հյուրանոցի մասին, «Աղթամար» մակագրությամբ շարֆեր վաճառվում, Սուրբ Խաչի պատկերով էլ՝ նկարներ, երբեմն նույն վաճառասեղանի վրա երկու տեսակի Սուրբ Խաչի մակետ էր վաճառվում, մեկը՝ խաչով, մյուսը՝ առանց խաչի:
Տալվորիկցի Գեւորգ Չալըշը այժմ Ստամբուլում է ապրում: Ասում է՝ Թուրքիայում 5 մլն մուսուլման հայ կա, մյուսներն էլ ծպտված են, վախենում են իրենց արմատների մասին խոսել: Սեբաստացի Աջիթաշն էլ հիշում էր, որ իրենց հայկական ազգանունը Մազմանյան է եղել: Սերգեյ Մանուկյանը Կիսլովոդսկից էր եկել պատարագին մասնակցելու, եղել էր Երեւանում, Էջմիածնում, Գառնի-Գեղարդում, պիտի նաեւ Կարս մեկներ: Ասում էր՝ նախնիները Մուշից են եղել, հետո տեղափոխվել Ալաշկերտ ու Կարս: Մեռնող տատին խոստացել էր, որ էրգրից անպայման մի բուռ հող կտանի գերեզմանին: Որոշ ստամբուլահայեր մեղադրում էին պատարագը բոյկոտած հայերին: «Հարյուր տարի է՝ այս եկեղեցին խաչ չունի։ Մարդիկ ուզում էին, որ այս եկեղեցի՞ն էլ չվերանորոգվեր եւ կործանվեր»,- նեղսրտում էր նրանցից մեկը:
Ինչ վերաբերում է Վանին, նրանից առաջին տպավորությունը օդանավակայանի մոտ հանդիպած քրդական հարսանիքն էր: Երբ գործընկերներիցս մեկը լուսանկարում էր քուրդ երաժիշտներին, նրանք համառորեն «բախշիշ» պահանջեցին, ու մինչեւ չստացան 3 լիրա (1,5 եվրո)՝ բաց չթողեցին: Փոշոտ Վանը ճնշող տպավորություն էր թողնում, հայկական շինությունները կամ ավերված-ջնջված էին երկրի երեսից, կամ ցուցանակ ունեին, թե տարածքը վաճառվում է: Թուրքերն արդարանում էին, թե Վանը երկրաշարժային գոտի է, դրա համար են շատ շենքեր ավերված: Իսկ ընդհանրապես, թուրքական դիվանագիտության «կանոններով», սեպտեմբերի 18,19-ին ողջ Վանով մեկ հայատառ պաստառներ էին փակցված՝ «Բարի գալուստ, հայեր» մակագրությամբ: Վանի մասին պատմող բրոշյուրներում էլ հայկական ծագման մասին խոսք անգամ չկար, Աղթամարի լեգենդը վերապատմված էր թուրքավարի՝ Թամարը հայուհի էր, որը սիրահարված էր քուրդ տղայի: Ըստ այդ բրոշյուրներից մեկի, Վանը հիմնադրել են ուրարտացիները, ովքեր քրդերի նախնիներն են:
«Hotel Garden Van»-ում լրագրողներիս մոտեցավ Սինան Դեմիրբաշ անունով 38-ամյա մի մուսուլման հայ եւ ասաց, որ ուրախ է հայերի հանդիպելու համար: Սինանի պապերը երկաթագործներ են եղել, ինքն այժմ զբաղվում է տրիկոտաժի արտադրությամբ: Ասում է, որ իր Ջաֆեր պապը 5 տարի առաջ է մահացել, մահից առաջ կանչել է Սինանի մորն ու ասել, որ իրենք հայ են, ցույց է տվել տոհմական լուսանկարներ: Սինանի պապի հորեղբայրները Սարգսյան ազգանունն են կրել, նրանք ջարդերից փախել են Երեւան: Իսկ պապին, որն օրորոցի երեխա է եղել, մի քուրդ ընտանիք է մեծացրել: Հարցին՝ ի՞նչ զգացողություն է ունեցել իմանալով հայկական ծագման մասին, Սինանը պատասխանեց. «Սկզբում չընդունեցի, թե հայ եմ, վախեցա մի տեսակ: Հետո հասկացա, որ հայը ազգությունն է, ոչ թե կրոնը, մտածեցի՝ ոչինչ, թող ես էլ հայ լինեմ, բայց՝ մուսուլման»: Սինանը պատմում է, որ երբ Հայաստան-Թուրքիա խաղն ավարտվել է հայերի պարտությամբ, իր թուրք եւ քուրդ ընկերները հատուկ ցավակցել են իրեն: Մեր զրուցակցի պատմելով, Վանում շուրջ 1000 մուսուլման հայեր կան, շատերն իրենց ծագումը գաղտնի են պահում: Սինանը եւս մտադիր է Երեւանում փնտրել իր ազգականներին: Զրույցին ներկա էր նաեւ Վան-Աղթամար տուրի կազմակերպիչներից Իսահ Յավուզ անունով թուրքը, ով հետաքրքրվում էր՝ եթե Սինանը գտնի իր քրիստոնյա ազգականներին՝ պահանջելու են, որ կրոնափո՞խ լինի:
ԳՈՀԱՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆ
Լուսանկարները՝ հեղինակի
Վան-Աղթամար-Երեւան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Friday, October 22, 2010
Մեր յաղթանակները 2
19 Հոկտեմբերէն սկսեալ Նշանակ կը սկսի հրապարակել հատուածներ «Մեր Յաղթանակները» գիրքէն:Այս գիրքի առաջին հատորը տպագրուած է 2008ին իսկ երկրորդը՝2009ին Երեւանի մէջ Հայաստանեան Արեւելահայերէնով: Ծրագրուած է մեր ժողովուրդի տարած յաղթանակները հրտարակել չորս հատորներու մէջ, որոնցմէ վերջինին մէջ պիտի նշուին Արցախեան մեր տարած վերջին յաղթանակները՝ իրենց մանրամասնութիւններով:Գնահատելի եւ կարեւոր աշխատասիրութիւն է այս քառահատոր աշխատասիրութիւնը ծրագրուած եւ գործի դրուած Գագիկ Յարութիւնեանի կողմէ: «Նշանակ»ի մէջ հրապարակուած եւ հրապարակելի բոլոր յօդուածները զատելու եւ արեւմտահայերէնի վերածելու աշխատանքը սիրայօժար կը տանի Պատմութեան Գիտութեանց Մագիստրոս Տաթեւ Սուլեան, որուն կը յայտնենք մեր խորին շնորհակալութիւնն ու երախտագիտական զգացումները:
«Նշանակ»
»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««
Հայաստանը Ք.Ա. III հազարամեակի
Առաջին կիսուն
Առաջին հոգեբանական պատերազմը
Ռազմարուեստին մէջ հակառակորդին հոգեբանօրէն ճնշելու կարողութիւնը խիստ բարձր կը գնահատուի: Յատկանշական է, որ հոգեբանական պատերազմ վարելու մեծ վարպետ էին հայկական առաջին Արատտա պետութեան արքաները: Արատտայի տիրակալին կը պատկանին հոգեբանական առաջին պատերազմ վարողի դափնիները:
Ք.ա. III հազարմեակի ընթացքին Միջագետքի հարաւը գտնուող Շումերի մէջ, կազմաւորուած էին քաղաք-պետուիթւններ: Ք.ա. XXVIII-XXVI դդ. գերիշխանութեան կեդրոն դարձաւ Ուրուկ քաղաք-պետութիւնը: Ուրուկ I-ի հարստութեան երեք արքաներ Էնմերքարը, Լուսալբանդան եւ Գիլգամեշ կը դառնան շումերական դիւցազնավէպի գլխաւոր հերոսները: Անկախ իր էպիկական բնոյթէն` ան կ’ընդունուի որպէս պատմական կարեւոր սկիզբնաղբիւր :
Տեղեկանք. Շումերները ստեղծած էին աշխարհի հնագոյն քաղաքակրթութիւններէն մէկը: Ք.ա. III հազարմաեակի ընթացքին անոնք կը բնակէին Հարաւային Միջագետքի մէջ, իսկ մինչ այդ` Ք.ա. V հազարամեակին անոնց նախնիները բնակած են Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային եւ Միջագետքի հիւսիսային շրջաններուն մէջ: Հեռանալով այնտեղէն` անոնք երկար ժամանակ պահպանած են իրենց կապը լեռնաշխարհին հետ: Այդ իսկ պատճառով Հայկական լեռնաշխարհի մասին հնագոյն յիշատակութիւններ կը գտնենք շումերական գրաւոր յուշարձաններուն վրայ:
Ատոնց մէջ առանձնայատուկ տեղ կը գրաւէ շումերական դիւցազնավէպը, որու ինը մասերէն (վիպերգերէն) հինգին մէջ կը յիշատակուի Արատտա երկիրը, որ կը նոյնացուի Աստուածաշունչի Արարատ-Հայաստանի հետ: Արատտան հնագոյն գրաւոր արձանագրութիւններու մէջ յիշատակուած Հայկական լեռնաշխարհի առաջին պետական կազմաւորումն է, որու մասին տեղեկութիւնները կը վերաբերին Ք.ա. XXVIII-XXVII դարերուն:
«Հոգեբանական պատերազմը»
Դիւցազնավէպին առաջին` «Էնմերքարը եւ Արատտայի տիրակալը» բնագրին մէջ կը հաղորդուի, որ Էնմերքարի եւ Արատտայի տիրակալի միջեւ կ’ընթանան դիւանագիտական բանակցութիւններու տեսքով երկարատեւ պայքար մը, որն ալ բնագիրը վերածնող Ս.Ն. Քրամերի կողմէն որակուած է որպէս մարդկութեան պամտութեան մէջ «առաջին հոգեբանական պատերազմ»: Շումերի արքան կը պահանջէ մետաղներ, թանկարժէք քարեր եւ վարպետներ` տաճարներ կառուցելու նպատակով: Ի պատասխան Արատտայի արքան կը պահանջէր մեծ քանակութեամբ երկրագործական ապրանքներ, որոնցմով հարուստ չէր լեռնային Արատտան: Շումերի արքան կ’անցնի սպառնալիքներու որուն Արատտայի տիրակալը կը պատասխանէ նոյն ոգիով` անընդհատ ընգծելով իր երկրի` սրբազան եւ ժողովուրդի աստուածընտրեալ ըլլալու հանգամանքը: Բանագնացները ստիպուած էին չորս անգամ Շումերէն մեկնիլ Արատտա եւ վերադառնալ:
Յաղթանակ դիւանագիտական պայքարին մէջ
Ի վերջոյ, Շումերի արքան ստիպուած էր տեղի տալ: Երկարատեւ բանակցութիւնները կ’աւարտին հաշտութեամբ ու տօնախմբութիւններու կազմակերպմամբ: Ըստ համաձայնութեան, շումերները պէտք է Արատտա ուղարկէին երկրագործական ապրանքներ` փոխարէն պիտի ստանային մետաղներ: Բացի այդ, Արատտայի վարպետները կը համաձայնին Շումերի մէջ կառուցել ճարտարապետական կառոյցներ:
Այդպիսով` համաշխարահային պատմութեան, յայտնի առաջին «հոգեբանական պատերազմ»ը կ’աւարտի մեր հայրենիքի` Արատտայի յաղթանակով...
Արշաւանք Արատտայի դէմ
Շումերի եւ Արատտայի յարաբերութիւնները չէին սահմանափակուէր միայն դիւանագիտական բանակցութիւններով, այլ կը վերածուին նաեւ ընդհարումներու: Լուգալբանդայի մասին բնագիրերու մէջ հետեւեալը կը պատմուի: Շումերական զօրքի գլուխ անցած Էնմերքարն կ’արշաւէ դէպի Արատտա: Արշաւանքի մասնակիցներու մէջ էր նաեւ Լուգալբանդան: Ճանապարհին, երբ զօրքը կը հասնի Զամուա երկիր (Ուրմիոյ լիճի հարաւ), Լուգալբանդան մահացու հիւանդութեամբ կը հիւանդանայ: Ձգելով զայն այնտեղ` զօրքը կը շարունակէ արշաւանքը` պայմանով, որ վերադարձին վերցնեն Լուգալբանդայի մարմինը եւ տանին հայրենի երկիր: Այնուհետեւ կը պատմուի, թէ ինչպէս աստուածներու եւ գերբնական ուժերու օգնութեամբ ան կ’առողջանայ եւ կը հասնի բանակին:
Շումերական բանակը կը պաշարէ Արատտայի նոյնանուն մայրաքաղաքը, սակայն մէկ տարուայ ընթացքին չի կրնար գրաւել զայն:
Պատմական տեղականք. «Քաղաքէն կը տեղային նետեր, ինչպէս անձրեւը ամպերէն`, պարսատիկներու քարերը անձրեւի պէս Արատտայի պարիսպներէն կը թափուէին ամբողջ տարին` աղմկոտ սուլոցով: Օրերը կ’անցէին, ամիսները կ’երկարին. տարին կը բոլորէ ամբողջ շրջան մը»:
«Էնմերքարը եւ Լուգալբանդան» շումերական բնագրից
(256-259 տեղեր)
Արատտայի ռազմական յաղթանակը
Շումերական բանակը չյաջողելով գրաւել Արատտա քաղաքը ի վերջոյ, խայտառակ պարտութիւն մը կը կրէ: Հաւանաբար, Արատտայի բանակը հակայարձակման անցնելով հասած է Շումեր: Ուրիշ ձեւով անհնար կ’ըլլար բացատրել Շումերին Արատտայի կառավարիչներուն, օրինակ` Դումուզիի («Դումուզի» անունով յայտնի է Արատտայի հովանաւոր աստուածը, որ իմաստութեան եւ տիեզերական ջուրերու Հայայի աստուծոյ որդին է, որուն պաշտամունքը կապուած է Հայաստանի հետ եւ արտացոլուած է հայկական աւանդութեան Հայկի կերպարին մէջ, որ սկզբնապէս ըլլալով աստուած` հետագային կը վերածուի հայոց անուանադիր նախնի-նահապետին: Հետագային Հայկի անունին հետ կը կապուի նաեւ յունական դիցաբանութեան Օրիոնի անունով յայտնի համստեղութիւնը): Դումուզիի քաղաքն էր Հայան ՙՍուբուրը՚ ,անոր ՙյայտնուիլն՚ ու հարիւր տարի թագաւորելը:
Պատմական Տեղեկանք. ՙՙԱրատտա՚ երկրանունը գաղափարանշանային գրութեան պարագային կը գրուի Սուբուր երկրի գաղափարագրով: Այսինքն` որոշակիօրէն կը փաստուի Արատտա-Սուբուր (Սուբարտու) նոյնութիւնը...
Շումերա-աքադական մի շարք երկլեզու բնագրերի մէջ շումերներու ՙՀայա՚ (HA.A) տեղանունին աքադերներու մէջ կը փոխարինուի Սուբուր երկանունը, ինչ որ ցոյց կու տայ անոնց միեւնոյն երկիրին վերաբերուելուն: ՙՀայ(ա)՚ հիմքով ցեղանուն եւ տեղանուններ կը յիշատակուին նաեւ Էբլայի, Աշուրի, Խեթական տերութեան Ք.ա. III-II հազարամեակներով թուագրուող բազմաթիւ բնագրերու մէջ, որոնք ակնառու կը դարձնեն հայ(ա)-Հայասայի (եւ Սուբուր-Սուբարտուի) կապը Հայք-Հայաստանի հետ: Մասնաւորապէս ՙՀայ(ա)՚ որպէս ցեղանուն եւ տեղանուն շատ անգամ կը յիշուին էբլայի բնագրերուն մէջ (Ք.ա XXIIIդ.), որոնք առնչուած են Արմի եւ Ազի քաղաքներու հետ: ՙՀայա՚ ցեղանունը կը յիշուի Ք.ա. III-II հազ. սահմանագիծով թուագրուած Աշուրից գտնուած բնագրի մը մէջ: Իսկ Խեթական արձանագրութիւններուն մէջ Ք.ա. XV-XIII դդ. կը յիշատակուի Հայասա երկրանունը, որու –(ա)սա վերջաւորութիւնը խեթական տեղանուանակերտ մասնիկ է:
Համակարգի մէջ նայելով ակնյայտ է Հայկական լեռնաշխարհի հետ կապուող Հայա աստուծոյ անուան, շումերա-աքադական, էբլայական, հին աշուրական եւ խեթական աղբիւրներու ՙհայ(ա)՚ ցեղանուան, անով կազմուած տեղանուններու եւ հայ ժողովուրդի ծագումնաբանական ընդհանրութիւնը՚:
Մովսիսյան Ա., Հայաստանը Քրիստոսից առաջ
երրորդ հազարմյակում ..., էջ 49-54
Լուգալբանդան օգնութեան կը մեկնի Շումեր, սակայն թէ ինչ իրադարձութիւններ կը յաջորդեն ատոր, յայտնի չէ, քանի որ բնագրի վերջամասը վնասուած է: Լուգալբանդայի վիպշարքը կ’աւարտի Շումերի համար ծանր իրադրութիւնով: Ամենայն հաւանականութեամբ, ատով պայմանաւորուած է, որ անոր կը յաջորդէ Դումուզին: Ակնյայտ է, որ խօսքը որոշակի ռազմական գործողութիւններու իրական յաղթանակի (հակայարձակման, ռազմական գործողութիւնները հակառակորդի տարածք տեղափոխուելու ու անոր տիրոյթներուն մէջ վարուող պատերազմին մէջ անոր գլխաւոր ուժերու ջախջախման) մասին է:
Շումերի նկատմամբ Արատտայի ռազմական յաջողութիւնը Հայաստանի զինուած ուժերու պատմութեան ընթացքին գրաւոր յիշատակուած առաջին յաղթանակն է: Սա ժամանակագրօրէն կը համապատասխանէ Հայկական լեռնաշխարհի հնագիտական մշակոյթի աննախադէպ տարածմանը, որն առաջին հայաստանեան տէրութիւնն է:
Առաջին հայկական տէրութիւնը
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ Ք.ա IV հազարամեակին կէսերէն ի վեր կը սկսի շուրջ մէկ հազարամեակ տեւած վաղպրոնզեդարեան մշակութային ժամանակաշրջանը, որու ընթացքին ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը միաւորուած է մէկ` հայկական էթնո-հոգեւոր միասնական գօտիին մէջ: Միանման են ինչպէս զինատեսակներ, այնպէս ալ պաշտամունքային առարկաները, ճարտարապետական կառոյցները, աշխատանքային գործիքներ, կենցաղային իրերը, որոնք լեռնաշխարհի մշակութային գօտիէն դուրս յայտնի չեն: Այդ ժամանակաշրջանին պետականութեան առկայութեան մասին կը վկայեն հնագիտական պեղմումներու արդիւնքները, որոնց մէջ ակնյայտ են պաշտպանական կառոյցներ, քաղաքային կեանքին բնորոշ գծեր եւ պետականութեան այլ ցուցիչներ:
Անհրաժեշտ է նշել, որ նշուած ժամանակաշրջանին մէջ Հայկական լեռնաշխարհի հնավայրերէն գնտուած զինատեսակները բազմաթիւ զուգահեռներ ունին Իրանի, Փոքր Ասիայի, Կովկասի եւ յատկապէս, Միջագետքի հնավայրերու մէջ: Ասոնց կողքին բացի զէնքերէն Հայաստանէն գտնուած են նաեւ անոնց ձուլման բազմաթիւ կաղապարներ, որոնք կը վկայեն տեղական արտադրութեան մասին: Ք.ա. III հազարամեակին մետաղամշակման կարեւորագոյն կեդրոն էր Մեծամօրը:
Տէրութեան սահմանները
Հնագիտական պեղումները ցոյց տուած են, որ Ք. ա. XXXVIII դարու ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհին մէջ տեղի կ’ունենայ մշակութային մեծ տարածում, որ հիւսիսի մէջ կը հասնի մինչեւ Հիւսիսային Կովկաս, հարաւէն ժամանակակից Սուրիա եւ Պաղեստին, հարաւ-արեւելքի մէջ Իրանական սարահարթի կեդրոնական շրջաններ, հարաւ արեւմուտքէն Կիլիկիա: Մշակութային այս տիրապետութիւնը կ’երկարի մինչեւ Ք.ա. XXVI դարը:
Ք.ա. XXVIII-XXVI դարերու ընթացքին մշակութային ներթափանցման բնորոշ գիծերէն մէկը տարածքներու մեծ մասի խաղաղ նուաճումն է. այդ իսկ պատճառով ժամանակին կը կարծէին, թէ ատիկա եղած է մշակութային ազդեցութիւն կամ բնակչութեան որոշակի զանգուածներու արտագաղթ: Վերջին տարիներուն սակայն վերոնշեալ ժամանակաշրջանի մշակութային գօտիի յուշարձաններուն մէջ գտնուած են նաեւ պատերազմի, ռազմական ներխուժման հետքեր: Պատերազմի հետքերը հնագիտական պեղումներու ժամանակ կ’արտայայտուին մոխրաշերտերով, որոնց սովորաբար առկայ կ’ըլլան ջարդուած զէնքերու կտորներ: Ակնյայտ է, որ նշուած տարածքներուն մէջ եղած է ինչպէս ռազմական, այնպէս ալ խաղաղ, առանց պատերազմի, մշակութային նուաճում: Ասիկա մեզի կը յիշեցնէ Տիգրան Մեծի ժամանակաշրջանը, երբ անոր ռազմական նուաճումներու կողքին տեղ գտան նաեւ խաղաղ նուաճման բացառիկ դէպքեր:
Առաջին հեծեալներ
Նման աննախադէպ մեծ ընդգրկումը կ’ենթադրէ նոր որակի փոխադրամիջոցներու ցանցի առկայութիւն: Եւ ատիկա ակնյայտ է ինչպէս հնագիտոթեան տուեալներէն, այնպէս ալ անոնց հետ համահունչ գրաւոր յիշատակարաններէն: Գրաւոր աղբիւրներու մէջ սանձուած ձիեր առաջին անգամ կը յիշատակուին Արատտայի մէջ (Ք.ա XXVIII-XXVII դդ.) ծառայելով որպէս փոխադրամիջոց: Մինչդեռ շրջակայ աշխարհին մէջ որպէս փոխադրամիջոց կը ծառայէին էշերն ու եզները: Պատահական չէ, որ շումերներն իրենց հեծեալներուն կը կոչէին ՙէշերու կողերը խթանողներ՚:
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ Ք.ա. IV-III հազարամեակներու սահմանին ձիու ընտրելացման մասին կը վկայեն նաեւ ինչպէս կենդանիներու պեղածոյ կմախքները (սանձուած ձիերու ոսկորները կ’ենթարկուին իւրօրինակ ձեւափոխութեան, ինչ որ չենք տեսներ անսանձ ձիերու մօտ,) այնպէս ալ հնագոյն ժայռապատկերներուն վրայ առկայ ձիերու պատկերները: Ի դէպ, ձիաւոր հեծեալ ռազմիկներու առկայութիւնը հնագոյն շրջանին մէջ բնորոշ է հնդեւրոպական աշխարհին, իսկ Հայկական լեռնաշխարհը կազմած է իրենց հնդեւրոպական նախահայերու միջուկը:
Եզրակացութիւն
Հայոց պատմութեան մէջ յիշատակուած առաջին պետական կազմաւորումը, որ սեպագիր սկզբնաղբիւրներուն մէջ վկայուած է Արատտա, Հայա եւ Սուբուր անուանումներով, կը դառնար միջուկը մեր պատմութեան առաջին մեծ տէրութեան: Ան իր ազդեցութեամբ տեւեց քանի մը հարիւրամեակ` Ք.ա. XXXVIII – XXVI դարերը, եւ մէկ մշակութային գօտիի մէջ միաւորուեցաւ հսկայական` շուրջ մէկ միլիոն քառակուսի քիլոմեթր տարածք, դառնալով միաժամանակ եւ Հայոց պատմութեան առաջին տէրութիւնը, եւ Հայկական լեռնաշխարհէն ընթացող մշակութային իւրօրինակ տէրութիւնը, եւ Հայկական լեռնաշխարհէն ընթացող մշակութային իւրօրինակ ՙհամաշխարայնացման՚ առաջին դրսեւորումը:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Նշանակ»
»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««
Հայաստանը Ք.Ա. III հազարամեակի
Առաջին կիսուն
Առաջին հոգեբանական պատերազմը
Ռազմարուեստին մէջ հակառակորդին հոգեբանօրէն ճնշելու կարողութիւնը խիստ բարձր կը գնահատուի: Յատկանշական է, որ հոգեբանական պատերազմ վարելու մեծ վարպետ էին հայկական առաջին Արատտա պետութեան արքաները: Արատտայի տիրակալին կը պատկանին հոգեբանական առաջին պատերազմ վարողի դափնիները:
Ք.ա. III հազարմեակի ընթացքին Միջագետքի հարաւը գտնուող Շումերի մէջ, կազմաւորուած էին քաղաք-պետուիթւններ: Ք.ա. XXVIII-XXVI դդ. գերիշխանութեան կեդրոն դարձաւ Ուրուկ քաղաք-պետութիւնը: Ուրուկ I-ի հարստութեան երեք արքաներ Էնմերքարը, Լուսալբանդան եւ Գիլգամեշ կը դառնան շումերական դիւցազնավէպի գլխաւոր հերոսները: Անկախ իր էպիկական բնոյթէն` ան կ’ընդունուի որպէս պատմական կարեւոր սկիզբնաղբիւր :
Տեղեկանք. Շումերները ստեղծած էին աշխարհի հնագոյն քաղաքակրթութիւններէն մէկը: Ք.ա. III հազարմաեակի ընթացքին անոնք կը բնակէին Հարաւային Միջագետքի մէջ, իսկ մինչ այդ` Ք.ա. V հազարամեակին անոնց նախնիները բնակած են Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային եւ Միջագետքի հիւսիսային շրջաններուն մէջ: Հեռանալով այնտեղէն` անոնք երկար ժամանակ պահպանած են իրենց կապը լեռնաշխարհին հետ: Այդ իսկ պատճառով Հայկական լեռնաշխարհի մասին հնագոյն յիշատակութիւններ կը գտնենք շումերական գրաւոր յուշարձաններուն վրայ:
Ատոնց մէջ առանձնայատուկ տեղ կը գրաւէ շումերական դիւցազնավէպը, որու ինը մասերէն (վիպերգերէն) հինգին մէջ կը յիշատակուի Արատտա երկիրը, որ կը նոյնացուի Աստուածաշունչի Արարատ-Հայաստանի հետ: Արատտան հնագոյն գրաւոր արձանագրութիւններու մէջ յիշատակուած Հայկական լեռնաշխարհի առաջին պետական կազմաւորումն է, որու մասին տեղեկութիւնները կը վերաբերին Ք.ա. XXVIII-XXVII դարերուն:
«Հոգեբանական պատերազմը»
Դիւցազնավէպին առաջին` «Էնմերքարը եւ Արատտայի տիրակալը» բնագրին մէջ կը հաղորդուի, որ Էնմերքարի եւ Արատտայի տիրակալի միջեւ կ’ընթանան դիւանագիտական բանակցութիւններու տեսքով երկարատեւ պայքար մը, որն ալ բնագիրը վերածնող Ս.Ն. Քրամերի կողմէն որակուած է որպէս մարդկութեան պամտութեան մէջ «առաջին հոգեբանական պատերազմ»: Շումերի արքան կը պահանջէ մետաղներ, թանկարժէք քարեր եւ վարպետներ` տաճարներ կառուցելու նպատակով: Ի պատասխան Արատտայի արքան կը պահանջէր մեծ քանակութեամբ երկրագործական ապրանքներ, որոնցմով հարուստ չէր լեռնային Արատտան: Շումերի արքան կ’անցնի սպառնալիքներու որուն Արատտայի տիրակալը կը պատասխանէ նոյն ոգիով` անընդհատ ընգծելով իր երկրի` սրբազան եւ ժողովուրդի աստուածընտրեալ ըլլալու հանգամանքը: Բանագնացները ստիպուած էին չորս անգամ Շումերէն մեկնիլ Արատտա եւ վերադառնալ:
Յաղթանակ դիւանագիտական պայքարին մէջ
Ի վերջոյ, Շումերի արքան ստիպուած էր տեղի տալ: Երկարատեւ բանակցութիւնները կ’աւարտին հաշտութեամբ ու տօնախմբութիւններու կազմակերպմամբ: Ըստ համաձայնութեան, շումերները պէտք է Արատտա ուղարկէին երկրագործական ապրանքներ` փոխարէն պիտի ստանային մետաղներ: Բացի այդ, Արատտայի վարպետները կը համաձայնին Շումերի մէջ կառուցել ճարտարապետական կառոյցներ:
Այդպիսով` համաշխարահային պատմութեան, յայտնի առաջին «հոգեբանական պատերազմ»ը կ’աւարտի մեր հայրենիքի` Արատտայի յաղթանակով...
Արշաւանք Արատտայի դէմ
Շումերի եւ Արատտայի յարաբերութիւնները չէին սահմանափակուէր միայն դիւանագիտական բանակցութիւններով, այլ կը վերածուին նաեւ ընդհարումներու: Լուգալբանդայի մասին բնագիրերու մէջ հետեւեալը կը պատմուի: Շումերական զօրքի գլուխ անցած Էնմերքարն կ’արշաւէ դէպի Արատտա: Արշաւանքի մասնակիցներու մէջ էր նաեւ Լուգալբանդան: Ճանապարհին, երբ զօրքը կը հասնի Զամուա երկիր (Ուրմիոյ լիճի հարաւ), Լուգալբանդան մահացու հիւանդութեամբ կը հիւանդանայ: Ձգելով զայն այնտեղ` զօրքը կը շարունակէ արշաւանքը` պայմանով, որ վերադարձին վերցնեն Լուգալբանդայի մարմինը եւ տանին հայրենի երկիր: Այնուհետեւ կը պատմուի, թէ ինչպէս աստուածներու եւ գերբնական ուժերու օգնութեամբ ան կ’առողջանայ եւ կը հասնի բանակին:
Շումերական բանակը կը պաշարէ Արատտայի նոյնանուն մայրաքաղաքը, սակայն մէկ տարուայ ընթացքին չի կրնար գրաւել զայն:
Պատմական տեղականք. «Քաղաքէն կը տեղային նետեր, ինչպէս անձրեւը ամպերէն`, պարսատիկներու քարերը անձրեւի պէս Արատտայի պարիսպներէն կը թափուէին ամբողջ տարին` աղմկոտ սուլոցով: Օրերը կ’անցէին, ամիսները կ’երկարին. տարին կը բոլորէ ամբողջ շրջան մը»:
«Էնմերքարը եւ Լուգալբանդան» շումերական բնագրից
(256-259 տեղեր)
Արատտայի ռազմական յաղթանակը
Շումերական բանակը չյաջողելով գրաւել Արատտա քաղաքը ի վերջոյ, խայտառակ պարտութիւն մը կը կրէ: Հաւանաբար, Արատտայի բանակը հակայարձակման անցնելով հասած է Շումեր: Ուրիշ ձեւով անհնար կ’ըլլար բացատրել Շումերին Արատտայի կառավարիչներուն, օրինակ` Դումուզիի («Դումուզի» անունով յայտնի է Արատտայի հովանաւոր աստուածը, որ իմաստութեան եւ տիեզերական ջուրերու Հայայի աստուծոյ որդին է, որուն պաշտամունքը կապուած է Հայաստանի հետ եւ արտացոլուած է հայկական աւանդութեան Հայկի կերպարին մէջ, որ սկզբնապէս ըլլալով աստուած` հետագային կը վերածուի հայոց անուանադիր նախնի-նահապետին: Հետագային Հայկի անունին հետ կը կապուի նաեւ յունական դիցաբանութեան Օրիոնի անունով յայտնի համստեղութիւնը): Դումուզիի քաղաքն էր Հայան ՙՍուբուրը՚ ,անոր ՙյայտնուիլն՚ ու հարիւր տարի թագաւորելը:
Պատմական Տեղեկանք. ՙՙԱրատտա՚ երկրանունը գաղափարանշանային գրութեան պարագային կը գրուի Սուբուր երկրի գաղափարագրով: Այսինքն` որոշակիօրէն կը փաստուի Արատտա-Սուբուր (Սուբարտու) նոյնութիւնը...
Շումերա-աքադական մի շարք երկլեզու բնագրերի մէջ շումերներու ՙՀայա՚ (HA.A) տեղանունին աքադերներու մէջ կը փոխարինուի Սուբուր երկանունը, ինչ որ ցոյց կու տայ անոնց միեւնոյն երկիրին վերաբերուելուն: ՙՀայ(ա)՚ հիմքով ցեղանուն եւ տեղանուններ կը յիշատակուին նաեւ Էբլայի, Աշուրի, Խեթական տերութեան Ք.ա. III-II հազարամեակներով թուագրուող բազմաթիւ բնագրերու մէջ, որոնք ակնառու կը դարձնեն հայ(ա)-Հայասայի (եւ Սուբուր-Սուբարտուի) կապը Հայք-Հայաստանի հետ: Մասնաւորապէս ՙՀայ(ա)՚ որպէս ցեղանուն եւ տեղանուն շատ անգամ կը յիշուին էբլայի բնագրերուն մէջ (Ք.ա XXIIIդ.), որոնք առնչուած են Արմի եւ Ազի քաղաքներու հետ: ՙՀայա՚ ցեղանունը կը յիշուի Ք.ա. III-II հազ. սահմանագիծով թուագրուած Աշուրից գտնուած բնագրի մը մէջ: Իսկ Խեթական արձանագրութիւններուն մէջ Ք.ա. XV-XIII դդ. կը յիշատակուի Հայասա երկրանունը, որու –(ա)սա վերջաւորութիւնը խեթական տեղանուանակերտ մասնիկ է:
Համակարգի մէջ նայելով ակնյայտ է Հայկական լեռնաշխարհի հետ կապուող Հայա աստուծոյ անուան, շումերա-աքադական, էբլայական, հին աշուրական եւ խեթական աղբիւրներու ՙհայ(ա)՚ ցեղանուան, անով կազմուած տեղանուններու եւ հայ ժողովուրդի ծագումնաբանական ընդհանրութիւնը՚:
Մովսիսյան Ա., Հայաստանը Քրիստոսից առաջ
երրորդ հազարմյակում ..., էջ 49-54
Լուգալբանդան օգնութեան կը մեկնի Շումեր, սակայն թէ ինչ իրադարձութիւններ կը յաջորդեն ատոր, յայտնի չէ, քանի որ բնագրի վերջամասը վնասուած է: Լուգալբանդայի վիպշարքը կ’աւարտի Շումերի համար ծանր իրադրութիւնով: Ամենայն հաւանականութեամբ, ատով պայմանաւորուած է, որ անոր կը յաջորդէ Դումուզին: Ակնյայտ է, որ խօսքը որոշակի ռազմական գործողութիւններու իրական յաղթանակի (հակայարձակման, ռազմական գործողութիւնները հակառակորդի տարածք տեղափոխուելու ու անոր տիրոյթներուն մէջ վարուող պատերազմին մէջ անոր գլխաւոր ուժերու ջախջախման) մասին է:
Շումերի նկատմամբ Արատտայի ռազմական յաջողութիւնը Հայաստանի զինուած ուժերու պատմութեան ընթացքին գրաւոր յիշատակուած առաջին յաղթանակն է: Սա ժամանակագրօրէն կը համապատասխանէ Հայկական լեռնաշխարհի հնագիտական մշակոյթի աննախադէպ տարածմանը, որն առաջին հայաստանեան տէրութիւնն է:
Առաջին հայկական տէրութիւնը
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ Ք.ա IV հազարամեակին կէսերէն ի վեր կը սկսի շուրջ մէկ հազարամեակ տեւած վաղպրոնզեդարեան մշակութային ժամանակաշրջանը, որու ընթացքին ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը միաւորուած է մէկ` հայկական էթնո-հոգեւոր միասնական գօտիին մէջ: Միանման են ինչպէս զինատեսակներ, այնպէս ալ պաշտամունքային առարկաները, ճարտարապետական կառոյցները, աշխատանքային գործիքներ, կենցաղային իրերը, որոնք լեռնաշխարհի մշակութային գօտիէն դուրս յայտնի չեն: Այդ ժամանակաշրջանին պետականութեան առկայութեան մասին կը վկայեն հնագիտական պեղմումներու արդիւնքները, որոնց մէջ ակնյայտ են պաշտպանական կառոյցներ, քաղաքային կեանքին բնորոշ գծեր եւ պետականութեան այլ ցուցիչներ:
Անհրաժեշտ է նշել, որ նշուած ժամանակաշրջանին մէջ Հայկական լեռնաշխարհի հնավայրերէն գնտուած զինատեսակները բազմաթիւ զուգահեռներ ունին Իրանի, Փոքր Ասիայի, Կովկասի եւ յատկապէս, Միջագետքի հնավայրերու մէջ: Ասոնց կողքին բացի զէնքերէն Հայաստանէն գտնուած են նաեւ անոնց ձուլման բազմաթիւ կաղապարներ, որոնք կը վկայեն տեղական արտադրութեան մասին: Ք.ա. III հազարամեակին մետաղամշակման կարեւորագոյն կեդրոն էր Մեծամօրը:
Տէրութեան սահմանները
Հնագիտական պեղումները ցոյց տուած են, որ Ք. ա. XXXVIII դարու ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհին մէջ տեղի կ’ունենայ մշակութային մեծ տարածում, որ հիւսիսի մէջ կը հասնի մինչեւ Հիւսիսային Կովկաս, հարաւէն ժամանակակից Սուրիա եւ Պաղեստին, հարաւ-արեւելքի մէջ Իրանական սարահարթի կեդրոնական շրջաններ, հարաւ արեւմուտքէն Կիլիկիա: Մշակութային այս տիրապետութիւնը կ’երկարի մինչեւ Ք.ա. XXVI դարը:
Ք.ա. XXVIII-XXVI դարերու ընթացքին մշակութային ներթափանցման բնորոշ գիծերէն մէկը տարածքներու մեծ մասի խաղաղ նուաճումն է. այդ իսկ պատճառով ժամանակին կը կարծէին, թէ ատիկա եղած է մշակութային ազդեցութիւն կամ բնակչութեան որոշակի զանգուածներու արտագաղթ: Վերջին տարիներուն սակայն վերոնշեալ ժամանակաշրջանի մշակութային գօտիի յուշարձաններուն մէջ գտնուած են նաեւ պատերազմի, ռազմական ներխուժման հետքեր: Պատերազմի հետքերը հնագիտական պեղումներու ժամանակ կ’արտայայտուին մոխրաշերտերով, որոնց սովորաբար առկայ կ’ըլլան ջարդուած զէնքերու կտորներ: Ակնյայտ է, որ նշուած տարածքներուն մէջ եղած է ինչպէս ռազմական, այնպէս ալ խաղաղ, առանց պատերազմի, մշակութային նուաճում: Ասիկա մեզի կը յիշեցնէ Տիգրան Մեծի ժամանակաշրջանը, երբ անոր ռազմական նուաճումներու կողքին տեղ գտան նաեւ խաղաղ նուաճման բացառիկ դէպքեր:
Առաջին հեծեալներ
Նման աննախադէպ մեծ ընդգրկումը կ’ենթադրէ նոր որակի փոխադրամիջոցներու ցանցի առկայութիւն: Եւ ատիկա ակնյայտ է ինչպէս հնագիտոթեան տուեալներէն, այնպէս ալ անոնց հետ համահունչ գրաւոր յիշատակարաններէն: Գրաւոր աղբիւրներու մէջ սանձուած ձիեր առաջին անգամ կը յիշատակուին Արատտայի մէջ (Ք.ա XXVIII-XXVII դդ.) ծառայելով որպէս փոխադրամիջոց: Մինչդեռ շրջակայ աշխարհին մէջ որպէս փոխադրամիջոց կը ծառայէին էշերն ու եզները: Պատահական չէ, որ շումերներն իրենց հեծեալներուն կը կոչէին ՙէշերու կողերը խթանողներ՚:
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ Ք.ա. IV-III հազարամեակներու սահմանին ձիու ընտրելացման մասին կը վկայեն նաեւ ինչպէս կենդանիներու պեղածոյ կմախքները (սանձուած ձիերու ոսկորները կ’ենթարկուին իւրօրինակ ձեւափոխութեան, ինչ որ չենք տեսներ անսանձ ձիերու մօտ,) այնպէս ալ հնագոյն ժայռապատկերներուն վրայ առկայ ձիերու պատկերները: Ի դէպ, ձիաւոր հեծեալ ռազմիկներու առկայութիւնը հնագոյն շրջանին մէջ բնորոշ է հնդեւրոպական աշխարհին, իսկ Հայկական լեռնաշխարհը կազմած է իրենց հնդեւրոպական նախահայերու միջուկը:
Եզրակացութիւն
Հայոց պատմութեան մէջ յիշատակուած առաջին պետական կազմաւորումը, որ սեպագիր սկզբնաղբիւրներուն մէջ վկայուած է Արատտա, Հայա եւ Սուբուր անուանումներով, կը դառնար միջուկը մեր պատմութեան առաջին մեծ տէրութեան: Ան իր ազդեցութեամբ տեւեց քանի մը հարիւրամեակ` Ք.ա. XXXVIII – XXVI դարերը, եւ մէկ մշակութային գօտիի մէջ միաւորուեցաւ հսկայական` շուրջ մէկ միլիոն քառակուսի քիլոմեթր տարածք, դառնալով միաժամանակ եւ Հայոց պատմութեան առաջին տէրութիւնը, եւ Հայկական լեռնաշխարհէն ընթացող մշակութային իւրօրինակ տէրութիւնը, եւ Հայկական լեռնաշխարհէն ընթացող մշակութային իւրօրինակ ՙհամաշխարայնացման՚ առաջին դրսեւորումը:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Մեր յաղթանակները 2
19 Հոկտեմբերէն սկսեալ Նշանակ կը սկսի հրապարակել հատուածներ «Մեր Յաղթանակները» գիրքէն:Այս գիրքի առաջին հատորը տպագրուած է 2008ին իսկ երկրորդը՝2009ին Երեւանի մէջ Հայաստանեան Արեւելահայերէնով: Ծրագրուած է մեր ժողովուրդի տարած յաղթանակները հրտարակել չորս հատորներու մէջ, որոնցմէ վերջինին մէջ պիտի նշուին Արցախեան մեր տարած վերջին յաղթանակները՝ իրենց մանրամասնութիւններով:Գնահատելի եւ կարեւոր աշխատասիրութիւն է այս քառահատոր աշխատասիրութիւնը ծրագրուած եւ գործի դրուած Գագիկ Յարութիւնեանի կողմէ: «Նշանակ»ի մէջ հրապարակուած եւ հրապարակելի բոլոր յօդուածները զատելու եւ արեւմտահայերէնի վերածելու աշխատանքը սիրայօժար կը տանի Պատմութեան Գիտութեանց Մագիստրոս Տաթեւ Սուլեան, որուն կը յայտնենք մեր խորին շնորհակալութիւնն ու երախտագիտական զգացումները:
«Նշանակ»
»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««
Հայաստանը Ք.Ա. III հազարամեակի
Առաջին կիսուն
Առաջին հոգեբանական պատերազմը
Ռազմարուեստին մէջ հակառակորդին հոգեբանօրէն ճնշելու կարողութիւնը խիստ բարձր կը գնահատուի: Յատկանշական է, որ հոգեբանական պատերազմ վարելու մեծ վարպետ էին հայկական առաջին Արատտա պետութեան արքաները: Արատտայի տիրակալին կը պատկանին հոգեբանական առաջին պատերազմ վարողի դափնիները:
Ք.ա. III հազարմեակի ընթացքին Միջագետքի հարաւը գտնուող Շումերի մէջ, կազմաւորուած էին քաղաք-պետուիթւններ: Ք.ա. XXVIII-XXVI դդ. գերիշխանութեան կեդրոն դարձաւ Ուրուկ քաղաք-պետութիւնը: Ուրուկ I-ի հարստութեան երեք արքաներ Էնմերքարը, Լուսալբանդան եւ Գիլգամեշ կը դառնան շումերական դիւցազնավէպի գլխաւոր հերոսները: Անկախ իր էպիկական բնոյթէն` ան կ’ընդունուի որպէս պատմական կարեւոր սկիզբնաղբիւր :
Տեղեկանք. Շումերները ստեղծած էին աշխարհի հնագոյն քաղաքակրթութիւններէն մէկը: Ք.ա. III հազարմաեակի ընթացքին անոնք կը բնակէին Հարաւային Միջագետքի մէջ, իսկ մինչ այդ` Ք.ա. V հազարամեակին անոնց նախնիները բնակած են Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային եւ Միջագետքի հիւսիսային շրջաններուն մէջ: Հեռանալով այնտեղէն` անոնք երկար ժամանակ պահպանած են իրենց կապը լեռնաշխարհին հետ: Այդ իսկ պատճառով Հայկական լեռնաշխարհի մասին հնագոյն յիշատակութիւններ կը գտնենք շումերական գրաւոր յուշարձաններուն վրայ:
Ատոնց մէջ առանձնայատուկ տեղ կը գրաւէ շումերական դիւցազնավէպը, որու ինը մասերէն (վիպերգերէն) հինգին մէջ կը յիշատակուի Արատտա երկիրը, որ կը նոյնացուի Աստուածաշունչի Արարատ-Հայաստանի հետ: Արատտան հնագոյն գրաւոր արձանագրութիւններու մէջ յիշատակուած Հայկական լեռնաշխարհի առաջին պետական կազմաւորումն է, որու մասին տեղեկութիւնները կը վերաբերին Ք.ա. XXVIII-XXVII դարերուն:
«Հոգեբանական պատերազմը»
Դիւցազնավէպին առաջին` «Էնմերքարը եւ Արատտայի տիրակալը» բնագրին մէջ կը հաղորդուի, որ Էնմերքարի եւ Արատտայի տիրակալի միջեւ կ’ընթանան դիւանագիտական բանակցութիւններու տեսքով երկարատեւ պայքար մը, որն ալ բնագիրը վերածնող Ս.Ն. Քրամերի կողմէն որակուած է որպէս մարդկութեան պամտութեան մէջ «առաջին հոգեբանական պատերազմ»: Շումերի արքան կը պահանջէ մետաղներ, թանկարժէք քարեր եւ վարպետներ` տաճարներ կառուցելու նպատակով: Ի պատասխան Արատտայի արքան կը պահանջէր մեծ քանակութեամբ երկրագործական ապրանքներ, որոնցմով հարուստ չէր լեռնային Արատտան: Շումերի արքան կ’անցնի սպառնալիքներու որուն Արատտայի տիրակալը կը պատասխանէ նոյն ոգիով` անընդհատ ընգծելով իր երկրի` սրբազան եւ ժողովուրդի աստուածընտրեալ ըլլալու հանգամանքը: Բանագնացները ստիպուած էին չորս անգամ Շումերէն մեկնիլ Արատտա եւ վերադառնալ:
Յաղթանակ դիւանագիտական պայքարին մէջ
Ի վերջոյ, Շումերի արքան ստիպուած էր տեղի տալ: Երկարատեւ բանակցութիւնները կ’աւարտին հաշտութեամբ ու տօնախմբութիւններու կազմակերպմամբ: Ըստ համաձայնութեան, շումերները պէտք է Արատտա ուղարկէին երկրագործական ապրանքներ` փոխարէն պիտի ստանային մետաղներ: Բացի այդ, Արատտայի վարպետները կը համաձայնին Շումերի մէջ կառուցել ճարտարապետական կառոյցներ:
Այդպիսով` համաշխարահային պատմութեան, յայտնի առաջին «հոգեբանական պատերազմ»ը կ’աւարտի մեր հայրենիքի` Արատտայի յաղթանակով...
Արշաւանք Արատտայի դէմ
Շումերի եւ Արատտայի յարաբերութիւնները չէին սահմանափակուէր միայն դիւանագիտական բանակցութիւններով, այլ կը վերածուին նաեւ ընդհարումներու: Լուգալբանդայի մասին բնագիրերու մէջ հետեւեալը կը պատմուի: Շումերական զօրքի գլուխ անցած Էնմերքարն կ’արշաւէ դէպի Արատտա: Արշաւանքի մասնակիցներու մէջ էր նաեւ Լուգալբանդան: Ճանապարհին, երբ զօրքը կը հասնի Զամուա երկիր (Ուրմիոյ լիճի հարաւ), Լուգալբանդան մահացու հիւանդութեամբ կը հիւանդանայ: Ձգելով զայն այնտեղ` զօրքը կը շարունակէ արշաւանքը` պայմանով, որ վերադարձին վերցնեն Լուգալբանդայի մարմինը եւ տանին հայրենի երկիր: Այնուհետեւ կը պատմուի, թէ ինչպէս աստուածներու եւ գերբնական ուժերու օգնութեամբ ան կ’առողջանայ եւ կը հասնի բանակին:
Շումերական բանակը կը պաշարէ Արատտայի նոյնանուն մայրաքաղաքը, սակայն մէկ տարուայ ընթացքին չի կրնար գրաւել զայն:
Պատմական տեղականք. «Քաղաքէն կը տեղային նետեր, ինչպէս անձրեւը ամպերէն`, պարսատիկներու քարերը անձրեւի պէս Արատտայի պարիսպներէն կը թափուէին ամբողջ տարին` աղմկոտ սուլոցով: Օրերը կ’անցէին, ամիսները կ’երկարին. տարին կը բոլորէ ամբողջ շրջան մը»:
«Էնմերքարը եւ Լուգալբանդան» շումերական բնագրից
(256-259 տեղեր)
Արատտայի ռազմական յաղթանակը
Շումերական բանակը չյաջողելով գրաւել Արատտա քաղաքը ի վերջոյ, խայտառակ պարտութիւն մը կը կրէ: Հաւանաբար, Արատտայի բանակը հակայարձակման անցնելով հասած է Շումեր: Ուրիշ ձեւով անհնար կ’ըլլար բացատրել Շումերին Արատտայի կառավարիչներուն, օրինակ` Դումուզիի («Դումուզի» անունով յայտնի է Արատտայի հովանաւոր աստուածը, որ իմաստութեան եւ տիեզերական ջուրերու Հայայի աստուծոյ որդին է, որուն պաշտամունքը կապուած է Հայաստանի հետ եւ արտացոլուած է հայկական աւանդութեան Հայկի կերպարին մէջ, որ սկզբնապէս ըլլալով աստուած` հետագային կը վերածուի հայոց անուանադիր նախնի-նահապետին: Հետագային Հայկի անունին հետ կը կապուի նաեւ յունական դիցաբանութեան Օրիոնի անունով յայտնի համստեղութիւնը): Դումուզիի քաղաքն էր Հայան ՙՍուբուրը՚ ,անոր ՙյայտնուիլն՚ ու հարիւր տարի թագաւորելը:
Պատմական Տեղեկանք. ՙՙԱրատտա՚ երկրանունը գաղափարանշանային գրութեան պարագային կը գրուի Սուբուր երկրի գաղափարագրով: Այսինքն` որոշակիօրէն կը փաստուի Արատտա-Սուբուր (Սուբարտու) նոյնութիւնը...
Շումերա-աքադական մի շարք երկլեզու բնագրերի մէջ շումերներու ՙՀայա՚ (HA.A) տեղանունին աքադերներու մէջ կը փոխարինուի Սուբուր երկանունը, ինչ որ ցոյց կու տայ անոնց միեւնոյն երկիրին վերաբերուելուն: ՙՀայ(ա)՚ հիմքով ցեղանուն եւ տեղանուններ կը յիշատակուին նաեւ Էբլայի, Աշուրի, Խեթական տերութեան Ք.ա. III-II հազարամեակներով թուագրուող բազմաթիւ բնագրերու մէջ, որոնք ակնառու կը դարձնեն հայ(ա)-Հայասայի (եւ Սուբուր-Սուբարտուի) կապը Հայք-Հայաստանի հետ: Մասնաւորապէս ՙՀայ(ա)՚ որպէս ցեղանուն եւ տեղանուն շատ անգամ կը յիշուին էբլայի բնագրերուն մէջ (Ք.ա XXIIIդ.), որոնք առնչուած են Արմի եւ Ազի քաղաքներու հետ: ՙՀայա՚ ցեղանունը կը յիշուի Ք.ա. III-II հազ. սահմանագիծով թուագրուած Աշուրից գտնուած բնագրի մը մէջ: Իսկ Խեթական արձանագրութիւններուն մէջ Ք.ա. XV-XIII դդ. կը յիշատակուի Հայասա երկրանունը, որու –(ա)սա վերջաւորութիւնը խեթական տեղանուանակերտ մասնիկ է:
Համակարգի մէջ նայելով ակնյայտ է Հայկական լեռնաշխարհի հետ կապուող Հայա աստուծոյ անուան, շումերա-աքադական, էբլայական, հին աշուրական եւ խեթական աղբիւրներու ՙհայ(ա)՚ ցեղանուան, անով կազմուած տեղանուններու եւ հայ ժողովուրդի ծագումնաբանական ընդհանրութիւնը՚:
Մովսիսյան Ա., Հայաստանը Քրիստոսից առաջ
երրորդ հազարմյակում ..., էջ 49-54
Լուգալբանդան օգնութեան կը մեկնի Շումեր, սակայն թէ ինչ իրադարձութիւններ կը յաջորդեն ատոր, յայտնի չէ, քանի որ բնագրի վերջամասը վնասուած է: Լուգալբանդայի վիպշարքը կ’աւարտի Շումերի համար ծանր իրադրութիւնով: Ամենայն հաւանականութեամբ, ատով պայմանաւորուած է, որ անոր կը յաջորդէ Դումուզին: Ակնյայտ է, որ խօսքը որոշակի ռազմական գործողութիւններու իրական յաղթանակի (հակայարձակման, ռազմական գործողութիւնները հակառակորդի տարածք տեղափոխուելու ու անոր տիրոյթներուն մէջ վարուող պատերազմին մէջ անոր գլխաւոր ուժերու ջախջախման) մասին է:
Շումերի նկատմամբ Արատտայի ռազմական յաջողութիւնը Հայաստանի զինուած ուժերու պատմութեան ընթացքին գրաւոր յիշատակուած առաջին յաղթանակն է: Սա ժամանակագրօրէն կը համապատասխանէ Հայկական լեռնաշխարհի հնագիտական մշակոյթի աննախադէպ տարածմանը, որն առաջին հայաստանեան տէրութիւնն է:
Առաջին հայկական տէրութիւնը
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ Ք.ա IV հազարամեակին կէսերէն ի վեր կը սկսի շուրջ մէկ հազարամեակ տեւած վաղպրոնզեդարեան մշակութային ժամանակաշրջանը, որու ընթացքին ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը միաւորուած է մէկ` հայկական էթնո-հոգեւոր միասնական գօտիին մէջ: Միանման են ինչպէս զինատեսակներ, այնպէս ալ պաշտամունքային առարկաները, ճարտարապետական կառոյցները, աշխատանքային գործիքներ, կենցաղային իրերը, որոնք լեռնաշխարհի մշակութային գօտիէն դուրս յայտնի չեն: Այդ ժամանակաշրջանին պետականութեան առկայութեան մասին կը վկայեն հնագիտական պեղմումներու արդիւնքները, որոնց մէջ ակնյայտ են պաշտպանական կառոյցներ, քաղաքային կեանքին բնորոշ գծեր եւ պետականութեան այլ ցուցիչներ:
Անհրաժեշտ է նշել, որ նշուած ժամանակաշրջանին մէջ Հայկական լեռնաշխարհի հնավայրերէն գնտուած զինատեսակները բազմաթիւ զուգահեռներ ունին Իրանի, Փոքր Ասիայի, Կովկասի եւ յատկապէս, Միջագետքի հնավայրերու մէջ: Ասոնց կողքին բացի զէնքերէն Հայաստանէն գտնուած են նաեւ անոնց ձուլման բազմաթիւ կաղապարներ, որոնք կը վկայեն տեղական արտադրութեան մասին: Ք.ա. III հազարամեակին մետաղամշակման կարեւորագոյն կեդրոն էր Մեծամօրը:
Տէրութեան սահմանները
Հնագիտական պեղումները ցոյց տուած են, որ Ք. ա. XXXVIII դարու ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհին մէջ տեղի կ’ունենայ մշակութային մեծ տարածում, որ հիւսիսի մէջ կը հասնի մինչեւ Հիւսիսային Կովկաս, հարաւէն ժամանակակից Սուրիա եւ Պաղեստին, հարաւ-արեւելքի մէջ Իրանական սարահարթի կեդրոնական շրջաններ, հարաւ արեւմուտքէն Կիլիկիա: Մշակութային այս տիրապետութիւնը կ’երկարի մինչեւ Ք.ա. XXVI դարը:
Ք.ա. XXVIII-XXVI դարերու ընթացքին մշակութային ներթափանցման բնորոշ գիծերէն մէկը տարածքներու մեծ մասի խաղաղ նուաճումն է. այդ իսկ պատճառով ժամանակին կը կարծէին, թէ ատիկա եղած է մշակութային ազդեցութիւն կամ բնակչութեան որոշակի զանգուածներու արտագաղթ: Վերջին տարիներուն սակայն վերոնշեալ ժամանակաշրջանի մշակութային գօտիի յուշարձաններուն մէջ գտնուած են նաեւ պատերազմի, ռազմական ներխուժման հետքեր: Պատերազմի հետքերը հնագիտական պեղումներու ժամանակ կ’արտայայտուին մոխրաշերտերով, որոնց սովորաբար առկայ կ’ըլլան ջարդուած զէնքերու կտորներ: Ակնյայտ է, որ նշուած տարածքներուն մէջ եղած է ինչպէս ռազմական, այնպէս ալ խաղաղ, առանց պատերազմի, մշակութային նուաճում: Ասիկա մեզի կը յիշեցնէ Տիգրան Մեծի ժամանակաշրջանը, երբ անոր ռազմական նուաճումներու կողքին տեղ գտան նաեւ խաղաղ նուաճման բացառիկ դէպքեր:
Առաջին հեծեալներ
Նման աննախադէպ մեծ ընդգրկումը կ’ենթադրէ նոր որակի փոխադրամիջոցներու ցանցի առկայութիւն: Եւ ատիկա ակնյայտ է ինչպէս հնագիտոթեան տուեալներէն, այնպէս ալ անոնց հետ համահունչ գրաւոր յիշատակարաններէն: Գրաւոր աղբիւրներու մէջ սանձուած ձիեր առաջին անգամ կը յիշատակուին Արատտայի մէջ (Ք.ա XXVIII-XXVII դդ.) ծառայելով որպէս փոխադրամիջոց: Մինչդեռ շրջակայ աշխարհին մէջ որպէս փոխադրամիջոց կը ծառայէին էշերն ու եզները: Պատահական չէ, որ շումերներն իրենց հեծեալներուն կը կոչէին ՙէշերու կողերը խթանողներ՚:
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ Ք.ա. IV-III հազարամեակներու սահմանին ձիու ընտրելացման մասին կը վկայեն նաեւ ինչպէս կենդանիներու պեղածոյ կմախքները (սանձուած ձիերու ոսկորները կ’ենթարկուին իւրօրինակ ձեւափոխութեան, ինչ որ չենք տեսներ անսանձ ձիերու մօտ,) այնպէս ալ հնագոյն ժայռապատկերներուն վրայ առկայ ձիերու պատկերները: Ի դէպ, ձիաւոր հեծեալ ռազմիկներու առկայութիւնը հնագոյն շրջանին մէջ բնորոշ է հնդեւրոպական աշխարհին, իսկ Հայկական լեռնաշխարհը կազմած է իրենց հնդեւրոպական նախահայերու միջուկը:
Եզրակացութիւն
Հայոց պատմութեան մէջ յիշատակուած առաջին պետական կազմաւորումը, որ սեպագիր սկզբնաղբիւրներուն մէջ վկայուած է Արատտա, Հայա եւ Սուբուր անուանումներով, կը դառնար միջուկը մեր պատմութեան առաջին մեծ տէրութեան: Ան իր ազդեցութեամբ տեւեց քանի մը հարիւրամեակ` Ք.ա. XXXVIII – XXVI դարերը, եւ մէկ մշակութային գօտիի մէջ միաւորուեցաւ հսկայական` շուրջ մէկ միլիոն քառակուսի քիլոմեթր տարածք, դառնալով միաժամանակ եւ Հայոց պատմութեան առաջին տէրութիւնը, եւ Հայկական լեռնաշխարհէն ընթացող մշակութային իւրօրինակ տէրութիւնը, եւ Հայկական լեռնաշխարհէն ընթացող մշակութային իւրօրինակ ՙհամաշխարայնացման՚ առաջին դրսեւորումը:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Նշանակ»
»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««
Հայաստանը Ք.Ա. III հազարամեակի
Առաջին կիսուն
Առաջին հոգեբանական պատերազմը
Ռազմարուեստին մէջ հակառակորդին հոգեբանօրէն ճնշելու կարողութիւնը խիստ բարձր կը գնահատուի: Յատկանշական է, որ հոգեբանական պատերազմ վարելու մեծ վարպետ էին հայկական առաջին Արատտա պետութեան արքաները: Արատտայի տիրակալին կը պատկանին հոգեբանական առաջին պատերազմ վարողի դափնիները:
Ք.ա. III հազարմեակի ընթացքին Միջագետքի հարաւը գտնուող Շումերի մէջ, կազմաւորուած էին քաղաք-պետուիթւններ: Ք.ա. XXVIII-XXVI դդ. գերիշխանութեան կեդրոն դարձաւ Ուրուկ քաղաք-պետութիւնը: Ուրուկ I-ի հարստութեան երեք արքաներ Էնմերքարը, Լուսալբանդան եւ Գիլգամեշ կը դառնան շումերական դիւցազնավէպի գլխաւոր հերոսները: Անկախ իր էպիկական բնոյթէն` ան կ’ընդունուի որպէս պատմական կարեւոր սկիզբնաղբիւր :
Տեղեկանք. Շումերները ստեղծած էին աշխարհի հնագոյն քաղաքակրթութիւններէն մէկը: Ք.ա. III հազարմաեակի ընթացքին անոնք կը բնակէին Հարաւային Միջագետքի մէջ, իսկ մինչ այդ` Ք.ա. V հազարամեակին անոնց նախնիները բնակած են Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային եւ Միջագետքի հիւսիսային շրջաններուն մէջ: Հեռանալով այնտեղէն` անոնք երկար ժամանակ պահպանած են իրենց կապը լեռնաշխարհին հետ: Այդ իսկ պատճառով Հայկական լեռնաշխարհի մասին հնագոյն յիշատակութիւններ կը գտնենք շումերական գրաւոր յուշարձաններուն վրայ:
Ատոնց մէջ առանձնայատուկ տեղ կը գրաւէ շումերական դիւցազնավէպը, որու ինը մասերէն (վիպերգերէն) հինգին մէջ կը յիշատակուի Արատտա երկիրը, որ կը նոյնացուի Աստուածաշունչի Արարատ-Հայաստանի հետ: Արատտան հնագոյն գրաւոր արձանագրութիւններու մէջ յիշատակուած Հայկական լեռնաշխարհի առաջին պետական կազմաւորումն է, որու մասին տեղեկութիւնները կը վերաբերին Ք.ա. XXVIII-XXVII դարերուն:
«Հոգեբանական պատերազմը»
Դիւցազնավէպին առաջին` «Էնմերքարը եւ Արատտայի տիրակալը» բնագրին մէջ կը հաղորդուի, որ Էնմերքարի եւ Արատտայի տիրակալի միջեւ կ’ընթանան դիւանագիտական բանակցութիւններու տեսքով երկարատեւ պայքար մը, որն ալ բնագիրը վերածնող Ս.Ն. Քրամերի կողմէն որակուած է որպէս մարդկութեան պամտութեան մէջ «առաջին հոգեբանական պատերազմ»: Շումերի արքան կը պահանջէ մետաղներ, թանկարժէք քարեր եւ վարպետներ` տաճարներ կառուցելու նպատակով: Ի պատասխան Արատտայի արքան կը պահանջէր մեծ քանակութեամբ երկրագործական ապրանքներ, որոնցմով հարուստ չէր լեռնային Արատտան: Շումերի արքան կ’անցնի սպառնալիքներու որուն Արատտայի տիրակալը կը պատասխանէ նոյն ոգիով` անընդհատ ընգծելով իր երկրի` սրբազան եւ ժողովուրդի աստուածընտրեալ ըլլալու հանգամանքը: Բանագնացները ստիպուած էին չորս անգամ Շումերէն մեկնիլ Արատտա եւ վերադառնալ:
Յաղթանակ դիւանագիտական պայքարին մէջ
Ի վերջոյ, Շումերի արքան ստիպուած էր տեղի տալ: Երկարատեւ բանակցութիւնները կ’աւարտին հաշտութեամբ ու տօնախմբութիւններու կազմակերպմամբ: Ըստ համաձայնութեան, շումերները պէտք է Արատտա ուղարկէին երկրագործական ապրանքներ` փոխարէն պիտի ստանային մետաղներ: Բացի այդ, Արատտայի վարպետները կը համաձայնին Շումերի մէջ կառուցել ճարտարապետական կառոյցներ:
Այդպիսով` համաշխարահային պատմութեան, յայտնի առաջին «հոգեբանական պատերազմ»ը կ’աւարտի մեր հայրենիքի` Արատտայի յաղթանակով...
Արշաւանք Արատտայի դէմ
Շումերի եւ Արատտայի յարաբերութիւնները չէին սահմանափակուէր միայն դիւանագիտական բանակցութիւններով, այլ կը վերածուին նաեւ ընդհարումներու: Լուգալբանդայի մասին բնագիրերու մէջ հետեւեալը կը պատմուի: Շումերական զօրքի գլուխ անցած Էնմերքարն կ’արշաւէ դէպի Արատտա: Արշաւանքի մասնակիցներու մէջ էր նաեւ Լուգալբանդան: Ճանապարհին, երբ զօրքը կը հասնի Զամուա երկիր (Ուրմիոյ լիճի հարաւ), Լուգալբանդան մահացու հիւանդութեամբ կը հիւանդանայ: Ձգելով զայն այնտեղ` զօրքը կը շարունակէ արշաւանքը` պայմանով, որ վերադարձին վերցնեն Լուգալբանդայի մարմինը եւ տանին հայրենի երկիր: Այնուհետեւ կը պատմուի, թէ ինչպէս աստուածներու եւ գերբնական ուժերու օգնութեամբ ան կ’առողջանայ եւ կը հասնի բանակին:
Շումերական բանակը կը պաշարէ Արատտայի նոյնանուն մայրաքաղաքը, սակայն մէկ տարուայ ընթացքին չի կրնար գրաւել զայն:
Պատմական տեղականք. «Քաղաքէն կը տեղային նետեր, ինչպէս անձրեւը ամպերէն`, պարսատիկներու քարերը անձրեւի պէս Արատտայի պարիսպներէն կը թափուէին ամբողջ տարին` աղմկոտ սուլոցով: Օրերը կ’անցէին, ամիսները կ’երկարին. տարին կը բոլորէ ամբողջ շրջան մը»:
«Էնմերքարը եւ Լուգալբանդան» շումերական բնագրից
(256-259 տեղեր)
Արատտայի ռազմական յաղթանակը
Շումերական բանակը չյաջողելով գրաւել Արատտա քաղաքը ի վերջոյ, խայտառակ պարտութիւն մը կը կրէ: Հաւանաբար, Արատտայի բանակը հակայարձակման անցնելով հասած է Շումեր: Ուրիշ ձեւով անհնար կ’ըլլար բացատրել Շումերին Արատտայի կառավարիչներուն, օրինակ` Դումուզիի («Դումուզի» անունով յայտնի է Արատտայի հովանաւոր աստուածը, որ իմաստութեան եւ տիեզերական ջուրերու Հայայի աստուծոյ որդին է, որուն պաշտամունքը կապուած է Հայաստանի հետ եւ արտացոլուած է հայկական աւանդութեան Հայկի կերպարին մէջ, որ սկզբնապէս ըլլալով աստուած` հետագային կը վերածուի հայոց անուանադիր նախնի-նահապետին: Հետագային Հայկի անունին հետ կը կապուի նաեւ յունական դիցաբանութեան Օրիոնի անունով յայտնի համստեղութիւնը): Դումուզիի քաղաքն էր Հայան ՙՍուբուրը՚ ,անոր ՙյայտնուիլն՚ ու հարիւր տարի թագաւորելը:
Պատմական Տեղեկանք. ՙՙԱրատտա՚ երկրանունը գաղափարանշանային գրութեան պարագային կը գրուի Սուբուր երկրի գաղափարագրով: Այսինքն` որոշակիօրէն կը փաստուի Արատտա-Սուբուր (Սուբարտու) նոյնութիւնը...
Շումերա-աքադական մի շարք երկլեզու բնագրերի մէջ շումերներու ՙՀայա՚ (HA.A) տեղանունին աքադերներու մէջ կը փոխարինուի Սուբուր երկանունը, ինչ որ ցոյց կու տայ անոնց միեւնոյն երկիրին վերաբերուելուն: ՙՀայ(ա)՚ հիմքով ցեղանուն եւ տեղանուններ կը յիշատակուին նաեւ Էբլայի, Աշուրի, Խեթական տերութեան Ք.ա. III-II հազարամեակներով թուագրուող բազմաթիւ բնագրերու մէջ, որոնք ակնառու կը դարձնեն հայ(ա)-Հայասայի (եւ Սուբուր-Սուբարտուի) կապը Հայք-Հայաստանի հետ: Մասնաւորապէս ՙՀայ(ա)՚ որպէս ցեղանուն եւ տեղանուն շատ անգամ կը յիշուին էբլայի բնագրերուն մէջ (Ք.ա XXIIIդ.), որոնք առնչուած են Արմի եւ Ազի քաղաքներու հետ: ՙՀայա՚ ցեղանունը կը յիշուի Ք.ա. III-II հազ. սահմանագիծով թուագրուած Աշուրից գտնուած բնագրի մը մէջ: Իսկ Խեթական արձանագրութիւններուն մէջ Ք.ա. XV-XIII դդ. կը յիշատակուի Հայասա երկրանունը, որու –(ա)սա վերջաւորութիւնը խեթական տեղանուանակերտ մասնիկ է:
Համակարգի մէջ նայելով ակնյայտ է Հայկական լեռնաշխարհի հետ կապուող Հայա աստուծոյ անուան, շումերա-աքադական, էբլայական, հին աշուրական եւ խեթական աղբիւրներու ՙհայ(ա)՚ ցեղանուան, անով կազմուած տեղանուններու եւ հայ ժողովուրդի ծագումնաբանական ընդհանրութիւնը՚:
Մովսիսյան Ա., Հայաստանը Քրիստոսից առաջ
երրորդ հազարմյակում ..., էջ 49-54
Լուգալբանդան օգնութեան կը մեկնի Շումեր, սակայն թէ ինչ իրադարձութիւններ կը յաջորդեն ատոր, յայտնի չէ, քանի որ բնագրի վերջամասը վնասուած է: Լուգալբանդայի վիպշարքը կ’աւարտի Շումերի համար ծանր իրադրութիւնով: Ամենայն հաւանականութեամբ, ատով պայմանաւորուած է, որ անոր կը յաջորդէ Դումուզին: Ակնյայտ է, որ խօսքը որոշակի ռազմական գործողութիւններու իրական յաղթանակի (հակայարձակման, ռազմական գործողութիւնները հակառակորդի տարածք տեղափոխուելու ու անոր տիրոյթներուն մէջ վարուող պատերազմին մէջ անոր գլխաւոր ուժերու ջախջախման) մասին է:
Շումերի նկատմամբ Արատտայի ռազմական յաջողութիւնը Հայաստանի զինուած ուժերու պատմութեան ընթացքին գրաւոր յիշատակուած առաջին յաղթանակն է: Սա ժամանակագրօրէն կը համապատասխանէ Հայկական լեռնաշխարհի հնագիտական մշակոյթի աննախադէպ տարածմանը, որն առաջին հայաստանեան տէրութիւնն է:
Առաջին հայկական տէրութիւնը
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ Ք.ա IV հազարամեակին կէսերէն ի վեր կը սկսի շուրջ մէկ հազարամեակ տեւած վաղպրոնզեդարեան մշակութային ժամանակաշրջանը, որու ընթացքին ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը միաւորուած է մէկ` հայկական էթնո-հոգեւոր միասնական գօտիին մէջ: Միանման են ինչպէս զինատեսակներ, այնպէս ալ պաշտամունքային առարկաները, ճարտարապետական կառոյցները, աշխատանքային գործիքներ, կենցաղային իրերը, որոնք լեռնաշխարհի մշակութային գօտիէն դուրս յայտնի չեն: Այդ ժամանակաշրջանին պետականութեան առկայութեան մասին կը վկայեն հնագիտական պեղմումներու արդիւնքները, որոնց մէջ ակնյայտ են պաշտպանական կառոյցներ, քաղաքային կեանքին բնորոշ գծեր եւ պետականութեան այլ ցուցիչներ:
Անհրաժեշտ է նշել, որ նշուած ժամանակաշրջանին մէջ Հայկական լեռնաշխարհի հնավայրերէն գնտուած զինատեսակները բազմաթիւ զուգահեռներ ունին Իրանի, Փոքր Ասիայի, Կովկասի եւ յատկապէս, Միջագետքի հնավայրերու մէջ: Ասոնց կողքին բացի զէնքերէն Հայաստանէն գտնուած են նաեւ անոնց ձուլման բազմաթիւ կաղապարներ, որոնք կը վկայեն տեղական արտադրութեան մասին: Ք.ա. III հազարամեակին մետաղամշակման կարեւորագոյն կեդրոն էր Մեծամօրը:
Տէրութեան սահմանները
Հնագիտական պեղումները ցոյց տուած են, որ Ք. ա. XXXVIII դարու ընթացքին Հայկական լեռնաշխարհին մէջ տեղի կ’ունենայ մշակութային մեծ տարածում, որ հիւսիսի մէջ կը հասնի մինչեւ Հիւսիսային Կովկաս, հարաւէն ժամանակակից Սուրիա եւ Պաղեստին, հարաւ-արեւելքի մէջ Իրանական սարահարթի կեդրոնական շրջաններ, հարաւ արեւմուտքէն Կիլիկիա: Մշակութային այս տիրապետութիւնը կ’երկարի մինչեւ Ք.ա. XXVI դարը:
Ք.ա. XXVIII-XXVI դարերու ընթացքին մշակութային ներթափանցման բնորոշ գիծերէն մէկը տարածքներու մեծ մասի խաղաղ նուաճումն է. այդ իսկ պատճառով ժամանակին կը կարծէին, թէ ատիկա եղած է մշակութային ազդեցութիւն կամ բնակչութեան որոշակի զանգուածներու արտագաղթ: Վերջին տարիներուն սակայն վերոնշեալ ժամանակաշրջանի մշակութային գօտիի յուշարձաններուն մէջ գտնուած են նաեւ պատերազմի, ռազմական ներխուժման հետքեր: Պատերազմի հետքերը հնագիտական պեղումներու ժամանակ կ’արտայայտուին մոխրաշերտերով, որոնց սովորաբար առկայ կ’ըլլան ջարդուած զէնքերու կտորներ: Ակնյայտ է, որ նշուած տարածքներուն մէջ եղած է ինչպէս ռազմական, այնպէս ալ խաղաղ, առանց պատերազմի, մշակութային նուաճում: Ասիկա մեզի կը յիշեցնէ Տիգրան Մեծի ժամանակաշրջանը, երբ անոր ռազմական նուաճումներու կողքին տեղ գտան նաեւ խաղաղ նուաճման բացառիկ դէպքեր:
Առաջին հեծեալներ
Նման աննախադէպ մեծ ընդգրկումը կ’ենթադրէ նոր որակի փոխադրամիջոցներու ցանցի առկայութիւն: Եւ ատիկա ակնյայտ է ինչպէս հնագիտոթեան տուեալներէն, այնպէս ալ անոնց հետ համահունչ գրաւոր յիշատակարաններէն: Գրաւոր աղբիւրներու մէջ սանձուած ձիեր առաջին անգամ կը յիշատակուին Արատտայի մէջ (Ք.ա XXVIII-XXVII դդ.) ծառայելով որպէս փոխադրամիջոց: Մինչդեռ շրջակայ աշխարհին մէջ որպէս փոխադրամիջոց կը ծառայէին էշերն ու եզները: Պատահական չէ, որ շումերներն իրենց հեծեալներուն կը կոչէին ՙէշերու կողերը խթանողներ՚:
Հայկական լեռնաշխարհին մէջ Ք.ա. IV-III հազարամեակներու սահմանին ձիու ընտրելացման մասին կը վկայեն նաեւ ինչպէս կենդանիներու պեղածոյ կմախքները (սանձուած ձիերու ոսկորները կ’ենթարկուին իւրօրինակ ձեւափոխութեան, ինչ որ չենք տեսներ անսանձ ձիերու մօտ,) այնպէս ալ հնագոյն ժայռապատկերներուն վրայ առկայ ձիերու պատկերները: Ի դէպ, ձիաւոր հեծեալ ռազմիկներու առկայութիւնը հնագոյն շրջանին մէջ բնորոշ է հնդեւրոպական աշխարհին, իսկ Հայկական լեռնաշխարհը կազմած է իրենց հնդեւրոպական նախահայերու միջուկը:
Եզրակացութիւն
Հայոց պատմութեան մէջ յիշատակուած առաջին պետական կազմաւորումը, որ սեպագիր սկզբնաղբիւրներուն մէջ վկայուած է Արատտա, Հայա եւ Սուբուր անուանումներով, կը դառնար միջուկը մեր պատմութեան առաջին մեծ տէրութեան: Ան իր ազդեցութեամբ տեւեց քանի մը հարիւրամեակ` Ք.ա. XXXVIII – XXVI դարերը, եւ մէկ մշակութային գօտիի մէջ միաւորուեցաւ հսկայական` շուրջ մէկ միլիոն քառակուսի քիլոմեթր տարածք, դառնալով միաժամանակ եւ Հայոց պատմութեան առաջին տէրութիւնը, եւ Հայկական լեռնաշխարհէն ընթացող մշակութային իւրօրինակ տէրութիւնը, եւ Հայկական լեռնաշխարհէն ընթացող մշակութային իւրօրինակ ՙհամաշխարայնացման՚ առաջին դրսեւորումը:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Thursday, October 21, 2010
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 156 - Ռուբէն
Այդ ամայի լերան վրայ մենք մեզ ազատ կը զգանք, մանաւանդ որ գիւղացիներն ալ կ’ապահովցնեն, որ որեւէ վտանգ չկայ այլեւս: Յոգնած նստած էինք երբ գիւղացիներէն մին, հետաքրքրուելով իմ տասնոց ատրճանակով, կը սկսի հետը խաղալ եւ յանկարծ պատահմամբ կը կրակէ ու կը վիրաւորէ Արտաշէսին թեւը: Արտաշէսը այդ օրուանէ բրինդար (վիրաւոր) կը դառնայ եւ անունն ալ կը մնայ Բրինդար: Բայց այդ պատահական գնդակի ձայնը թանկ նստեց մեր վրայ: Ներքեւէն` անդունդէն, ինչ որ մարդիկ կը սկսի դէպի լերան գագաթը բարձրանալ: Արդեօք ճանապարհո±րդ էին, աւազա±կ (ջրդ), սահմանափակ զօ±րք, թէ համիտիէներու գունդ եւ ի±նչ նպատակով այդ լեռները եկած էին - ատիկա մինչեւ վերջը չկրցանք հասկնալ: Ստիպուած էինք բարձրանալ դէպի գագաթը, լեռներու վրայով, ձիաւորներու աչքին առջեւ: Ապա նստանք գագաթին վրայ ու սպասեցինք ձիաւորներու գալուն, ուղարկելով միաժամանակ շալակաւորները Բրինդարի հետ դէպի առաջ, որպէսզի մի կերպ ընկնինք Աբաղայի դաշտը:
Մեր նստած գագաթը ուղիղ Պարսկաստանի եւ Տաճկաստանի սահմանագլուխն է: Քիւրտ կը ձեւանանք, եւ մեր 10 զինուորները կը հայհոյեն բարձրացող մարդկանց` յայտարարելով որ Կոփ-Մահմէտի ղոլամներն ենք: Անոնք, 20 ձիաւոր, ստուգելու համար մեր ասածները, կը սկսինք մօտենալ, բայց մենք կը կրակենք եւ կը սպաննենք երկու ձիեր: Երեւի ատոնք Կոփ-Մահմէտի հակառակորդ աշիրէթէն էին եւ կամ աւազակներու խումբ մը: Երկու ժամ պարապ տեղը մեր վրայ կրակելէն յետոյ, կը հեռանան դէպի պարսկական հողերը:
Անոնց գնալէն ետքը, լերան ժայռոտ կողերով կը շարժինք առաջ, եւ երբ կ’երեւայ Խաչանէն ոչ շատ հեռու գտնուող գիւղ մը, մեր զէնքերն ու փափուշտները կը պահենք քարերու տակ, եւ իբրեւ գիւղացի, օրը ցերեկով, կ’երթանք Խաչան: Մեզմէ առաջ գացող շալակաւորներն եւս այդպէս վարուած էին: Անոնք ալ, պահելով իրենց բեռները ձորի մէջ, գացած էին գիւղերը: Քիւրտերը տանիքներու վրայ, քոլոզները գլուխներուն` խումբ-խումբ կը խօսին իրարու հետ: Ես, պատռտուած շորերով, առանց ուշադրութիւն գրաւելու կը մտնեմ տուն մը, մինչ ուղեկիցներս կը զբաղեցնեն քիւրտերը: Դեռ մութը չինկած, շալակաւորներէն մաս մը, ուրիշ գիւղացիներու հետ, կ’երթան եւ պահած տեղերէն ամբողջ փամփուշտներն ու զէնքերը կը բերեն գիւղը եւ կը լեցնեն այդտեղ պատրաստուած պահեստները:
Ես կը գտնուիմ Հայաստան… Պիտի չի կրնամ արտայատել այն բոլոր ապրումները, որ կ’ալեկոծէին զիս: Ինծի կը թուէր, որ սահմանն անցնելով, արդէն յաղթութիւն մը տարած եմ, որ ես մէկն եմ այն սակաւաթիւ երջանիկներէն ու ընտրեալներէն, որ բախտ ունեցած է ողջ հասնիլ Երկիր: Չէ± որ հազարներ երազած են երթալ այդ ճանապարհով եւ, եւ չհասած Երկրի շէմքին, նահատակուեր էին: Այդ գիտակցութիւնը իմ մէջ առաջ կը բերէ տեսակ մը հպարտութիւն ու ինքնաբաւականութիւն, թէեւ առաջս դեռ շատ վտանգներ կային եւ գուցէ Խաչան գիւղի մէջ ալ վերջակէտը դրուէր իմ գոյութեան:
Խաչանը Աբաղայի շրջանի ամենահայաշատ գիւղն է, որուն բնակիչներու մեծ մասը գաղթած էին Վանի Նորդուզ շրջանէն: Ինչպէս Աբաղայի ամբողջ դաշտի գիւղերը, նոյնպէս եւ Խաչանը կը պատկանի հայտարանցի Կոփ-Մահմէտին: Այս ցեղապետը այն խոհեմ թոռուններէն էր, որ սահմանագլուխին մօտ լինելով, չէր ցանկանար ի զուր տեղը թշնամանալ հայերու հետ եւ հասնիլ այն վիճակին, ինչ որ Շարաֆ բէկը իր մազրիկցի աշիրէթով, մանաւանդ որ շահ ալ չունէր առանձնապէս հաւատարիմ լինելէ տաճիկներուն: Նա պարզ կը գիտակցէր, որ տաճիկ կառավարութիւնը եթէ քիւրտերուն երես է տուած, պարզ այն պատճառով է, որ դեռ եւս չէ փակած իր հաշիւները հայերու հետ: Երկրորդ` ինչո±ւ աւրուիլ հայերու հետ, քանի որ ապագան թերեւս անոնցն է: Այս նկատառումներով, թէեւ համիտէ զօրքի գլխաւորն էր եւ սահմանապահ, ան կ’որոշէ մատներու արանքով նայիլ ֆետայիներու ալ այնպէս մը գործը դարձնելու են, որ փաստեր չտան կառավարութեան ձեռքը եւ իրեն ալ հնարաւորութիւն տան այնպէս ձեւանալ, որ բան մը չի գիտեր: Խելացի, կամ աւելի ճիշդ` փորձառու մարդ մըն էր: Անոր մօտ աշխատած էր, ինչպէս յիշեցի, Սլաքը եւ գուցէ ասոր ազդեցութեան շնորհիւ էր որ ան եկած էր վերոյիշեալ համոզման; Ատկէ զատ, շատ շատերը Վանեցիներէն եկած էին անոր մօտ եւ աշխատած զանազան պատրուակներով:
Շար 156
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Մեր նստած գագաթը ուղիղ Պարսկաստանի եւ Տաճկաստանի սահմանագլուխն է: Քիւրտ կը ձեւանանք, եւ մեր 10 զինուորները կը հայհոյեն բարձրացող մարդկանց` յայտարարելով որ Կոփ-Մահմէտի ղոլամներն ենք: Անոնք, 20 ձիաւոր, ստուգելու համար մեր ասածները, կը սկսինք մօտենալ, բայց մենք կը կրակենք եւ կը սպաննենք երկու ձիեր: Երեւի ատոնք Կոփ-Մահմէտի հակառակորդ աշիրէթէն էին եւ կամ աւազակներու խումբ մը: Երկու ժամ պարապ տեղը մեր վրայ կրակելէն յետոյ, կը հեռանան դէպի պարսկական հողերը:
Անոնց գնալէն ետքը, լերան ժայռոտ կողերով կը շարժինք առաջ, եւ երբ կ’երեւայ Խաչանէն ոչ շատ հեռու գտնուող գիւղ մը, մեր զէնքերն ու փափուշտները կը պահենք քարերու տակ, եւ իբրեւ գիւղացի, օրը ցերեկով, կ’երթանք Խաչան: Մեզմէ առաջ գացող շալակաւորներն եւս այդպէս վարուած էին: Անոնք ալ, պահելով իրենց բեռները ձորի մէջ, գացած էին գիւղերը: Քիւրտերը տանիքներու վրայ, քոլոզները գլուխներուն` խումբ-խումբ կը խօսին իրարու հետ: Ես, պատռտուած շորերով, առանց ուշադրութիւն գրաւելու կը մտնեմ տուն մը, մինչ ուղեկիցներս կը զբաղեցնեն քիւրտերը: Դեռ մութը չինկած, շալակաւորներէն մաս մը, ուրիշ գիւղացիներու հետ, կ’երթան եւ պահած տեղերէն ամբողջ փամփուշտներն ու զէնքերը կը բերեն գիւղը եւ կը լեցնեն այդտեղ պատրաստուած պահեստները:
Ես կը գտնուիմ Հայաստան… Պիտի չի կրնամ արտայատել այն բոլոր ապրումները, որ կ’ալեկոծէին զիս: Ինծի կը թուէր, որ սահմանն անցնելով, արդէն յաղթութիւն մը տարած եմ, որ ես մէկն եմ այն սակաւաթիւ երջանիկներէն ու ընտրեալներէն, որ բախտ ունեցած է ողջ հասնիլ Երկիր: Չէ± որ հազարներ երազած են երթալ այդ ճանապարհով եւ, եւ չհասած Երկրի շէմքին, նահատակուեր էին: Այդ գիտակցութիւնը իմ մէջ առաջ կը բերէ տեսակ մը հպարտութիւն ու ինքնաբաւականութիւն, թէեւ առաջս դեռ շատ վտանգներ կային եւ գուցէ Խաչան գիւղի մէջ ալ վերջակէտը դրուէր իմ գոյութեան:
Խաչանը Աբաղայի շրջանի ամենահայաշատ գիւղն է, որուն բնակիչներու մեծ մասը գաղթած էին Վանի Նորդուզ շրջանէն: Ինչպէս Աբաղայի ամբողջ դաշտի գիւղերը, նոյնպէս եւ Խաչանը կը պատկանի հայտարանցի Կոփ-Մահմէտին: Այս ցեղապետը այն խոհեմ թոռուններէն էր, որ սահմանագլուխին մօտ լինելով, չէր ցանկանար ի զուր տեղը թշնամանալ հայերու հետ եւ հասնիլ այն վիճակին, ինչ որ Շարաֆ բէկը իր մազրիկցի աշիրէթով, մանաւանդ որ շահ ալ չունէր առանձնապէս հաւատարիմ լինելէ տաճիկներուն: Նա պարզ կը գիտակցէր, որ տաճիկ կառավարութիւնը եթէ քիւրտերուն երես է տուած, պարզ այն պատճառով է, որ դեռ եւս չէ փակած իր հաշիւները հայերու հետ: Երկրորդ` ինչո±ւ աւրուիլ հայերու հետ, քանի որ ապագան թերեւս անոնցն է: Այս նկատառումներով, թէեւ համիտէ զօրքի գլխաւորն էր եւ սահմանապահ, ան կ’որոշէ մատներու արանքով նայիլ ֆետայիներու ալ այնպէս մը գործը դարձնելու են, որ փաստեր չտան կառավարութեան ձեռքը եւ իրեն ալ հնարաւորութիւն տան այնպէս ձեւանալ, որ բան մը չի գիտեր: Խելացի, կամ աւելի ճիշդ` փորձառու մարդ մըն էր: Անոր մօտ աշխատած էր, ինչպէս յիշեցի, Սլաքը եւ գուցէ ասոր ազդեցութեան շնորհիւ էր որ ան եկած էր վերոյիշեալ համոզման; Ատկէ զատ, շատ շատերը Վանեցիներէն եկած էին անոր մօտ եւ աշխատած զանազան պատրուակներով:
Շար 156
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 156 - Ռուբէն
Այդ ամայի լերան վրայ մենք մեզ ազատ կը զգանք, մանաւանդ որ գիւղացիներն ալ կ’ապահովցնեն, որ որեւէ վտանգ չկայ այլեւս: Յոգնած նստած էինք երբ գիւղացիներէն մին, հետաքրքրուելով իմ տասնոց ատրճանակով, կը սկսի հետը խաղալ եւ յանկարծ պատահմամբ կը կրակէ ու կը վիրաւորէ Արտաշէսին թեւը: Արտաշէսը այդ օրուանէ բրինդար (վիրաւոր) կը դառնայ եւ անունն ալ կը մնայ Բրինդար: Բայց այդ պատահական գնդակի ձայնը թանկ նստեց մեր վրայ: Ներքեւէն` անդունդէն, ինչ որ մարդիկ կը սկսի դէպի լերան գագաթը բարձրանալ: Արդեօք ճանապարհո±րդ էին, աւազա±կ (ջրդ), սահմանափակ զօ±րք, թէ համիտիէներու գունդ եւ ի±նչ նպատակով այդ լեռները եկած էին - ատիկա մինչեւ վերջը չկրցանք հասկնալ: Ստիպուած էինք բարձրանալ դէպի գագաթը, լեռներու վրայով, ձիաւորներու աչքին առջեւ: Ապա նստանք գագաթին վրայ ու սպասեցինք ձիաւորներու գալուն, ուղարկելով միաժամանակ շալակաւորները Բրինդարի հետ դէպի առաջ, որպէսզի մի կերպ ընկնինք Աբաղայի դաշտը:
Մեր նստած գագաթը ուղիղ Պարսկաստանի եւ Տաճկաստանի սահմանագլուխն է: Քիւրտ կը ձեւանանք, եւ մեր 10 զինուորները կը հայհոյեն բարձրացող մարդկանց` յայտարարելով որ Կոփ-Մահմէտի ղոլամներն ենք: Անոնք, 20 ձիաւոր, ստուգելու համար մեր ասածները, կը սկսինք մօտենալ, բայց մենք կը կրակենք եւ կը սպաննենք երկու ձիեր: Երեւի ատոնք Կոփ-Մահմէտի հակառակորդ աշիրէթէն էին եւ կամ աւազակներու խումբ մը: Երկու ժամ պարապ տեղը մեր վրայ կրակելէն յետոյ, կը հեռանան դէպի պարսկական հողերը:
Անոնց գնալէն ետքը, լերան ժայռոտ կողերով կը շարժինք առաջ, եւ երբ կ’երեւայ Խաչանէն ոչ շատ հեռու գտնուող գիւղ մը, մեր զէնքերն ու փափուշտները կը պահենք քարերու տակ, եւ իբրեւ գիւղացի, օրը ցերեկով, կ’երթանք Խաչան: Մեզմէ առաջ գացող շալակաւորներն եւս այդպէս վարուած էին: Անոնք ալ, պահելով իրենց բեռները ձորի մէջ, գացած էին գիւղերը: Քիւրտերը տանիքներու վրայ, քոլոզները գլուխներուն` խումբ-խումբ կը խօսին իրարու հետ: Ես, պատռտուած շորերով, առանց ուշադրութիւն գրաւելու կը մտնեմ տուն մը, մինչ ուղեկիցներս կը զբաղեցնեն քիւրտերը: Դեռ մութը չինկած, շալակաւորներէն մաս մը, ուրիշ գիւղացիներու հետ, կ’երթան եւ պահած տեղերէն ամբողջ փամփուշտներն ու զէնքերը կը բերեն գիւղը եւ կը լեցնեն այդտեղ պատրաստուած պահեստները:
Ես կը գտնուիմ Հայաստան… Պիտի չի կրնամ արտայատել այն բոլոր ապրումները, որ կ’ալեկոծէին զիս: Ինծի կը թուէր, որ սահմանն անցնելով, արդէն յաղթութիւն մը տարած եմ, որ ես մէկն եմ այն սակաւաթիւ երջանիկներէն ու ընտրեալներէն, որ բախտ ունեցած է ողջ հասնիլ Երկիր: Չէ± որ հազարներ երազած են երթալ այդ ճանապարհով եւ, եւ չհասած Երկրի շէմքին, նահատակուեր էին: Այդ գիտակցութիւնը իմ մէջ առաջ կը բերէ տեսակ մը հպարտութիւն ու ինքնաբաւականութիւն, թէեւ առաջս դեռ շատ վտանգներ կային եւ գուցէ Խաչան գիւղի մէջ ալ վերջակէտը դրուէր իմ գոյութեան:
Խաչանը Աբաղայի շրջանի ամենահայաշատ գիւղն է, որուն բնակիչներու մեծ մասը գաղթած էին Վանի Նորդուզ շրջանէն: Ինչպէս Աբաղայի ամբողջ դաշտի գիւղերը, նոյնպէս եւ Խաչանը կը պատկանի հայտարանցի Կոփ-Մահմէտին: Այս ցեղապետը այն խոհեմ թոռուններէն էր, որ սահմանագլուխին մօտ լինելով, չէր ցանկանար ի զուր տեղը թշնամանալ հայերու հետ եւ հասնիլ այն վիճակին, ինչ որ Շարաֆ բէկը իր մազրիկցի աշիրէթով, մանաւանդ որ շահ ալ չունէր առանձնապէս հաւատարիմ լինելէ տաճիկներուն: Նա պարզ կը գիտակցէր, որ տաճիկ կառավարութիւնը եթէ քիւրտերուն երես է տուած, պարզ այն պատճառով է, որ դեռ եւս չէ փակած իր հաշիւները հայերու հետ: Երկրորդ` ինչո±ւ աւրուիլ հայերու հետ, քանի որ ապագան թերեւս անոնցն է: Այս նկատառումներով, թէեւ համիտէ զօրքի գլխաւորն էր եւ սահմանապահ, ան կ’որոշէ մատներու արանքով նայիլ ֆետայիներու ալ այնպէս մը գործը դարձնելու են, որ փաստեր չտան կառավարութեան ձեռքը եւ իրեն ալ հնարաւորութիւն տան այնպէս ձեւանալ, որ բան մը չի գիտեր: Խելացի, կամ աւելի ճիշդ` փորձառու մարդ մըն էր: Անոր մօտ աշխատած էր, ինչպէս յիշեցի, Սլաքը եւ գուցէ ասոր ազդեցութեան շնորհիւ էր որ ան եկած էր վերոյիշեալ համոզման; Ատկէ զատ, շատ շատերը Վանեցիներէն եկած էին անոր մօտ եւ աշխատած զանազան պատրուակներով:
Շար 156
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Մեր նստած գագաթը ուղիղ Պարսկաստանի եւ Տաճկաստանի սահմանագլուխն է: Քիւրտ կը ձեւանանք, եւ մեր 10 զինուորները կը հայհոյեն բարձրացող մարդկանց` յայտարարելով որ Կոփ-Մահմէտի ղոլամներն ենք: Անոնք, 20 ձիաւոր, ստուգելու համար մեր ասածները, կը սկսինք մօտենալ, բայց մենք կը կրակենք եւ կը սպաննենք երկու ձիեր: Երեւի ատոնք Կոփ-Մահմէտի հակառակորդ աշիրէթէն էին եւ կամ աւազակներու խումբ մը: Երկու ժամ պարապ տեղը մեր վրայ կրակելէն յետոյ, կը հեռանան դէպի պարսկական հողերը:
Անոնց գնալէն ետքը, լերան ժայռոտ կողերով կը շարժինք առաջ, եւ երբ կ’երեւայ Խաչանէն ոչ շատ հեռու գտնուող գիւղ մը, մեր զէնքերն ու փափուշտները կը պահենք քարերու տակ, եւ իբրեւ գիւղացի, օրը ցերեկով, կ’երթանք Խաչան: Մեզմէ առաջ գացող շալակաւորներն եւս այդպէս վարուած էին: Անոնք ալ, պահելով իրենց բեռները ձորի մէջ, գացած էին գիւղերը: Քիւրտերը տանիքներու վրայ, քոլոզները գլուխներուն` խումբ-խումբ կը խօսին իրարու հետ: Ես, պատռտուած շորերով, առանց ուշադրութիւն գրաւելու կը մտնեմ տուն մը, մինչ ուղեկիցներս կը զբաղեցնեն քիւրտերը: Դեռ մութը չինկած, շալակաւորներէն մաս մը, ուրիշ գիւղացիներու հետ, կ’երթան եւ պահած տեղերէն ամբողջ փամփուշտներն ու զէնքերը կը բերեն գիւղը եւ կը լեցնեն այդտեղ պատրաստուած պահեստները:
Ես կը գտնուիմ Հայաստան… Պիտի չի կրնամ արտայատել այն բոլոր ապրումները, որ կ’ալեկոծէին զիս: Ինծի կը թուէր, որ սահմանն անցնելով, արդէն յաղթութիւն մը տարած եմ, որ ես մէկն եմ այն սակաւաթիւ երջանիկներէն ու ընտրեալներէն, որ բախտ ունեցած է ողջ հասնիլ Երկիր: Չէ± որ հազարներ երազած են երթալ այդ ճանապարհով եւ, եւ չհասած Երկրի շէմքին, նահատակուեր էին: Այդ գիտակցութիւնը իմ մէջ առաջ կը բերէ տեսակ մը հպարտութիւն ու ինքնաբաւականութիւն, թէեւ առաջս դեռ շատ վտանգներ կային եւ գուցէ Խաչան գիւղի մէջ ալ վերջակէտը դրուէր իմ գոյութեան:
Խաչանը Աբաղայի շրջանի ամենահայաշատ գիւղն է, որուն բնակիչներու մեծ մասը գաղթած էին Վանի Նորդուզ շրջանէն: Ինչպէս Աբաղայի ամբողջ դաշտի գիւղերը, նոյնպէս եւ Խաչանը կը պատկանի հայտարանցի Կոփ-Մահմէտին: Այս ցեղապետը այն խոհեմ թոռուններէն էր, որ սահմանագլուխին մօտ լինելով, չէր ցանկանար ի զուր տեղը թշնամանալ հայերու հետ եւ հասնիլ այն վիճակին, ինչ որ Շարաֆ բէկը իր մազրիկցի աշիրէթով, մանաւանդ որ շահ ալ չունէր առանձնապէս հաւատարիմ լինելէ տաճիկներուն: Նա պարզ կը գիտակցէր, որ տաճիկ կառավարութիւնը եթէ քիւրտերուն երես է տուած, պարզ այն պատճառով է, որ դեռ եւս չէ փակած իր հաշիւները հայերու հետ: Երկրորդ` ինչո±ւ աւրուիլ հայերու հետ, քանի որ ապագան թերեւս անոնցն է: Այս նկատառումներով, թէեւ համիտէ զօրքի գլխաւորն էր եւ սահմանապահ, ան կ’որոշէ մատներու արանքով նայիլ ֆետայիներու ալ այնպէս մը գործը դարձնելու են, որ փաստեր չտան կառավարութեան ձեռքը եւ իրեն ալ հնարաւորութիւն տան այնպէս ձեւանալ, որ բան մը չի գիտեր: Խելացի, կամ աւելի ճիշդ` փորձառու մարդ մըն էր: Անոր մօտ աշխատած էր, ինչպէս յիշեցի, Սլաքը եւ գուցէ ասոր ազդեցութեան շնորհիւ էր որ ան եկած էր վերոյիշեալ համոզման; Ատկէ զատ, շատ շատերը Վանեցիներէն եկած էին անոր մօտ եւ աշխատած զանազան պատրուակներով:
Շար 156
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Tuesday, October 19, 2010
Մեր Յաղթանակները
Այսօրուընէ ՝ Նշանակ կը սկսի հրապարակել հատուածներ «Մեր Յաղթանակները» գիրքէն:Այս գիրքի առաջին հատորը տպագրուած է 2008ին իսկ երկրորդը՝2009ին Երեւանի մէջ Հայաստանեան Արեւելահայերէնով: Ծրագրուած է մեր ժողովուրդի տարած յաղթանակները հրտարակել չորս հատորներու մէջ, որոնցմէ վերջինին մէջ պիտի նշուին Արցախեան մեր տարած վերջին յաղթանակները՝ իրենց մանրամասնութիւններով:Գնահատելի եւ կարեւոր աշխատասիրութիւն է այս քառահատոր աշխատասիրութիւնը ծրագրուած եւ գործի դրուած Գագիկ Յարութիւնեանի կողմէ: «Նշանակ»ի մէջ հրապարակուած եւ հրապարակելի բոլոր յօդուածները զատելու եւ արեւմտահայերէնի վերածելու աշխատանքը սիրայօժար կը տանի Պատմութեան Գիտութեանց Մագիստրոս Տաթեւ Սուլեան, որուն կը յայտնենք մեր խորին շնորհակալութիւնն ու երախտագիտական զգացումները:
«Նշանակ»
»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««
Հայոց Ձորի ճակատամարտը
(Ք. Ա. 2492 Թ.)
Մեր Առաջին Յաղթանակը
Հայ ժողովուրդի պատմութիւնը կը սկսի Հայոց ձորի ճակատամարտով, Հայկ Նահապետի` Բաբելոնի տիրակալ Տիտանեան Բելի զօրքերու դէմ տարած յաղթանակով: Այս պատերազմը մեզի յայտնի է Պատմահայր Մովսէս Խորնեցիի «Հայոց Պատմութիւն», «Հայկ եւ Բել» վիպասքով: Այս պատերազմը Հայ ժողովուրդի ինքնաճանաչման կարեւոր խթաններէն մէկն է: 11 Օգոստոս 2008 թուականին, Հայ ժողովուրդը տօնեց այս Յաղթանակին 4500 ամեակը: Այս պատկառելի տարեդարձը առիթ է վերիմաստաւորելու Հայոց պատմութեան բազմաթիւ հարցերը` ինչպէս նաեւ Հայոց Յաղթանակները:
Պահպանելով Հայ ժողովուրդի պատմութեան աւանդական շարադրանքը, մեր յաղթանակներուն նուիրուած այս աշխատութիւնը յարմար կը տեսնենք սկսիլ Հայոց ձորի մէջ Հայկ Նահապետի տօնած յաղթական նկարագրութեամբ:
Վիպասք
Ըստ Պատմահօր, Հայկ Նահապետ (Հապետոսթեան Հայկ), չկամենալով ենթարկուիլ բռնակալ Տիտանեան Բելին, իր որդիներուն հետ կը հեռանայ դէպի հիւսիս` դէպի իր հայրենի երկիրը: Բելը իր որդիին գլախաւորութեամբ պատուիրակութիւն մը կ’ուղարկէ Հայկին, առաջարկելով վերադառնալ ու հնազանդիլ իրեն: Բելի որդին վճռական մերժում ստանալէ ետք, մեծ բանակով կ’արշաւէ Հայկի դէմ:
Հայկ կը հաւաքէ «իր որդիները, թոռները, քաջ եւ աղեղնաւոր այրերը եւ իր ձեռքին տակ եղած ուրիշ մարդիկ» ու կը հասնի Վանայ ծովակի ափը:
Վճռական ճակատամարտը տեղի կ’ունենայ Վարագայ լերան եւ Վանայ լիճի միջեւ գտնուող տարածքին մէջ` Հայոց ձորի գետի աջ ափին վրայ, գետաբերանէն քիչ մը հեռու: Հայկի կազմակերպած սեպաձեւ (անկիւնով առջեւ) մարտակարգի կեդրոնը կը մխրճուի Բելի զօրքին մէջ: Այդ ժամանակ Հայկ իր լայնալիճ աղեղը կ’ուղղէ եւ եռաթեւ նետով գետին կը տապալէ բռնակալ Բելը: Բելի մեծաթիւ բանակը սարսափած կը ցրուի:
Պատերազմը
Մովսէս Խորենցաին թշնամիին նահայարձակ գործողութիւններու մասին կը գրէ «Տիտանեան Բելը... հետեւակ զօրքի ամբոխով կու գայ եւ կը հասնի հիւսիս, Արարատի երկիր, Կադմոսի տան քով» (Յատուկ կը շեշտուի, թէ Բելի բանակը բաղկացած էր միայն «հետեւակ զօրքով», որ թէեւ քանակով շատ էր, սակայն հեծեալ զօրամասեր չունէր: Այս մէկը կը վկայէ հեծելազօրքի (մարտակառքերու) կիրառման նախորդած պատմական դարաշրջանի մասին: Հետագայ պատերազմները նկարագրելու ընթացքին Մովսէս Խորնեացին առիթը բաց չի ձգեր գովերգելու իր կազմակերպուածութեամբ ու շեշտակի գրոհներով, Առաջաւոր Ասիոյ մէջ հռչակուած Հայոց այրուձին կամ հեծեալ միւս զօրամասերը):
Բել իր յարձակումը կը սկսի հարաւէն եւ առաջին հարուածը կը հասցնէ Հայկի թոռ Կադմոսի տիրոյթներուն (Կադմոսի տուն): Կադմոս կը խուսափի հակառակորդի հետ բախումէն, կը նահանջէ ու կը միանայ Հայկին: Հայկ, հիւսիսէն լիճը շրջանցելով` Կադմոսի կը յառաջանայ: Հայկ արդէն աւարտած էր իր զօրահաւաքը եւ պատրաստ էր գործնական գործողութիւններու: Բելը չի կրնար խոչընդոտել Հայկի կազմակերպչական բնոյթի աշխատանքներու աւարտը եւ ինչպէս նաեւ Կադմոսի ուժերու միաւորման աշխատանքը:
Տեղեկանք. – Վիպասքին մէջ նկարագրուած ռազմավարութիւնը (սահմանամերձ շրջաններու ուժերուն նահանջը եւ գլխաւոր ուժերուն միանալէն ետք մարտական գործողութիւններու մասնակցութիւնը) Հայաստանի մէջ կիռարուած էր մինչեւ Արտաշէս Ա.-ի (Ք.ա.189-160 թթ.) ռազմական բարեփոխումը: Արտաշէս Ա. սահմանամերձ շրջաններուն մէջ կը ստեղծէ մշտական զօրք պահելու իրաւունք ունեցող բդեշխութիւններ, որոնց կը վստահուի սահմաններու անվտանգութեան ապահովումը եւ հակառակորդին առաջին հակահարուած հասցնելու իրաւունք` մինչեւ հիմնական (թագաւորական) ուժերու տեղ հասնիլը:
Բելի հրոսակներուն, երկրի կեդրոնական նահանգներ ներխուժել թոյլ չտալու համար, Հայկ կ’որոշէ վճռական ճակատամարտով կանգնեցնել անոնց յառաջխաղացումը. այդ պատճառով մարտի նախապատրաստական աշխատանքները իրականացնելէ ետք, ան հակառակորդին հետ ճակատամարտելու համար յարմար վայր կը հասնի ու կը սպասէ, որ Բելի զօրքը անցնի գետը:
Ճակատամարտի նախապատրաստումը
Ըստ Խորնեացիի` «Բել մեծ ամբոխով հանդարտ կանգնած էր ջուրին (գետին) ձախ կողմը բլրակի մը վրայ` իբրեւ դիտանոց»: Բելի զօրքերը նկարագրելու ընթացքին Պատմահայրը, որպէս քաոսային ուժի մարմնաւորում, անոնց ներկայացուցած է «անճոռնի ամբոխի զօրութեամբ» եւ «բազմութիւն անկարգ հրոսակի» արտայայտութիւններով: Պատմահայրը կ’ընդգծէ, որ ոչ «հսկաները» եւ ոչ ալ անոնց «մեծ բազմութիւնը», չէին կրնար խուճապի մատնել Հայկը:
Հայկի գործողութիւնները կը համապատասխանեն մարտավարական իրավիճակին: Հայկ իր զօրքի մարտակարգը կը շարէ հակառակորդի թոյլ կողմերը հաշուի առնելով: Հայկական ուժերը «կարգելով երեքանկիւն ձեւով»` Հայկը իր վրայ կը վերցէ կեդրոնի անմիջական հրամանատարութիւնը, աջ զօրաթեւը կը յանձնէ որդիներուն` Արամանեակի գլխաւորութեամբ, ձախ թեւը թոռներուն` Կադմոսի գլխաւորութեամբ, որովհետեւ «աղեղ եւ սուր գործածելու մէջ անոնք կորովի մարդիկ էին»: Իսկ «միւս բազմութիւնը» կը կանգնեցնէ ետեւի մասը` կազմելով սեպաձեւ մարտակարգ:
Մարտավարութեան ամբողջ խնդիրները պարզաբանելու շարքին կարեւոր է թոյլ թեւերու ջախջախումէն խուսափելու համար «աղեղ եւ սուր գործածելու մէջ կորովի» մարդոց ընտրելու կանխամատածուած ըլլալը: Սրակիրները անմիջապէս իրենց վրայ պիտի վերցնէին թեւային գրոհներու կասեցումը, իսկ նետաձիգերը, թեւերու ուղղութեամբ նետահարելով, պիտի խափանէին թեւանցումներու իրականացումը: Գիտակցելով զօրաթեւերու հրամանակազմի զոհուելուն մեծ հաւանականութեանը` Հայկը, Արամանեակին եւ Կադմոսին տեղ ոչ թէ մէկական, այլ մէկ անգամէն երկուական տեղակալներ կը նշանակէ:
Տեղեկանք. Մարտէն առաջ տեղակալի տեղակալ (մարտի մէջ հրամանատարի զոհուելու պարագային տեղակալի եւ մարտի ընթացքին հրամանատարութիւնը ստանձնած տեղակալի զոհուելու պարագային` երկրորդ տեղակալի) նշանակելու սկզբունքը եւրոպական երկիրներու մէջ սկսած է կիրառուիլ XVIII դ. եւ այդ մէկը պայմանաւորուած էր հրետանիի արագաձգութեան ու կրակի հզօրութեան աճով: Հայոց բանակի մէջ հնագոյն ժամանակներէն կիրառուող այս սկզբունքի արդիականութեան մասին կը վկայէ այն փաստը որ նախօրոք երկրորդ (երրորդ) տեղակալի նշանակելու պահաջը այսօր պարտադիր է բոլոր երկիրներու բանակներու մարտական կանոնագիրքերու մէջ:
Ճակատամատի ընթացքին Հայկի բանակի կողմէն կիրառուած զէնքերու մասին, Պատմահայրը կը նշէ միայն սուրը եւ աղեղը: Աղեղը հակառակորդին մեծ հեռաւորութեան վրայ (30 մեթրէն մինչեւ 250 եւ աւելի մեթր) խոցելու համար պիտի օգտագործուէր իսկ սուրը մերձամարտի համար նախատեսուած հիմնական զէնքն էր: Պատմահայրը առանձնայատուկ պարծանքով կը նշէ «լայնալիճ» աղեղի կիրառութիւնը (որ նետի խոցման հեռաւորութիւնը կարելի էր կրկնակի մեծցնել):
Հասկնալի է, որ միայն երկու տեսակ զէնքերով բանակը չէր կրնար մասնակցիլ վճռական ճակատամարտին: Կարելի է նշել զէնքերու քանի մը տեսակներ, որոնք հնագոյն ժամանակներէն ի վեր տարածուած էին Հայկական լեռնաշխարհին մէջ (տեգ, նիզակ, պարսատիկ, դաշոյն եւ այլն): Թուած զէնքերու մէկ մասը պրոնզի դարուն շատ աւելի տարածուած էր, քան սուրը, որ շատ աւելի «թանկարժէք» ըլլալու պատճառով զէնքի ամենատարածուած տեսակը չէր կրնար ըլլալ:
Ճակատամարտէն առաջ Հայկի արտասանած ճառի միջոցով ձեւակերպուած է հայրենասէր հայու կեանքի ու պայքարի սկզբունքը:
Զօրքին դիմելով Հայկ կ’ըսէ. «Կամ մեռնինք եւ մեր ազգը Բելին ենթարկուի եւ կամ մեր մատներու յաջողութիւնը անոր ցոյց տանք, անոր ամբոխը ցրուի եւ մենք յաղթութիւն տօնենք»: Հետեւաբար, Հայկազուն սերունդներուն աւանդուած է ազգի նահապետէն, թագաւորէն մինչեւ շինականը պատրաստ ըլլալ հայրենիքի համար զոհուելու: Իւրաքանչիւրը իր կարգավիճակով հաւասարապէս պատասխանատու է հայրենիքի ազատագրման պայքարին մէջ:
Յաղթանակը
Ճակատամարտի առաջին հանգրուանին Բելը ամբողջ ճակատով վճռական գրոհով կը փորձէ խախտել Հայկի բանակի մարտակարգը: Բել որքան հնարաւոր է արագ` առաջին իսկ գրոհով կ’ուզէր մարտը աւարտել:Ան բլուրէն վար կ’իջնէ:
Երկրորդ հանգրուանով Հայկի պատրաստած մարտակարգը հակառակորդի զօրաթեւերուն հարկադրած էր առաջանալու ու գրոհի անդրադարձման պահին փաստօրէն յայտնուած էր Բելի բանակի կեդրոնը մխրճուած դիրքի մէջ: «Այս անսպասելի տարակուսական դիպուածը տեսնելով Տիտանեան արքան զարհուրեցաւ, եւ ետ քաշուելով սկսաւ բարձրանալ այն բլուրը, ուրկէ իջած էր... Որովհետեւ կը մտածէր ամբոխի մէջ ամրանալ մինչեւ բոլոր զօրքին ժամանումը, որպէսզի երկրորդ անգամ ճակատամարտի»: Հետեւաբար, Հայկը ճիշտ ընտրած էր ոչ միայն ճակատամարտի վայրը այլ եւ ժամանակը:
Պատերազմի նկարագրութեան մէջ ոչ մէկ տեղ չի խօսուիր Բելի կողմէ զօրքը մասնատելու մասին, եւ ան ոչ թէ մարտը դադրեցնելու կամ նահանջի հրաման տուած է, այլ ընդամէնը որոշած է ետ քաշուիլ բլուրի վրայէն մարտին հետեւելու համար: Հետեւաբար, վերջապահ ուժերը մարտադաշտին շատ մօտ պէտք է ըլլային եւ Բելը անոնց տեղ հասնելու հետ մեծ յոյսեր կը կապէր: Հայկի փոքրաթիւ ուժերը, որոնք մինչ այդ մեծ դժուարութեամբ կասեցուցած էին առաջին գրոհը, չէին դիմանար երկրորդ ու ալ աւելի հուժկու գրոհին: «Աղեղնաւոր Հայկը այս բանը հասկնալով առաջ կ’անցնի, կը հասնի Բելին քով պինդ կը քարշէ լայնալիճ աղեղը» եւ արձակելով երեքթեւեան նետը, կը տապալէ եւ կը սպաննէ Բելը:
Բել կը նետահարուի այն ժամանակ, երբ իր զինուորները շարունակուող մարտի պայամաններու անորոշութեան մէջ անոր վճռական քայլին կը սպասէին սակայն բռնակալի մեծաթիւ բանակի ամենաթոյլ տեղը ինքը` բռնակալ Բելն էր: Բելի բանակը Հայկական լեռնաշխարհի հարաւը հասցուցած էին անոր աշխարհակալական նկրտումները, անոր ցասումի վախն էր միայն որ համախմբած էր այդ տարասեռ ամբոխը: Հետեւաբար, Մովսէս Խորենացին իրատեսօրէն կը նկարագրէ Բելի սպաննուելէն ետք սկսուած խուճապը. «Իսկ ամբոխը, տեսնելով այսպիսի քաջ ու մեծ գործ, փախուստի կը դիմէ ու իւրաքանչիւրը իր երեսը դարձցած կողմը կը փախչի»:
Պատմահայրը, ամփոփելով իր խօսքը ճակատամարտի յաղթական աւարտի մասին կը գրէ. «Մեր երկիրը մեր նախնի Հայկի անունով կը կոչուի Հայք»: Հայկը եւ Հայկազունները շարունակեցին շենացնել Հայոց աշխարհը:
Արդիւքները
Մովսէս Խորենացին ակնածանքով կը խօսի զէնքին տիրապետելու գործին մէջ վարպետացած Հայկի մասին, կարեւորելով ճիշտ նշանառման տիրապետելը, կ’ակնարկէ նետաձիգներու հմտութիւններուն կատարելագործման անհրաժեշտութեանը: Իր քարոզին մէջ պատմական իրադարձութիւններու նկարագրումին զուգընթաց, բանակին մէջ դիպուկաձիգներու դերը կը բարձրացնէ: Հայաստանի մէջ հնագոյն ժամանակներէն ի վեր որ ե՜ւ դիպուկ նետաձգութիւն կը պահանջուէր ե՜ւ հեռահարութիւն: Ուշագրաւ է նաեւ կողմերու սպառազինութեան նկարագրութիւնը: Հայկը կը ներկայացնէ որպէս «աղեղնաւոր հսկայ»: Իսկ Բելի նկարագրութեան ժամանակ կը տեսնենք սաղաւարտ, զրահ, ոտնազրահներ, բազկակալներ, գօտիներէն կախուած սուր, վահան, աջ ձեռքի նիզակ, այսինքն` ամբողջ սպառազինութիւնը: Որոշակիօրէն ցոյց կը տրուի որ զէնքն ու սպառազինութիւնը այնքան կարեւոր չեն որքան զէնքին հմտօրէն տիրապետելու արուեստը, հակառակ որ զէնքը իր հերթին կարեւոր նշանակութիւն ունի: Յիշենք այն հիացմունքը, որով Խորենացին կը պատմէ «լայնալիճ աղեղի» կիրառման մասին:
«Հայկ եւ Բել» վիպասքի օրինակով մենք կը տեսնենք, որ V դարուն Հայոց իրականութեան մէջ ռազմարուեստի տեսական վերլուծութիւնը բաւական բարձր մակարդակ ունէր:
Հետեւաբար, Հայոց ձորի ճակատամարտի ընթացքին տարած յաղթանակի նշանակութիւնը չի սահմանափակուիր մարտավարական «շրջանակներով»: Ան կ’ընդգրկէ ռազմարուեստի եւ ռազմատեսական մտքի զարգացման բաւականին լայն շրջանակ` հետագայ սերունդներու առջեւ նորանոր յաղթանակներու կերտումի գաղտնքիներ բանալով:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Նշանակ»
»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««
Հայոց Ձորի ճակատամարտը
(Ք. Ա. 2492 Թ.)
Մեր Առաջին Յաղթանակը
Հայ ժողովուրդի պատմութիւնը կը սկսի Հայոց ձորի ճակատամարտով, Հայկ Նահապետի` Բաբելոնի տիրակալ Տիտանեան Բելի զօրքերու դէմ տարած յաղթանակով: Այս պատերազմը մեզի յայտնի է Պատմահայր Մովսէս Խորնեցիի «Հայոց Պատմութիւն», «Հայկ եւ Բել» վիպասքով: Այս պատերազմը Հայ ժողովուրդի ինքնաճանաչման կարեւոր խթաններէն մէկն է: 11 Օգոստոս 2008 թուականին, Հայ ժողովուրդը տօնեց այս Յաղթանակին 4500 ամեակը: Այս պատկառելի տարեդարձը առիթ է վերիմաստաւորելու Հայոց պատմութեան բազմաթիւ հարցերը` ինչպէս նաեւ Հայոց Յաղթանակները:
Պահպանելով Հայ ժողովուրդի պատմութեան աւանդական շարադրանքը, մեր յաղթանակներուն նուիրուած այս աշխատութիւնը յարմար կը տեսնենք սկսիլ Հայոց ձորի մէջ Հայկ Նահապետի տօնած յաղթական նկարագրութեամբ:
Վիպասք
Ըստ Պատմահօր, Հայկ Նահապետ (Հապետոսթեան Հայկ), չկամենալով ենթարկուիլ բռնակալ Տիտանեան Բելին, իր որդիներուն հետ կը հեռանայ դէպի հիւսիս` դէպի իր հայրենի երկիրը: Բելը իր որդիին գլախաւորութեամբ պատուիրակութիւն մը կ’ուղարկէ Հայկին, առաջարկելով վերադառնալ ու հնազանդիլ իրեն: Բելի որդին վճռական մերժում ստանալէ ետք, մեծ բանակով կ’արշաւէ Հայկի դէմ:
Հայկ կը հաւաքէ «իր որդիները, թոռները, քաջ եւ աղեղնաւոր այրերը եւ իր ձեռքին տակ եղած ուրիշ մարդիկ» ու կը հասնի Վանայ ծովակի ափը:
Վճռական ճակատամարտը տեղի կ’ունենայ Վարագայ լերան եւ Վանայ լիճի միջեւ գտնուող տարածքին մէջ` Հայոց ձորի գետի աջ ափին վրայ, գետաբերանէն քիչ մը հեռու: Հայկի կազմակերպած սեպաձեւ (անկիւնով առջեւ) մարտակարգի կեդրոնը կը մխրճուի Բելի զօրքին մէջ: Այդ ժամանակ Հայկ իր լայնալիճ աղեղը կ’ուղղէ եւ եռաթեւ նետով գետին կը տապալէ բռնակալ Բելը: Բելի մեծաթիւ բանակը սարսափած կը ցրուի:
Պատերազմը
Մովսէս Խորենցաին թշնամիին նահայարձակ գործողութիւններու մասին կը գրէ «Տիտանեան Բելը... հետեւակ զօրքի ամբոխով կու գայ եւ կը հասնի հիւսիս, Արարատի երկիր, Կադմոսի տան քով» (Յատուկ կը շեշտուի, թէ Բելի բանակը բաղկացած էր միայն «հետեւակ զօրքով», որ թէեւ քանակով շատ էր, սակայն հեծեալ զօրամասեր չունէր: Այս մէկը կը վկայէ հեծելազօրքի (մարտակառքերու) կիրառման նախորդած պատմական դարաշրջանի մասին: Հետագայ պատերազմները նկարագրելու ընթացքին Մովսէս Խորնեացին առիթը բաց չի ձգեր գովերգելու իր կազմակերպուածութեամբ ու շեշտակի գրոհներով, Առաջաւոր Ասիոյ մէջ հռչակուած Հայոց այրուձին կամ հեծեալ միւս զօրամասերը):
Բել իր յարձակումը կը սկսի հարաւէն եւ առաջին հարուածը կը հասցնէ Հայկի թոռ Կադմոսի տիրոյթներուն (Կադմոսի տուն): Կադմոս կը խուսափի հակառակորդի հետ բախումէն, կը նահանջէ ու կը միանայ Հայկին: Հայկ, հիւսիսէն լիճը շրջանցելով` Կադմոսի կը յառաջանայ: Հայկ արդէն աւարտած էր իր զօրահաւաքը եւ պատրաստ էր գործնական գործողութիւններու: Բելը չի կրնար խոչընդոտել Հայկի կազմակերպչական բնոյթի աշխատանքներու աւարտը եւ ինչպէս նաեւ Կադմոսի ուժերու միաւորման աշխատանքը:
Տեղեկանք. – Վիպասքին մէջ նկարագրուած ռազմավարութիւնը (սահմանամերձ շրջաններու ուժերուն նահանջը եւ գլխաւոր ուժերուն միանալէն ետք մարտական գործողութիւններու մասնակցութիւնը) Հայաստանի մէջ կիռարուած էր մինչեւ Արտաշէս Ա.-ի (Ք.ա.189-160 թթ.) ռազմական բարեփոխումը: Արտաշէս Ա. սահմանամերձ շրջաններուն մէջ կը ստեղծէ մշտական զօրք պահելու իրաւունք ունեցող բդեշխութիւններ, որոնց կը վստահուի սահմաններու անվտանգութեան ապահովումը եւ հակառակորդին առաջին հակահարուած հասցնելու իրաւունք` մինչեւ հիմնական (թագաւորական) ուժերու տեղ հասնիլը:
Բելի հրոսակներուն, երկրի կեդրոնական նահանգներ ներխուժել թոյլ չտալու համար, Հայկ կ’որոշէ վճռական ճակատամարտով կանգնեցնել անոնց յառաջխաղացումը. այդ պատճառով մարտի նախապատրաստական աշխատանքները իրականացնելէ ետք, ան հակառակորդին հետ ճակատամարտելու համար յարմար վայր կը հասնի ու կը սպասէ, որ Բելի զօրքը անցնի գետը:
Ճակատամարտի նախապատրաստումը
Ըստ Խորնեացիի` «Բել մեծ ամբոխով հանդարտ կանգնած էր ջուրին (գետին) ձախ կողմը բլրակի մը վրայ` իբրեւ դիտանոց»: Բելի զօրքերը նկարագրելու ընթացքին Պատմահայրը, որպէս քաոսային ուժի մարմնաւորում, անոնց ներկայացուցած է «անճոռնի ամբոխի զօրութեամբ» եւ «բազմութիւն անկարգ հրոսակի» արտայայտութիւններով: Պատմահայրը կ’ընդգծէ, որ ոչ «հսկաները» եւ ոչ ալ անոնց «մեծ բազմութիւնը», չէին կրնար խուճապի մատնել Հայկը:
Հայկի գործողութիւնները կը համապատասխանեն մարտավարական իրավիճակին: Հայկ իր զօրքի մարտակարգը կը շարէ հակառակորդի թոյլ կողմերը հաշուի առնելով: Հայկական ուժերը «կարգելով երեքանկիւն ձեւով»` Հայկը իր վրայ կը վերցէ կեդրոնի անմիջական հրամանատարութիւնը, աջ զօրաթեւը կը յանձնէ որդիներուն` Արամանեակի գլխաւորութեամբ, ձախ թեւը թոռներուն` Կադմոսի գլխաւորութեամբ, որովհետեւ «աղեղ եւ սուր գործածելու մէջ անոնք կորովի մարդիկ էին»: Իսկ «միւս բազմութիւնը» կը կանգնեցնէ ետեւի մասը` կազմելով սեպաձեւ մարտակարգ:
Մարտավարութեան ամբողջ խնդիրները պարզաբանելու շարքին կարեւոր է թոյլ թեւերու ջախջախումէն խուսափելու համար «աղեղ եւ սուր գործածելու մէջ կորովի» մարդոց ընտրելու կանխամատածուած ըլլալը: Սրակիրները անմիջապէս իրենց վրայ պիտի վերցնէին թեւային գրոհներու կասեցումը, իսկ նետաձիգերը, թեւերու ուղղութեամբ նետահարելով, պիտի խափանէին թեւանցումներու իրականացումը: Գիտակցելով զօրաթեւերու հրամանակազմի զոհուելուն մեծ հաւանականութեանը` Հայկը, Արամանեակին եւ Կադմոսին տեղ ոչ թէ մէկական, այլ մէկ անգամէն երկուական տեղակալներ կը նշանակէ:
Տեղեկանք. Մարտէն առաջ տեղակալի տեղակալ (մարտի մէջ հրամանատարի զոհուելու պարագային տեղակալի եւ մարտի ընթացքին հրամանատարութիւնը ստանձնած տեղակալի զոհուելու պարագային` երկրորդ տեղակալի) նշանակելու սկզբունքը եւրոպական երկիրներու մէջ սկսած է կիրառուիլ XVIII դ. եւ այդ մէկը պայմանաւորուած էր հրետանիի արագաձգութեան ու կրակի հզօրութեան աճով: Հայոց բանակի մէջ հնագոյն ժամանակներէն կիրառուող այս սկզբունքի արդիականութեան մասին կը վկայէ այն փաստը որ նախօրոք երկրորդ (երրորդ) տեղակալի նշանակելու պահաջը այսօր պարտադիր է բոլոր երկիրներու բանակներու մարտական կանոնագիրքերու մէջ:
Ճակատամատի ընթացքին Հայկի բանակի կողմէն կիրառուած զէնքերու մասին, Պատմահայրը կը նշէ միայն սուրը եւ աղեղը: Աղեղը հակառակորդին մեծ հեռաւորութեան վրայ (30 մեթրէն մինչեւ 250 եւ աւելի մեթր) խոցելու համար պիտի օգտագործուէր իսկ սուրը մերձամարտի համար նախատեսուած հիմնական զէնքն էր: Պատմահայրը առանձնայատուկ պարծանքով կը նշէ «լայնալիճ» աղեղի կիրառութիւնը (որ նետի խոցման հեռաւորութիւնը կարելի էր կրկնակի մեծցնել):
Հասկնալի է, որ միայն երկու տեսակ զէնքերով բանակը չէր կրնար մասնակցիլ վճռական ճակատամարտին: Կարելի է նշել զէնքերու քանի մը տեսակներ, որոնք հնագոյն ժամանակներէն ի վեր տարածուած էին Հայկական լեռնաշխարհին մէջ (տեգ, նիզակ, պարսատիկ, դաշոյն եւ այլն): Թուած զէնքերու մէկ մասը պրոնզի դարուն շատ աւելի տարածուած էր, քան սուրը, որ շատ աւելի «թանկարժէք» ըլլալու պատճառով զէնքի ամենատարածուած տեսակը չէր կրնար ըլլալ:
Ճակատամարտէն առաջ Հայկի արտասանած ճառի միջոցով ձեւակերպուած է հայրենասէր հայու կեանքի ու պայքարի սկզբունքը:
Զօրքին դիմելով Հայկ կ’ըսէ. «Կամ մեռնինք եւ մեր ազգը Բելին ենթարկուի եւ կամ մեր մատներու յաջողութիւնը անոր ցոյց տանք, անոր ամբոխը ցրուի եւ մենք յաղթութիւն տօնենք»: Հետեւաբար, Հայկազուն սերունդներուն աւանդուած է ազգի նահապետէն, թագաւորէն մինչեւ շինականը պատրաստ ըլլալ հայրենիքի համար զոհուելու: Իւրաքանչիւրը իր կարգավիճակով հաւասարապէս պատասխանատու է հայրենիքի ազատագրման պայքարին մէջ:
Յաղթանակը
Ճակատամարտի առաջին հանգրուանին Բելը ամբողջ ճակատով վճռական գրոհով կը փորձէ խախտել Հայկի բանակի մարտակարգը: Բել որքան հնարաւոր է արագ` առաջին իսկ գրոհով կ’ուզէր մարտը աւարտել:Ան բլուրէն վար կ’իջնէ:
Երկրորդ հանգրուանով Հայկի պատրաստած մարտակարգը հակառակորդի զօրաթեւերուն հարկադրած էր առաջանալու ու գրոհի անդրադարձման պահին փաստօրէն յայտնուած էր Բելի բանակի կեդրոնը մխրճուած դիրքի մէջ: «Այս անսպասելի տարակուսական դիպուածը տեսնելով Տիտանեան արքան զարհուրեցաւ, եւ ետ քաշուելով սկսաւ բարձրանալ այն բլուրը, ուրկէ իջած էր... Որովհետեւ կը մտածէր ամբոխի մէջ ամրանալ մինչեւ բոլոր զօրքին ժամանումը, որպէսզի երկրորդ անգամ ճակատամարտի»: Հետեւաբար, Հայկը ճիշտ ընտրած էր ոչ միայն ճակատամարտի վայրը այլ եւ ժամանակը:
Պատերազմի նկարագրութեան մէջ ոչ մէկ տեղ չի խօսուիր Բելի կողմէ զօրքը մասնատելու մասին, եւ ան ոչ թէ մարտը դադրեցնելու կամ նահանջի հրաման տուած է, այլ ընդամէնը որոշած է ետ քաշուիլ բլուրի վրայէն մարտին հետեւելու համար: Հետեւաբար, վերջապահ ուժերը մարտադաշտին շատ մօտ պէտք է ըլլային եւ Բելը անոնց տեղ հասնելու հետ մեծ յոյսեր կը կապէր: Հայկի փոքրաթիւ ուժերը, որոնք մինչ այդ մեծ դժուարութեամբ կասեցուցած էին առաջին գրոհը, չէին դիմանար երկրորդ ու ալ աւելի հուժկու գրոհին: «Աղեղնաւոր Հայկը այս բանը հասկնալով առաջ կ’անցնի, կը հասնի Բելին քով պինդ կը քարշէ լայնալիճ աղեղը» եւ արձակելով երեքթեւեան նետը, կը տապալէ եւ կը սպաննէ Բելը:
Բել կը նետահարուի այն ժամանակ, երբ իր զինուորները շարունակուող մարտի պայամաններու անորոշութեան մէջ անոր վճռական քայլին կը սպասէին սակայն բռնակալի մեծաթիւ բանակի ամենաթոյլ տեղը ինքը` բռնակալ Բելն էր: Բելի բանակը Հայկական լեռնաշխարհի հարաւը հասցուցած էին անոր աշխարհակալական նկրտումները, անոր ցասումի վախն էր միայն որ համախմբած էր այդ տարասեռ ամբոխը: Հետեւաբար, Մովսէս Խորենացին իրատեսօրէն կը նկարագրէ Բելի սպաննուելէն ետք սկսուած խուճապը. «Իսկ ամբոխը, տեսնելով այսպիսի քաջ ու մեծ գործ, փախուստի կը դիմէ ու իւրաքանչիւրը իր երեսը դարձցած կողմը կը փախչի»:
Պատմահայրը, ամփոփելով իր խօսքը ճակատամարտի յաղթական աւարտի մասին կը գրէ. «Մեր երկիրը մեր նախնի Հայկի անունով կը կոչուի Հայք»: Հայկը եւ Հայկազունները շարունակեցին շենացնել Հայոց աշխարհը:
Արդիւքները
Մովսէս Խորենացին ակնածանքով կը խօսի զէնքին տիրապետելու գործին մէջ վարպետացած Հայկի մասին, կարեւորելով ճիշտ նշանառման տիրապետելը, կ’ակնարկէ նետաձիգներու հմտութիւններուն կատարելագործման անհրաժեշտութեանը: Իր քարոզին մէջ պատմական իրադարձութիւններու նկարագրումին զուգընթաց, բանակին մէջ դիպուկաձիգներու դերը կը բարձրացնէ: Հայաստանի մէջ հնագոյն ժամանակներէն ի վեր որ ե՜ւ դիպուկ նետաձգութիւն կը պահանջուէր ե՜ւ հեռահարութիւն: Ուշագրաւ է նաեւ կողմերու սպառազինութեան նկարագրութիւնը: Հայկը կը ներկայացնէ որպէս «աղեղնաւոր հսկայ»: Իսկ Բելի նկարագրութեան ժամանակ կը տեսնենք սաղաւարտ, զրահ, ոտնազրահներ, բազկակալներ, գօտիներէն կախուած սուր, վահան, աջ ձեռքի նիզակ, այսինքն` ամբողջ սպառազինութիւնը: Որոշակիօրէն ցոյց կը տրուի որ զէնքն ու սպառազինութիւնը այնքան կարեւոր չեն որքան զէնքին հմտօրէն տիրապետելու արուեստը, հակառակ որ զէնքը իր հերթին կարեւոր նշանակութիւն ունի: Յիշենք այն հիացմունքը, որով Խորենացին կը պատմէ «լայնալիճ աղեղի» կիրառման մասին:
«Հայկ եւ Բել» վիպասքի օրինակով մենք կը տեսնենք, որ V դարուն Հայոց իրականութեան մէջ ռազմարուեստի տեսական վերլուծութիւնը բաւական բարձր մակարդակ ունէր:
Հետեւաբար, Հայոց ձորի ճակատամարտի ընթացքին տարած յաղթանակի նշանակութիւնը չի սահմանափակուիր մարտավարական «շրջանակներով»: Ան կ’ընդգրկէ ռազմարուեստի եւ ռազմատեսական մտքի զարգացման բաւականին լայն շրջանակ` հետագայ սերունդներու առջեւ նորանոր յաղթանակներու կերտումի գաղտնքիներ բանալով:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Մեր Յաղթանակները
Այսօրուընէ ՝ Նշանակ կը սկսի հրապարակել հատուածներ «Մեր Յաղթանակները» գիրքէն:Այս գիրքի առաջին հատորը տպագրուած է 2008ին իսկ երկրորդը՝2009ին Երեւանի մէջ Հայաստանեան Արեւելահայերէնով: Ծրագրուած է մեր ժողովուրդի տարած յաղթանակները հրտարակել չորս հատորներու մէջ, որոնցմէ վերջինին մէջ պիտի նշուին Արցախեան մեր տարած վերջին յաղթանակները՝ իրենց մանրամասնութիւններով:Գնահատելի եւ կարեւոր աշխատասիրութիւն է այս քառահատոր աշխատասիրութիւնը ծրագրուած եւ գործի դրուած Գագիկ Յարութիւնեանի կողմէ: «Նշանակ»ի մէջ հրապարակուած եւ հրապարակելի բոլոր յօդուածները զատելու եւ արեւմտահայերէնի վերածելու աշխատանքը սիրայօժար կը տանի Պատմութեան Գիտութեանց Մագիստրոս Տաթեւ Սուլեան, որուն կը յայտնենք մեր խորին շնորհակալութիւնն ու երախտագիտական զգացումները:
«Նշանակ»
»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««
Հայոց Ձորի ճակատամարտը
(Ք. Ա. 2492 Թ.)
Մեր Առաջին Յաղթանակը
Հայ ժողովուրդի պատմութիւնը կը սկսի Հայոց ձորի ճակատամարտով, Հայկ Նահապետի` Բաբելոնի տիրակալ Տիտանեան Բելի զօրքերու դէմ տարած յաղթանակով: Այս պատերազմը մեզի յայտնի է Պատմահայր Մովսէս Խորնեցիի «Հայոց Պատմութիւն», «Հայկ եւ Բել» վիպասքով: Այս պատերազմը Հայ ժողովուրդի ինքնաճանաչման կարեւոր խթաններէն մէկն է: 11 Օգոստոս 2008 թուականին, Հայ ժողովուրդը տօնեց այս Յաղթանակին 4500 ամեակը: Այս պատկառելի տարեդարձը առիթ է վերիմաստաւորելու Հայոց պատմութեան բազմաթիւ հարցերը` ինչպէս նաեւ Հայոց Յաղթանակները:
Պահպանելով Հայ ժողովուրդի պատմութեան աւանդական շարադրանքը, մեր յաղթանակներուն նուիրուած այս աշխատութիւնը յարմար կը տեսնենք սկսիլ Հայոց ձորի մէջ Հայկ Նահապետի տօնած յաղթական նկարագրութեամբ:
Վիպասք
Ըստ Պատմահօր, Հայկ Նահապետ (Հապետոսթեան Հայկ), չկամենալով ենթարկուիլ բռնակալ Տիտանեան Բելին, իր որդիներուն հետ կը հեռանայ դէպի հիւսիս` դէպի իր հայրենի երկիրը: Բելը իր որդիին գլախաւորութեամբ պատուիրակութիւն մը կ’ուղարկէ Հայկին, առաջարկելով վերադառնալ ու հնազանդիլ իրեն: Բելի որդին վճռական մերժում ստանալէ ետք, մեծ բանակով կ’արշաւէ Հայկի դէմ:
Հայկ կը հաւաքէ «իր որդիները, թոռները, քաջ եւ աղեղնաւոր այրերը եւ իր ձեռքին տակ եղած ուրիշ մարդիկ» ու կը հասնի Վանայ ծովակի ափը:
Վճռական ճակատամարտը տեղի կ’ունենայ Վարագայ լերան եւ Վանայ լիճի միջեւ գտնուող տարածքին մէջ` Հայոց ձորի գետի աջ ափին վրայ, գետաբերանէն քիչ մը հեռու: Հայկի կազմակերպած սեպաձեւ (անկիւնով առջեւ) մարտակարգի կեդրոնը կը մխրճուի Բելի զօրքին մէջ: Այդ ժամանակ Հայկ իր լայնալիճ աղեղը կ’ուղղէ եւ եռաթեւ նետով գետին կը տապալէ բռնակալ Բելը: Բելի մեծաթիւ բանակը սարսափած կը ցրուի:
Պատերազմը
Մովսէս Խորենցաին թշնամիին նահայարձակ գործողութիւններու մասին կը գրէ «Տիտանեան Բելը... հետեւակ զօրքի ամբոխով կու գայ եւ կը հասնի հիւսիս, Արարատի երկիր, Կադմոսի տան քով» (Յատուկ կը շեշտուի, թէ Բելի բանակը բաղկացած էր միայն «հետեւակ զօրքով», որ թէեւ քանակով շատ էր, սակայն հեծեալ զօրամասեր չունէր: Այս մէկը կը վկայէ հեծելազօրքի (մարտակառքերու) կիրառման նախորդած պատմական դարաշրջանի մասին: Հետագայ պատերազմները նկարագրելու ընթացքին Մովսէս Խորնեացին առիթը բաց չի ձգեր գովերգելու իր կազմակերպուածութեամբ ու շեշտակի գրոհներով, Առաջաւոր Ասիոյ մէջ հռչակուած Հայոց այրուձին կամ հեծեալ միւս զօրամասերը):
Բել իր յարձակումը կը սկսի հարաւէն եւ առաջին հարուածը կը հասցնէ Հայկի թոռ Կադմոսի տիրոյթներուն (Կադմոսի տուն): Կադմոս կը խուսափի հակառակորդի հետ բախումէն, կը նահանջէ ու կը միանայ Հայկին: Հայկ, հիւսիսէն լիճը շրջանցելով` Կադմոսի կը յառաջանայ: Հայկ արդէն աւարտած էր իր զօրահաւաքը եւ պատրաստ էր գործնական գործողութիւններու: Բելը չի կրնար խոչընդոտել Հայկի կազմակերպչական բնոյթի աշխատանքներու աւարտը եւ ինչպէս նաեւ Կադմոսի ուժերու միաւորման աշխատանքը:
Տեղեկանք. – Վիպասքին մէջ նկարագրուած ռազմավարութիւնը (սահմանամերձ շրջաններու ուժերուն նահանջը եւ գլխաւոր ուժերուն միանալէն ետք մարտական գործողութիւններու մասնակցութիւնը) Հայաստանի մէջ կիռարուած էր մինչեւ Արտաշէս Ա.-ի (Ք.ա.189-160 թթ.) ռազմական բարեփոխումը: Արտաշէս Ա. սահմանամերձ շրջաններուն մէջ կը ստեղծէ մշտական զօրք պահելու իրաւունք ունեցող բդեշխութիւններ, որոնց կը վստահուի սահմաններու անվտանգութեան ապահովումը եւ հակառակորդին առաջին հակահարուած հասցնելու իրաւունք` մինչեւ հիմնական (թագաւորական) ուժերու տեղ հասնիլը:
Բելի հրոսակներուն, երկրի կեդրոնական նահանգներ ներխուժել թոյլ չտալու համար, Հայկ կ’որոշէ վճռական ճակատամարտով կանգնեցնել անոնց յառաջխաղացումը. այդ պատճառով մարտի նախապատրաստական աշխատանքները իրականացնելէ ետք, ան հակառակորդին հետ ճակատամարտելու համար յարմար վայր կը հասնի ու կը սպասէ, որ Բելի զօրքը անցնի գետը:
Ճակատամարտի նախապատրաստումը
Ըստ Խորնեացիի` «Բել մեծ ամբոխով հանդարտ կանգնած էր ջուրին (գետին) ձախ կողմը բլրակի մը վրայ` իբրեւ դիտանոց»: Բելի զօրքերը նկարագրելու ընթացքին Պատմահայրը, որպէս քաոսային ուժի մարմնաւորում, անոնց ներկայացուցած է «անճոռնի ամբոխի զօրութեամբ» եւ «բազմութիւն անկարգ հրոսակի» արտայայտութիւններով: Պատմահայրը կ’ընդգծէ, որ ոչ «հսկաները» եւ ոչ ալ անոնց «մեծ բազմութիւնը», չէին կրնար խուճապի մատնել Հայկը:
Հայկի գործողութիւնները կը համապատասխանեն մարտավարական իրավիճակին: Հայկ իր զօրքի մարտակարգը կը շարէ հակառակորդի թոյլ կողմերը հաշուի առնելով: Հայկական ուժերը «կարգելով երեքանկիւն ձեւով»` Հայկը իր վրայ կը վերցէ կեդրոնի անմիջական հրամանատարութիւնը, աջ զօրաթեւը կը յանձնէ որդիներուն` Արամանեակի գլխաւորութեամբ, ձախ թեւը թոռներուն` Կադմոսի գլխաւորութեամբ, որովհետեւ «աղեղ եւ սուր գործածելու մէջ անոնք կորովի մարդիկ էին»: Իսկ «միւս բազմութիւնը» կը կանգնեցնէ ետեւի մասը` կազմելով սեպաձեւ մարտակարգ:
Մարտավարութեան ամբողջ խնդիրները պարզաբանելու շարքին կարեւոր է թոյլ թեւերու ջախջախումէն խուսափելու համար «աղեղ եւ սուր գործածելու մէջ կորովի» մարդոց ընտրելու կանխամատածուած ըլլալը: Սրակիրները անմիջապէս իրենց վրայ պիտի վերցնէին թեւային գրոհներու կասեցումը, իսկ նետաձիգերը, թեւերու ուղղութեամբ նետահարելով, պիտի խափանէին թեւանցումներու իրականացումը: Գիտակցելով զօրաթեւերու հրամանակազմի զոհուելուն մեծ հաւանականութեանը` Հայկը, Արամանեակին եւ Կադմոսին տեղ ոչ թէ մէկական, այլ մէկ անգամէն երկուական տեղակալներ կը նշանակէ:
Տեղեկանք. Մարտէն առաջ տեղակալի տեղակալ (մարտի մէջ հրամանատարի զոհուելու պարագային տեղակալի եւ մարտի ընթացքին հրամանատարութիւնը ստանձնած տեղակալի զոհուելու պարագային` երկրորդ տեղակալի) նշանակելու սկզբունքը եւրոպական երկիրներու մէջ սկսած է կիրառուիլ XVIII դ. եւ այդ մէկը պայմանաւորուած էր հրետանիի արագաձգութեան ու կրակի հզօրութեան աճով: Հայոց բանակի մէջ հնագոյն ժամանակներէն կիրառուող այս սկզբունքի արդիականութեան մասին կը վկայէ այն փաստը որ նախօրոք երկրորդ (երրորդ) տեղակալի նշանակելու պահաջը այսօր պարտադիր է բոլոր երկիրներու բանակներու մարտական կանոնագիրքերու մէջ:
Ճակատամատի ընթացքին Հայկի բանակի կողմէն կիրառուած զէնքերու մասին, Պատմահայրը կը նշէ միայն սուրը եւ աղեղը: Աղեղը հակառակորդին մեծ հեռաւորութեան վրայ (30 մեթրէն մինչեւ 250 եւ աւելի մեթր) խոցելու համար պիտի օգտագործուէր իսկ սուրը մերձամարտի համար նախատեսուած հիմնական զէնքն էր: Պատմահայրը առանձնայատուկ պարծանքով կը նշէ «լայնալիճ» աղեղի կիրառութիւնը (որ նետի խոցման հեռաւորութիւնը կարելի էր կրկնակի մեծցնել):
Հասկնալի է, որ միայն երկու տեսակ զէնքերով բանակը չէր կրնար մասնակցիլ վճռական ճակատամարտին: Կարելի է նշել զէնքերու քանի մը տեսակներ, որոնք հնագոյն ժամանակներէն ի վեր տարածուած էին Հայկական լեռնաշխարհին մէջ (տեգ, նիզակ, պարսատիկ, դաշոյն եւ այլն): Թուած զէնքերու մէկ մասը պրոնզի դարուն շատ աւելի տարածուած էր, քան սուրը, որ շատ աւելի «թանկարժէք» ըլլալու պատճառով զէնքի ամենատարածուած տեսակը չէր կրնար ըլլալ:
Ճակատամարտէն առաջ Հայկի արտասանած ճառի միջոցով ձեւակերպուած է հայրենասէր հայու կեանքի ու պայքարի սկզբունքը:
Զօրքին դիմելով Հայկ կ’ըսէ. «Կամ մեռնինք եւ մեր ազգը Բելին ենթարկուի եւ կամ մեր մատներու յաջողութիւնը անոր ցոյց տանք, անոր ամբոխը ցրուի եւ մենք յաղթութիւն տօնենք»: Հետեւաբար, Հայկազուն սերունդներուն աւանդուած է ազգի նահապետէն, թագաւորէն մինչեւ շինականը պատրաստ ըլլալ հայրենիքի համար զոհուելու: Իւրաքանչիւրը իր կարգավիճակով հաւասարապէս պատասխանատու է հայրենիքի ազատագրման պայքարին մէջ:
Յաղթանակը
Ճակատամարտի առաջին հանգրուանին Բելը ամբողջ ճակատով վճռական գրոհով կը փորձէ խախտել Հայկի բանակի մարտակարգը: Բել որքան հնարաւոր է արագ` առաջին իսկ գրոհով կ’ուզէր մարտը աւարտել:Ան բլուրէն վար կ’իջնէ:
Երկրորդ հանգրուանով Հայկի պատրաստած մարտակարգը հակառակորդի զօրաթեւերուն հարկադրած էր առաջանալու ու գրոհի անդրադարձման պահին փաստօրէն յայտնուած էր Բելի բանակի կեդրոնը մխրճուած դիրքի մէջ: «Այս անսպասելի տարակուսական դիպուածը տեսնելով Տիտանեան արքան զարհուրեցաւ, եւ ետ քաշուելով սկսաւ բարձրանալ այն բլուրը, ուրկէ իջած էր... Որովհետեւ կը մտածէր ամբոխի մէջ ամրանալ մինչեւ բոլոր զօրքին ժամանումը, որպէսզի երկրորդ անգամ ճակատամարտի»: Հետեւաբար, Հայկը ճիշտ ընտրած էր ոչ միայն ճակատամարտի վայրը այլ եւ ժամանակը:
Պատերազմի նկարագրութեան մէջ ոչ մէկ տեղ չի խօսուիր Բելի կողմէ զօրքը մասնատելու մասին, եւ ան ոչ թէ մարտը դադրեցնելու կամ նահանջի հրաման տուած է, այլ ընդամէնը որոշած է ետ քաշուիլ բլուրի վրայէն մարտին հետեւելու համար: Հետեւաբար, վերջապահ ուժերը մարտադաշտին շատ մօտ պէտք է ըլլային եւ Բելը անոնց տեղ հասնելու հետ մեծ յոյսեր կը կապէր: Հայկի փոքրաթիւ ուժերը, որոնք մինչ այդ մեծ դժուարութեամբ կասեցուցած էին առաջին գրոհը, չէին դիմանար երկրորդ ու ալ աւելի հուժկու գրոհին: «Աղեղնաւոր Հայկը այս բանը հասկնալով առաջ կ’անցնի, կը հասնի Բելին քով պինդ կը քարշէ լայնալիճ աղեղը» եւ արձակելով երեքթեւեան նետը, կը տապալէ եւ կը սպաննէ Բելը:
Բել կը նետահարուի այն ժամանակ, երբ իր զինուորները շարունակուող մարտի պայամաններու անորոշութեան մէջ անոր վճռական քայլին կը սպասէին սակայն բռնակալի մեծաթիւ բանակի ամենաթոյլ տեղը ինքը` բռնակալ Բելն էր: Բելի բանակը Հայկական լեռնաշխարհի հարաւը հասցուցած էին անոր աշխարհակալական նկրտումները, անոր ցասումի վախն էր միայն որ համախմբած էր այդ տարասեռ ամբոխը: Հետեւաբար, Մովսէս Խորենացին իրատեսօրէն կը նկարագրէ Բելի սպաննուելէն ետք սկսուած խուճապը. «Իսկ ամբոխը, տեսնելով այսպիսի քաջ ու մեծ գործ, փախուստի կը դիմէ ու իւրաքանչիւրը իր երեսը դարձցած կողմը կը փախչի»:
Պատմահայրը, ամփոփելով իր խօսքը ճակատամարտի յաղթական աւարտի մասին կը գրէ. «Մեր երկիրը մեր նախնի Հայկի անունով կը կոչուի Հայք»: Հայկը եւ Հայկազունները շարունակեցին շենացնել Հայոց աշխարհը:
Արդիւքները
Մովսէս Խորենացին ակնածանքով կը խօսի զէնքին տիրապետելու գործին մէջ վարպետացած Հայկի մասին, կարեւորելով ճիշտ նշանառման տիրապետելը, կ’ակնարկէ նետաձիգներու հմտութիւններուն կատարելագործման անհրաժեշտութեանը: Իր քարոզին մէջ պատմական իրադարձութիւններու նկարագրումին զուգընթաց, բանակին մէջ դիպուկաձիգներու դերը կը բարձրացնէ: Հայաստանի մէջ հնագոյն ժամանակներէն ի վեր որ ե՜ւ դիպուկ նետաձգութիւն կը պահանջուէր ե՜ւ հեռահարութիւն: Ուշագրաւ է նաեւ կողմերու սպառազինութեան նկարագրութիւնը: Հայկը կը ներկայացնէ որպէս «աղեղնաւոր հսկայ»: Իսկ Բելի նկարագրութեան ժամանակ կը տեսնենք սաղաւարտ, զրահ, ոտնազրահներ, բազկակալներ, գօտիներէն կախուած սուր, վահան, աջ ձեռքի նիզակ, այսինքն` ամբողջ սպառազինութիւնը: Որոշակիօրէն ցոյց կը տրուի որ զէնքն ու սպառազինութիւնը այնքան կարեւոր չեն որքան զէնքին հմտօրէն տիրապետելու արուեստը, հակառակ որ զէնքը իր հերթին կարեւոր նշանակութիւն ունի: Յիշենք այն հիացմունքը, որով Խորենացին կը պատմէ «լայնալիճ աղեղի» կիրառման մասին:
«Հայկ եւ Բել» վիպասքի օրինակով մենք կը տեսնենք, որ V դարուն Հայոց իրականութեան մէջ ռազմարուեստի տեսական վերլուծութիւնը բաւական բարձր մակարդակ ունէր:
Հետեւաբար, Հայոց ձորի ճակատամարտի ընթացքին տարած յաղթանակի նշանակութիւնը չի սահմանափակուիր մարտավարական «շրջանակներով»: Ան կ’ընդգրկէ ռազմարուեստի եւ ռազմատեսական մտքի զարգացման բաւականին լայն շրջանակ` հետագայ սերունդներու առջեւ նորանոր յաղթանակներու կերտումի գաղտնքիներ բանալով:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Նշանակ»
»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»««
Հայոց Ձորի ճակատամարտը
(Ք. Ա. 2492 Թ.)
Մեր Առաջին Յաղթանակը
Հայ ժողովուրդի պատմութիւնը կը սկսի Հայոց ձորի ճակատամարտով, Հայկ Նահապետի` Բաբելոնի տիրակալ Տիտանեան Բելի զօրքերու դէմ տարած յաղթանակով: Այս պատերազմը մեզի յայտնի է Պատմահայր Մովսէս Խորնեցիի «Հայոց Պատմութիւն», «Հայկ եւ Բել» վիպասքով: Այս պատերազմը Հայ ժողովուրդի ինքնաճանաչման կարեւոր խթաններէն մէկն է: 11 Օգոստոս 2008 թուականին, Հայ ժողովուրդը տօնեց այս Յաղթանակին 4500 ամեակը: Այս պատկառելի տարեդարձը առիթ է վերիմաստաւորելու Հայոց պատմութեան բազմաթիւ հարցերը` ինչպէս նաեւ Հայոց Յաղթանակները:
Պահպանելով Հայ ժողովուրդի պատմութեան աւանդական շարադրանքը, մեր յաղթանակներուն նուիրուած այս աշխատութիւնը յարմար կը տեսնենք սկսիլ Հայոց ձորի մէջ Հայկ Նահապետի տօնած յաղթական նկարագրութեամբ:
Վիպասք
Ըստ Պատմահօր, Հայկ Նահապետ (Հապետոսթեան Հայկ), չկամենալով ենթարկուիլ բռնակալ Տիտանեան Բելին, իր որդիներուն հետ կը հեռանայ դէպի հիւսիս` դէպի իր հայրենի երկիրը: Բելը իր որդիին գլախաւորութեամբ պատուիրակութիւն մը կ’ուղարկէ Հայկին, առաջարկելով վերադառնալ ու հնազանդիլ իրեն: Բելի որդին վճռական մերժում ստանալէ ետք, մեծ բանակով կ’արշաւէ Հայկի դէմ:
Հայկ կը հաւաքէ «իր որդիները, թոռները, քաջ եւ աղեղնաւոր այրերը եւ իր ձեռքին տակ եղած ուրիշ մարդիկ» ու կը հասնի Վանայ ծովակի ափը:
Վճռական ճակատամարտը տեղի կ’ունենայ Վարագայ լերան եւ Վանայ լիճի միջեւ գտնուող տարածքին մէջ` Հայոց ձորի գետի աջ ափին վրայ, գետաբերանէն քիչ մը հեռու: Հայկի կազմակերպած սեպաձեւ (անկիւնով առջեւ) մարտակարգի կեդրոնը կը մխրճուի Բելի զօրքին մէջ: Այդ ժամանակ Հայկ իր լայնալիճ աղեղը կ’ուղղէ եւ եռաթեւ նետով գետին կը տապալէ բռնակալ Բելը: Բելի մեծաթիւ բանակը սարսափած կը ցրուի:
Պատերազմը
Մովսէս Խորենցաին թշնամիին նահայարձակ գործողութիւններու մասին կը գրէ «Տիտանեան Բելը... հետեւակ զօրքի ամբոխով կու գայ եւ կը հասնի հիւսիս, Արարատի երկիր, Կադմոսի տան քով» (Յատուկ կը շեշտուի, թէ Բելի բանակը բաղկացած էր միայն «հետեւակ զօրքով», որ թէեւ քանակով շատ էր, սակայն հեծեալ զօրամասեր չունէր: Այս մէկը կը վկայէ հեծելազօրքի (մարտակառքերու) կիրառման նախորդած պատմական դարաշրջանի մասին: Հետագայ պատերազմները նկարագրելու ընթացքին Մովսէս Խորնեացին առիթը բաց չի ձգեր գովերգելու իր կազմակերպուածութեամբ ու շեշտակի գրոհներով, Առաջաւոր Ասիոյ մէջ հռչակուած Հայոց այրուձին կամ հեծեալ միւս զօրամասերը):
Բել իր յարձակումը կը սկսի հարաւէն եւ առաջին հարուածը կը հասցնէ Հայկի թոռ Կադմոսի տիրոյթներուն (Կադմոսի տուն): Կադմոս կը խուսափի հակառակորդի հետ բախումէն, կը նահանջէ ու կը միանայ Հայկին: Հայկ, հիւսիսէն լիճը շրջանցելով` Կադմոսի կը յառաջանայ: Հայկ արդէն աւարտած էր իր զօրահաւաքը եւ պատրաստ էր գործնական գործողութիւններու: Բելը չի կրնար խոչընդոտել Հայկի կազմակերպչական բնոյթի աշխատանքներու աւարտը եւ ինչպէս նաեւ Կադմոսի ուժերու միաւորման աշխատանքը:
Տեղեկանք. – Վիպասքին մէջ նկարագրուած ռազմավարութիւնը (սահմանամերձ շրջաններու ուժերուն նահանջը եւ գլխաւոր ուժերուն միանալէն ետք մարտական գործողութիւններու մասնակցութիւնը) Հայաստանի մէջ կիռարուած էր մինչեւ Արտաշէս Ա.-ի (Ք.ա.189-160 թթ.) ռազմական բարեփոխումը: Արտաշէս Ա. սահմանամերձ շրջաններուն մէջ կը ստեղծէ մշտական զօրք պահելու իրաւունք ունեցող բդեշխութիւններ, որոնց կը վստահուի սահմաններու անվտանգութեան ապահովումը եւ հակառակորդին առաջին հակահարուած հասցնելու իրաւունք` մինչեւ հիմնական (թագաւորական) ուժերու տեղ հասնիլը:
Բելի հրոսակներուն, երկրի կեդրոնական նահանգներ ներխուժել թոյլ չտալու համար, Հայկ կ’որոշէ վճռական ճակատամարտով կանգնեցնել անոնց յառաջխաղացումը. այդ պատճառով մարտի նախապատրաստական աշխատանքները իրականացնելէ ետք, ան հակառակորդին հետ ճակատամարտելու համար յարմար վայր կը հասնի ու կը սպասէ, որ Բելի զօրքը անցնի գետը:
Ճակատամարտի նախապատրաստումը
Ըստ Խորնեացիի` «Բել մեծ ամբոխով հանդարտ կանգնած էր ջուրին (գետին) ձախ կողմը բլրակի մը վրայ` իբրեւ դիտանոց»: Բելի զօրքերը նկարագրելու ընթացքին Պատմահայրը, որպէս քաոսային ուժի մարմնաւորում, անոնց ներկայացուցած է «անճոռնի ամբոխի զօրութեամբ» եւ «բազմութիւն անկարգ հրոսակի» արտայայտութիւններով: Պատմահայրը կ’ընդգծէ, որ ոչ «հսկաները» եւ ոչ ալ անոնց «մեծ բազմութիւնը», չէին կրնար խուճապի մատնել Հայկը:
Հայկի գործողութիւնները կը համապատասխանեն մարտավարական իրավիճակին: Հայկ իր զօրքի մարտակարգը կը շարէ հակառակորդի թոյլ կողմերը հաշուի առնելով: Հայկական ուժերը «կարգելով երեքանկիւն ձեւով»` Հայկը իր վրայ կը վերցէ կեդրոնի անմիջական հրամանատարութիւնը, աջ զօրաթեւը կը յանձնէ որդիներուն` Արամանեակի գլխաւորութեամբ, ձախ թեւը թոռներուն` Կադմոսի գլխաւորութեամբ, որովհետեւ «աղեղ եւ սուր գործածելու մէջ անոնք կորովի մարդիկ էին»: Իսկ «միւս բազմութիւնը» կը կանգնեցնէ ետեւի մասը` կազմելով սեպաձեւ մարտակարգ:
Մարտավարութեան ամբողջ խնդիրները պարզաբանելու շարքին կարեւոր է թոյլ թեւերու ջախջախումէն խուսափելու համար «աղեղ եւ սուր գործածելու մէջ կորովի» մարդոց ընտրելու կանխամատածուած ըլլալը: Սրակիրները անմիջապէս իրենց վրայ պիտի վերցնէին թեւային գրոհներու կասեցումը, իսկ նետաձիգերը, թեւերու ուղղութեամբ նետահարելով, պիտի խափանէին թեւանցումներու իրականացումը: Գիտակցելով զօրաթեւերու հրամանակազմի զոհուելուն մեծ հաւանականութեանը` Հայկը, Արամանեակին եւ Կադմոսին տեղ ոչ թէ մէկական, այլ մէկ անգամէն երկուական տեղակալներ կը նշանակէ:
Տեղեկանք. Մարտէն առաջ տեղակալի տեղակալ (մարտի մէջ հրամանատարի զոհուելու պարագային տեղակալի եւ մարտի ընթացքին հրամանատարութիւնը ստանձնած տեղակալի զոհուելու պարագային` երկրորդ տեղակալի) նշանակելու սկզբունքը եւրոպական երկիրներու մէջ սկսած է կիրառուիլ XVIII դ. եւ այդ մէկը պայմանաւորուած էր հրետանիի արագաձգութեան ու կրակի հզօրութեան աճով: Հայոց բանակի մէջ հնագոյն ժամանակներէն կիրառուող այս սկզբունքի արդիականութեան մասին կը վկայէ այն փաստը որ նախօրոք երկրորդ (երրորդ) տեղակալի նշանակելու պահաջը այսօր պարտադիր է բոլոր երկիրներու բանակներու մարտական կանոնագիրքերու մէջ:
Ճակատամատի ընթացքին Հայկի բանակի կողմէն կիրառուած զէնքերու մասին, Պատմահայրը կը նշէ միայն սուրը եւ աղեղը: Աղեղը հակառակորդին մեծ հեռաւորութեան վրայ (30 մեթրէն մինչեւ 250 եւ աւելի մեթր) խոցելու համար պիտի օգտագործուէր իսկ սուրը մերձամարտի համար նախատեսուած հիմնական զէնքն էր: Պատմահայրը առանձնայատուկ պարծանքով կը նշէ «լայնալիճ» աղեղի կիրառութիւնը (որ նետի խոցման հեռաւորութիւնը կարելի էր կրկնակի մեծցնել):
Հասկնալի է, որ միայն երկու տեսակ զէնքերով բանակը չէր կրնար մասնակցիլ վճռական ճակատամարտին: Կարելի է նշել զէնքերու քանի մը տեսակներ, որոնք հնագոյն ժամանակներէն ի վեր տարածուած էին Հայկական լեռնաշխարհին մէջ (տեգ, նիզակ, պարսատիկ, դաշոյն եւ այլն): Թուած զէնքերու մէկ մասը պրոնզի դարուն շատ աւելի տարածուած էր, քան սուրը, որ շատ աւելի «թանկարժէք» ըլլալու պատճառով զէնքի ամենատարածուած տեսակը չէր կրնար ըլլալ:
Ճակատամարտէն առաջ Հայկի արտասանած ճառի միջոցով ձեւակերպուած է հայրենասէր հայու կեանքի ու պայքարի սկզբունքը:
Զօրքին դիմելով Հայկ կ’ըսէ. «Կամ մեռնինք եւ մեր ազգը Բելին ենթարկուի եւ կամ մեր մատներու յաջողութիւնը անոր ցոյց տանք, անոր ամբոխը ցրուի եւ մենք յաղթութիւն տօնենք»: Հետեւաբար, Հայկազուն սերունդներուն աւանդուած է ազգի նահապետէն, թագաւորէն մինչեւ շինականը պատրաստ ըլլալ հայրենիքի համար զոհուելու: Իւրաքանչիւրը իր կարգավիճակով հաւասարապէս պատասխանատու է հայրենիքի ազատագրման պայքարին մէջ:
Յաղթանակը
Ճակատամարտի առաջին հանգրուանին Բելը ամբողջ ճակատով վճռական գրոհով կը փորձէ խախտել Հայկի բանակի մարտակարգը: Բել որքան հնարաւոր է արագ` առաջին իսկ գրոհով կ’ուզէր մարտը աւարտել:Ան բլուրէն վար կ’իջնէ:
Երկրորդ հանգրուանով Հայկի պատրաստած մարտակարգը հակառակորդի զօրաթեւերուն հարկադրած էր առաջանալու ու գրոհի անդրադարձման պահին փաստօրէն յայտնուած էր Բելի բանակի կեդրոնը մխրճուած դիրքի մէջ: «Այս անսպասելի տարակուսական դիպուածը տեսնելով Տիտանեան արքան զարհուրեցաւ, եւ ետ քաշուելով սկսաւ բարձրանալ այն բլուրը, ուրկէ իջած էր... Որովհետեւ կը մտածէր ամբոխի մէջ ամրանալ մինչեւ բոլոր զօրքին ժամանումը, որպէսզի երկրորդ անգամ ճակատամարտի»: Հետեւաբար, Հայկը ճիշտ ընտրած էր ոչ միայն ճակատամարտի վայրը այլ եւ ժամանակը:
Պատերազմի նկարագրութեան մէջ ոչ մէկ տեղ չի խօսուիր Բելի կողմէ զօրքը մասնատելու մասին, եւ ան ոչ թէ մարտը դադրեցնելու կամ նահանջի հրաման տուած է, այլ ընդամէնը որոշած է ետ քաշուիլ բլուրի վրայէն մարտին հետեւելու համար: Հետեւաբար, վերջապահ ուժերը մարտադաշտին շատ մօտ պէտք է ըլլային եւ Բելը անոնց տեղ հասնելու հետ մեծ յոյսեր կը կապէր: Հայկի փոքրաթիւ ուժերը, որոնք մինչ այդ մեծ դժուարութեամբ կասեցուցած էին առաջին գրոհը, չէին դիմանար երկրորդ ու ալ աւելի հուժկու գրոհին: «Աղեղնաւոր Հայկը այս բանը հասկնալով առաջ կ’անցնի, կը հասնի Բելին քով պինդ կը քարշէ լայնալիճ աղեղը» եւ արձակելով երեքթեւեան նետը, կը տապալէ եւ կը սպաննէ Բելը:
Բել կը նետահարուի այն ժամանակ, երբ իր զինուորները շարունակուող մարտի պայամաններու անորոշութեան մէջ անոր վճռական քայլին կը սպասէին սակայն բռնակալի մեծաթիւ բանակի ամենաթոյլ տեղը ինքը` բռնակալ Բելն էր: Բելի բանակը Հայկական լեռնաշխարհի հարաւը հասցուցած էին անոր աշխարհակալական նկրտումները, անոր ցասումի վախն էր միայն որ համախմբած էր այդ տարասեռ ամբոխը: Հետեւաբար, Մովսէս Խորենացին իրատեսօրէն կը նկարագրէ Բելի սպաննուելէն ետք սկսուած խուճապը. «Իսկ ամբոխը, տեսնելով այսպիսի քաջ ու մեծ գործ, փախուստի կը դիմէ ու իւրաքանչիւրը իր երեսը դարձցած կողմը կը փախչի»:
Պատմահայրը, ամփոփելով իր խօսքը ճակատամարտի յաղթական աւարտի մասին կը գրէ. «Մեր երկիրը մեր նախնի Հայկի անունով կը կոչուի Հայք»: Հայկը եւ Հայկազունները շարունակեցին շենացնել Հայոց աշխարհը:
Արդիւքները
Մովսէս Խորենացին ակնածանքով կը խօսի զէնքին տիրապետելու գործին մէջ վարպետացած Հայկի մասին, կարեւորելով ճիշտ նշանառման տիրապետելը, կ’ակնարկէ նետաձիգներու հմտութիւններուն կատարելագործման անհրաժեշտութեանը: Իր քարոզին մէջ պատմական իրադարձութիւններու նկարագրումին զուգընթաց, բանակին մէջ դիպուկաձիգներու դերը կը բարձրացնէ: Հայաստանի մէջ հնագոյն ժամանակներէն ի վեր որ ե՜ւ դիպուկ նետաձգութիւն կը պահանջուէր ե՜ւ հեռահարութիւն: Ուշագրաւ է նաեւ կողմերու սպառազինութեան նկարագրութիւնը: Հայկը կը ներկայացնէ որպէս «աղեղնաւոր հսկայ»: Իսկ Բելի նկարագրութեան ժամանակ կը տեսնենք սաղաւարտ, զրահ, ոտնազրահներ, բազկակալներ, գօտիներէն կախուած սուր, վահան, աջ ձեռքի նիզակ, այսինքն` ամբողջ սպառազինութիւնը: Որոշակիօրէն ցոյց կը տրուի որ զէնքն ու սպառազինութիւնը այնքան կարեւոր չեն որքան զէնքին հմտօրէն տիրապետելու արուեստը, հակառակ որ զէնքը իր հերթին կարեւոր նշանակութիւն ունի: Յիշենք այն հիացմունքը, որով Խորենացին կը պատմէ «լայնալիճ աղեղի» կիրառման մասին:
«Հայկ եւ Բել» վիպասքի օրինակով մենք կը տեսնենք, որ V դարուն Հայոց իրականութեան մէջ ռազմարուեստի տեսական վերլուծութիւնը բաւական բարձր մակարդակ ունէր:
Հետեւաբար, Հայոց ձորի ճակատամարտի ընթացքին տարած յաղթանակի նշանակութիւնը չի սահմանափակուիր մարտավարական «շրջանակներով»: Ան կ’ընդգրկէ ռազմարուեստի եւ ռազմատեսական մտքի զարգացման բաւականին լայն շրջանակ` հետագայ սերունդներու առջեւ նորանոր յաղթանակներու կերտումի գաղտնքիներ բանալով:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Monday, October 18, 2010
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները- 155 -Ռուբէն
Գլուխ Գ.
Վասպուրականի աշխարհագրական, ընկերային
եւ քաղաքական պայմանները
Հաւաքուած ենք Ս. Թադէոսի եկեղեցիին մէջ, 20 հոգի շալակաւոր եւ 10 առանց շալակի ու զինուած: Բոլորս ալ գիւղական շորեր ենք հագուած, ինչպէս որ կը հագուին աբաղացիները: Ես ու Արտաշէսը անոնց նման մեր գլուխներու առջեւի մասը խուզած ենք եւ անոնցմէ աւելի պատառոտուած շորեր հագած: Հայր սուրբը կ’աղօթէ եւ կ’օրհնէ մեզ. բոլորս մէկ-մէկ կը մօտենանք ու կը համբուրենք Խաչն ու Աւետարանը: Հաւատաս Աստուծոյ թէ չհաւատաս, բայց երբ կ’երթաս դէպի մահ, հաւատքը կը մխիթարէ եւ կը սփոփէ քեզ. աղօթքէն ու օրհնութենէն յետոյ, աւելի հանգիստ խղճով կրնաս յանձնել քեզ ճակատագրին, որքան ալ պարզ լինի քեզ, որ այդ ճակատագիրը կը տանի դէպի անխուսափելի մահը:
Մէկ-մէկ դուրս կու գանք Վանքէն: Գիւղացի կանայք եւ տղամարդիկ արտասուքը աչքերուն` «Ուղուր լինի ձեզ, ձեր ոտքին մատաղ» ըսելով, ճանապարհ կը դնեն մեզ:
Մերը զինուորական խումբ չէ, այլ պարզ շալակաւորներու` բարձուած փամփուշտներով: Այն 10 հրացանները, զորս առած էինք, զօրքերու կամ աշիրէթներու դէմ կռուելու համար չէին, այլ պատահական խումբերէն եւ աւազակներէն պաշտպանելու համար: Այդպիսիները պիտի խփէինք եւ անցնէինք: Մեր խումբը, որ բաղկացած էր Աբաղայի հայերէ, ճամբայ կ’իյնար, ուրեմն իբրեւ պարզ ճամբորդներու խումբ մը: Ցերեկները, մեր տարած փամփուշտները պիտի պահուէին խումբի կեցած տեղէն քիչ մը հեռու, որպէսզի չվտանգուէին գիւղացիները: Ասոնց արդէն, իբրեւ Կոփ-Մահէտ բէկի մարդոց, քիւրտերէն ոչ ոք պիտի համարձակէր ձեռք տալ: Զէնքերը միայն գիշերը պիտի բանեցնէինք, եթէ անհրաժեշտ լինէր: Ահա այս «ծծման ձեւով» է, որ փամփուշտն ու ռազմամթերքը ներս կը տարուէր մինչեւ Աբաղա: Իսկ մենք, երկու օտարականներս, 30է աւելի տեղացիներու մէջ հեշտութեամբ պիտի պարտկուէինք, եթէ նոյնիսկ հարցնող լինէր:
Մենք կը շարժուինք շատ արագ, որպէսզի հասնինք ժամ առաջ Ալական լեռը: Բայց Կարէնի գիւղը դեռ չհասած, ինչ որ մարդիկ կ’ելլեն մեր դէմը եւ քրտերէն կը հացնեն` «Ո±վքեր էք դուք»: Սուրհանդակը պատասխան կու տայ քրտերէն. կարծեմ կ’ըսէ թէ «ճամբորդ ենք»: Անոնք կը սկսին մեր վրայ կրակել: Ես կ’արգիլեմ պատասխանել այդ մութ գիշերին, մանաւանդ որ վստահ ալ չեմ զէնք գործածելու անփորձ այդ գիւղացիներու վրայ: Կրակէն ազատելու համար կը շեղենք մեր ճանապարհը. կէս ժամ յետոյ նորէն կ’իյնանք նոյն ճամբուն վրայ:
Մեր ետեւէն ինչ որ մարդիկ կու գան, կը տեսնենք որ ձիաւորներ են: Հինգ հոգի զինուորներէ ետ մնացած ենք, եւ երբ կը տեսնենք, որ մեր դէմ կը գտնուին 30ի չափ զինուածներ (աւազակ թէ զօրք` չհասկցանք), ստիպուած կը կրակենք: Վնաս տալ կամ չտալը չպարզուեց մեզի համար, միայն տեսանք, որ անոնք փախան եւ շատ հեռուէն սկսան կրակ բանալ մեր վրայ: Մենք առաջ շարժեցանք մթութեան մէջ եւ հասանք խումբին: Մեր հետքը կորսնցնելու համար ճամբայէն դուրս ելանք եւ սկսանք բարձրանալ Ալական: Ամբողջ գիշերը բարձրանանք: Արշալոյս է արդէն, բայց դեռ տեղ չենք հասած: Վերջապէս, արեւուն տաք շողերու տակ, կը հասնինք ձիւնապատ կատարի մօտ եւ սառոյցիներու տակէն հոսող մէկ առուակի կողքին կանք կ’առնենք:
Շար 155
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Վասպուրականի աշխարհագրական, ընկերային
եւ քաղաքական պայմանները
Հաւաքուած ենք Ս. Թադէոսի եկեղեցիին մէջ, 20 հոգի շալակաւոր եւ 10 առանց շալակի ու զինուած: Բոլորս ալ գիւղական շորեր ենք հագուած, ինչպէս որ կը հագուին աբաղացիները: Ես ու Արտաշէսը անոնց նման մեր գլուխներու առջեւի մասը խուզած ենք եւ անոնցմէ աւելի պատառոտուած շորեր հագած: Հայր սուրբը կ’աղօթէ եւ կ’օրհնէ մեզ. բոլորս մէկ-մէկ կը մօտենանք ու կը համբուրենք Խաչն ու Աւետարանը: Հաւատաս Աստուծոյ թէ չհաւատաս, բայց երբ կ’երթաս դէպի մահ, հաւատքը կը մխիթարէ եւ կը սփոփէ քեզ. աղօթքէն ու օրհնութենէն յետոյ, աւելի հանգիստ խղճով կրնաս յանձնել քեզ ճակատագրին, որքան ալ պարզ լինի քեզ, որ այդ ճակատագիրը կը տանի դէպի անխուսափելի մահը:
Մէկ-մէկ դուրս կու գանք Վանքէն: Գիւղացի կանայք եւ տղամարդիկ արտասուքը աչքերուն` «Ուղուր լինի ձեզ, ձեր ոտքին մատաղ» ըսելով, ճանապարհ կը դնեն մեզ:
Մերը զինուորական խումբ չէ, այլ պարզ շալակաւորներու` բարձուած փամփուշտներով: Այն 10 հրացանները, զորս առած էինք, զօրքերու կամ աշիրէթներու դէմ կռուելու համար չէին, այլ պատահական խումբերէն եւ աւազակներէն պաշտպանելու համար: Այդպիսիները պիտի խփէինք եւ անցնէինք: Մեր խումբը, որ բաղկացած էր Աբաղայի հայերէ, ճամբայ կ’իյնար, ուրեմն իբրեւ պարզ ճամբորդներու խումբ մը: Ցերեկները, մեր տարած փամփուշտները պիտի պահուէին խումբի կեցած տեղէն քիչ մը հեռու, որպէսզի չվտանգուէին գիւղացիները: Ասոնց արդէն, իբրեւ Կոփ-Մահէտ բէկի մարդոց, քիւրտերէն ոչ ոք պիտի համարձակէր ձեռք տալ: Զէնքերը միայն գիշերը պիտի բանեցնէինք, եթէ անհրաժեշտ լինէր: Ահա այս «ծծման ձեւով» է, որ փամփուշտն ու ռազմամթերքը ներս կը տարուէր մինչեւ Աբաղա: Իսկ մենք, երկու օտարականներս, 30է աւելի տեղացիներու մէջ հեշտութեամբ պիտի պարտկուէինք, եթէ նոյնիսկ հարցնող լինէր:
Մենք կը շարժուինք շատ արագ, որպէսզի հասնինք ժամ առաջ Ալական լեռը: Բայց Կարէնի գիւղը դեռ չհասած, ինչ որ մարդիկ կ’ելլեն մեր դէմը եւ քրտերէն կը հացնեն` «Ո±վքեր էք դուք»: Սուրհանդակը պատասխան կու տայ քրտերէն. կարծեմ կ’ըսէ թէ «ճամբորդ ենք»: Անոնք կը սկսին մեր վրայ կրակել: Ես կ’արգիլեմ պատասխանել այդ մութ գիշերին, մանաւանդ որ վստահ ալ չեմ զէնք գործածելու անփորձ այդ գիւղացիներու վրայ: Կրակէն ազատելու համար կը շեղենք մեր ճանապարհը. կէս ժամ յետոյ նորէն կ’իյնանք նոյն ճամբուն վրայ:
Մեր ետեւէն ինչ որ մարդիկ կու գան, կը տեսնենք որ ձիաւորներ են: Հինգ հոգի զինուորներէ ետ մնացած ենք, եւ երբ կը տեսնենք, որ մեր դէմ կը գտնուին 30ի չափ զինուածներ (աւազակ թէ զօրք` չհասկցանք), ստիպուած կը կրակենք: Վնաս տալ կամ չտալը չպարզուեց մեզի համար, միայն տեսանք, որ անոնք փախան եւ շատ հեռուէն սկսան կրակ բանալ մեր վրայ: Մենք առաջ շարժեցանք մթութեան մէջ եւ հասանք խումբին: Մեր հետքը կորսնցնելու համար ճամբայէն դուրս ելանք եւ սկսանք բարձրանալ Ալական: Ամբողջ գիշերը բարձրանանք: Արշալոյս է արդէն, բայց դեռ տեղ չենք հասած: Վերջապէս, արեւուն տաք շողերու տակ, կը հասնինք ձիւնապատ կատարի մօտ եւ սառոյցիներու տակէն հոսող մէկ առուակի կողքին կանք կ’առնենք:
Շար 155
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները- 155 -Ռուբէն
Գլուխ Գ.
Վասպուրականի աշխարհագրական, ընկերային
եւ քաղաքական պայմանները
Հաւաքուած ենք Ս. Թադէոսի եկեղեցիին մէջ, 20 հոգի շալակաւոր եւ 10 առանց շալակի ու զինուած: Բոլորս ալ գիւղական շորեր ենք հագուած, ինչպէս որ կը հագուին աբաղացիները: Ես ու Արտաշէսը անոնց նման մեր գլուխներու առջեւի մասը խուզած ենք եւ անոնցմէ աւելի պատառոտուած շորեր հագած: Հայր սուրբը կ’աղօթէ եւ կ’օրհնէ մեզ. բոլորս մէկ-մէկ կը մօտենանք ու կը համբուրենք Խաչն ու Աւետարանը: Հաւատաս Աստուծոյ թէ չհաւատաս, բայց երբ կ’երթաս դէպի մահ, հաւատքը կը մխիթարէ եւ կը սփոփէ քեզ. աղօթքէն ու օրհնութենէն յետոյ, աւելի հանգիստ խղճով կրնաս յանձնել քեզ ճակատագրին, որքան ալ պարզ լինի քեզ, որ այդ ճակատագիրը կը տանի դէպի անխուսափելի մահը:
Մէկ-մէկ դուրս կու գանք Վանքէն: Գիւղացի կանայք եւ տղամարդիկ արտասուքը աչքերուն` «Ուղուր լինի ձեզ, ձեր ոտքին մատաղ» ըսելով, ճանապարհ կը դնեն մեզ:
Մերը զինուորական խումբ չէ, այլ պարզ շալակաւորներու` բարձուած փամփուշտներով: Այն 10 հրացանները, զորս առած էինք, զօրքերու կամ աշիրէթներու դէմ կռուելու համար չէին, այլ պատահական խումբերէն եւ աւազակներէն պաշտպանելու համար: Այդպիսիները պիտի խփէինք եւ անցնէինք: Մեր խումբը, որ բաղկացած էր Աբաղայի հայերէ, ճամբայ կ’իյնար, ուրեմն իբրեւ պարզ ճամբորդներու խումբ մը: Ցերեկները, մեր տարած փամփուշտները պիտի պահուէին խումբի կեցած տեղէն քիչ մը հեռու, որպէսզի չվտանգուէին գիւղացիները: Ասոնց արդէն, իբրեւ Կոփ-Մահէտ բէկի մարդոց, քիւրտերէն ոչ ոք պիտի համարձակէր ձեռք տալ: Զէնքերը միայն գիշերը պիտի բանեցնէինք, եթէ անհրաժեշտ լինէր: Ահա այս «ծծման ձեւով» է, որ փամփուշտն ու ռազմամթերքը ներս կը տարուէր մինչեւ Աբաղա: Իսկ մենք, երկու օտարականներս, 30է աւելի տեղացիներու մէջ հեշտութեամբ պիտի պարտկուէինք, եթէ նոյնիսկ հարցնող լինէր:
Մենք կը շարժուինք շատ արագ, որպէսզի հասնինք ժամ առաջ Ալական լեռը: Բայց Կարէնի գիւղը դեռ չհասած, ինչ որ մարդիկ կ’ելլեն մեր դէմը եւ քրտերէն կը հացնեն` «Ո±վքեր էք դուք»: Սուրհանդակը պատասխան կու տայ քրտերէն. կարծեմ կ’ըսէ թէ «ճամբորդ ենք»: Անոնք կը սկսին մեր վրայ կրակել: Ես կ’արգիլեմ պատասխանել այդ մութ գիշերին, մանաւանդ որ վստահ ալ չեմ զէնք գործածելու անփորձ այդ գիւղացիներու վրայ: Կրակէն ազատելու համար կը շեղենք մեր ճանապարհը. կէս ժամ յետոյ նորէն կ’իյնանք նոյն ճամբուն վրայ:
Մեր ետեւէն ինչ որ մարդիկ կու գան, կը տեսնենք որ ձիաւորներ են: Հինգ հոգի զինուորներէ ետ մնացած ենք, եւ երբ կը տեսնենք, որ մեր դէմ կը գտնուին 30ի չափ զինուածներ (աւազակ թէ զօրք` չհասկցանք), ստիպուած կը կրակենք: Վնաս տալ կամ չտալը չպարզուեց մեզի համար, միայն տեսանք, որ անոնք փախան եւ շատ հեռուէն սկսան կրակ բանալ մեր վրայ: Մենք առաջ շարժեցանք մթութեան մէջ եւ հասանք խումբին: Մեր հետքը կորսնցնելու համար ճամբայէն դուրս ելանք եւ սկսանք բարձրանալ Ալական: Ամբողջ գիշերը բարձրանանք: Արշալոյս է արդէն, բայց դեռ տեղ չենք հասած: Վերջապէս, արեւուն տաք շողերու տակ, կը հասնինք ձիւնապատ կատարի մօտ եւ սառոյցիներու տակէն հոսող մէկ առուակի կողքին կանք կ’առնենք:
Շար 155
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Վասպուրականի աշխարհագրական, ընկերային
եւ քաղաքական պայմանները
Հաւաքուած ենք Ս. Թադէոսի եկեղեցիին մէջ, 20 հոգի շալակաւոր եւ 10 առանց շալակի ու զինուած: Բոլորս ալ գիւղական շորեր ենք հագուած, ինչպէս որ կը հագուին աբաղացիները: Ես ու Արտաշէսը անոնց նման մեր գլուխներու առջեւի մասը խուզած ենք եւ անոնցմէ աւելի պատառոտուած շորեր հագած: Հայր սուրբը կ’աղօթէ եւ կ’օրհնէ մեզ. բոլորս մէկ-մէկ կը մօտենանք ու կը համբուրենք Խաչն ու Աւետարանը: Հաւատաս Աստուծոյ թէ չհաւատաս, բայց երբ կ’երթաս դէպի մահ, հաւատքը կը մխիթարէ եւ կը սփոփէ քեզ. աղօթքէն ու օրհնութենէն յետոյ, աւելի հանգիստ խղճով կրնաս յանձնել քեզ ճակատագրին, որքան ալ պարզ լինի քեզ, որ այդ ճակատագիրը կը տանի դէպի անխուսափելի մահը:
Մէկ-մէկ դուրս կու գանք Վանքէն: Գիւղացի կանայք եւ տղամարդիկ արտասուքը աչքերուն` «Ուղուր լինի ձեզ, ձեր ոտքին մատաղ» ըսելով, ճանապարհ կը դնեն մեզ:
Մերը զինուորական խումբ չէ, այլ պարզ շալակաւորներու` բարձուած փամփուշտներով: Այն 10 հրացանները, զորս առած էինք, զօրքերու կամ աշիրէթներու դէմ կռուելու համար չէին, այլ պատահական խումբերէն եւ աւազակներէն պաշտպանելու համար: Այդպիսիները պիտի խփէինք եւ անցնէինք: Մեր խումբը, որ բաղկացած էր Աբաղայի հայերէ, ճամբայ կ’իյնար, ուրեմն իբրեւ պարզ ճամբորդներու խումբ մը: Ցերեկները, մեր տարած փամփուշտները պիտի պահուէին խումբի կեցած տեղէն քիչ մը հեռու, որպէսզի չվտանգուէին գիւղացիները: Ասոնց արդէն, իբրեւ Կոփ-Մահէտ բէկի մարդոց, քիւրտերէն ոչ ոք պիտի համարձակէր ձեռք տալ: Զէնքերը միայն գիշերը պիտի բանեցնէինք, եթէ անհրաժեշտ լինէր: Ահա այս «ծծման ձեւով» է, որ փամփուշտն ու ռազմամթերքը ներս կը տարուէր մինչեւ Աբաղա: Իսկ մենք, երկու օտարականներս, 30է աւելի տեղացիներու մէջ հեշտութեամբ պիտի պարտկուէինք, եթէ նոյնիսկ հարցնող լինէր:
Մենք կը շարժուինք շատ արագ, որպէսզի հասնինք ժամ առաջ Ալական լեռը: Բայց Կարէնի գիւղը դեռ չհասած, ինչ որ մարդիկ կ’ելլեն մեր դէմը եւ քրտերէն կը հացնեն` «Ո±վքեր էք դուք»: Սուրհանդակը պատասխան կու տայ քրտերէն. կարծեմ կ’ըսէ թէ «ճամբորդ ենք»: Անոնք կը սկսին մեր վրայ կրակել: Ես կ’արգիլեմ պատասխանել այդ մութ գիշերին, մանաւանդ որ վստահ ալ չեմ զէնք գործածելու անփորձ այդ գիւղացիներու վրայ: Կրակէն ազատելու համար կը շեղենք մեր ճանապարհը. կէս ժամ յետոյ նորէն կ’իյնանք նոյն ճամբուն վրայ:
Մեր ետեւէն ինչ որ մարդիկ կու գան, կը տեսնենք որ ձիաւորներ են: Հինգ հոգի զինուորներէ ետ մնացած ենք, եւ երբ կը տեսնենք, որ մեր դէմ կը գտնուին 30ի չափ զինուածներ (աւազակ թէ զօրք` չհասկցանք), ստիպուած կը կրակենք: Վնաս տալ կամ չտալը չպարզուեց մեզի համար, միայն տեսանք, որ անոնք փախան եւ շատ հեռուէն սկսան կրակ բանալ մեր վրայ: Մենք առաջ շարժեցանք մթութեան մէջ եւ հասանք խումբին: Մեր հետքը կորսնցնելու համար ճամբայէն դուրս ելանք եւ սկսանք բարձրանալ Ալական: Ամբողջ գիշերը բարձրանանք: Արշալոյս է արդէն, բայց դեռ տեղ չենք հասած: Վերջապէս, արեւուն տաք շողերու տակ, կը հասնինք ձիւնապատ կատարի մօտ եւ սառոյցիներու տակէն հոսող մէկ առուակի կողքին կանք կ’առնենք:
Շար 155
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Saturday, October 16, 2010
Հայ Յեղափոխականի մը Յիշատակները - 154 - Ռուբէն
«Բժիշկ» Ռուբէնի հետ նորէն ճամբայ կ’իյնամ դէպի Թադէի վանքը: Ճանապարհը ինծի արդէն ծանօթ է. նոյն Ռուբէնի հետ անգամ մը արդէն անցած ենք:
Ռուբէնը ստիպած է, որ ես լաւ շորեր հագուիմ: Գլխիս դրած էր եւրոպական գլխարկ մը, եւ քթիս` ակնոցներ, որոնք իսկոյն «հաքիմ-հաթի» ըսելով բոլորը կը մօտենան եւ իրենց հիւանդութիւնները կը պատմեն բժիշկին: Շատերը սուտ հիւանդ են եւ պարզապէս դեղ ստանալու համար է որ հիւանդ կը ձեւանան: «Հաքիմ»ը կու տայ անոնց ինչ որ փոշիներ, զորս ինքն է պատրաստած (առհասարակ խինին շատ կը բաժանէր իսկական հիւանդներուն, ըսելով որ «անվնաս դեղ է»):
Մեզ մօտ կը բերեն կին մը, որու փորը ուռած է եւ որ կիսամեռ վիճակի մէջ է: Ինծի Ռուբէնը ներկայացուցած էր որպէս մեծ բժիշկ, «հաքիմ-բաշի» եւ որպէս եւրոպացի: Պատուիրած է որ ոչ հայերէն, ոչ քիւրտերէն եւ ոչ ալ թուրքերէն խօսք մը չարտասանեմ եւ խիստ լուրջ ձեւանամ, երբ ծանր հիւանդներ բերեն մեզի: Ես գերմաներէն կամ ուրիշ լեզուներով խօսքեր կը փնթփնթամ: Մեզի կը բերեն եւ իմ առջեւ կը պառկեցնեն հիւանդ կինը: Ես դպրոցական դասագիրքէս կ’արտասանեմ գոց ըրած տող մը` «Այն լամ քոմ ցու այնմ բախէ» (Գառնուկ մը կը մօտենայ առուակի մը): Ռուբէնը կը թարգմանէ բաց անել հիւանդի ուռած տեղը: Ես կը շարունակեմ նոյն ձեւով իմ գերմաներէն խօսքերը, Ռուբէնն ալ կը շարունակէ իր «թարգմանութիւնը», ըսելով որ «հաքիմ-բաշին կը հրամայէ որ հիւանդին տանէք հանգիստ պառկեցնէք, որ անոր համար դեղ նշանակած է, բայց գործողութիւն ընել չի կրնար, որովհետեւ գործիքներ չկան իր հատ...»:
Մեզի հետ կ’առնենք այդ գիւղէն պահակներ, իբրեւ վարձատրութիւն եղած բժշկութեան, որպէսզի ապահով կերպով տեղ հասնենք այն ապրանքները եւ զէնքերը, զորս կը տանէինք վանք:Կը հասնինք վանք: Նոյն վանքն է եւ նոյն մարդիկը: Ոչինչ չէ փոխուած: Գիւղացիք ծոյլ-ծոյլ կանգնած են աթարի դէզերու շուաքին տակ: Նոյն ձանձրանալի միայնութիւնը, նոյն ճպռոտ պառաւ տնտեսը իր թանապուրով:
Ես պիտի սպասեմ այդտեղ, որ ձիւնը մի քիչ բարձրանայ դէպի լեռները եւ սուրհանդակները կարողանան գալ: Օրերը սպաննելու համար կ’ուզենք շէնք մը շինել: Կը նորոգենք ջրաղացի պատերը եւ ապա կը ձեռնարկենք աւարտել դպրոցի շէնքը, որու կառուցումը սկսուած էր: Պէտք էր մի նոր պատ բարձրացնել երկրորդ սենեակը վերջացնելու համար: Եւ այդտեղ շինած քիչ մը ծուռ ու մուռ պատը իմ եւ Ռուբէնի (Բժիշկ Ռուբէնի երազը այն էր, թէ ե±րբ պէտք է «այս շուն շանորդու ազգը ազատուէր, որպէսզի մենք ալ գնայինք ու ապրէինք շան պէս...» Երբ Սահմանադրութիւնը կը յայտարարուի, ան կ’անցնի Վասպուրական եւ կը հաստատուի Ականց, մտածելով իր անձնական կեանքով ապրել: Բայց պատերազմի սկիզբին, ան, իբրեւ վտանգաւոր մարդ, կը ձերբակալուի առաջին հերթին Տէր-Չարւադարի հետ Տէր-Մկրտիչ, իսկ նախկին Չարւադար Յակոբ, եւ այդ երկուքը որ միասին աշխատած էին Խոյ եւ Մակու, եւ միասին երազած հանգիստ կեանք ապրել, միասին ալ կը սպաննուին) ձեռքի գործն է:Որպէսզի կարողանայի Երկիր անցնիլ, իբրեւ ծպտուած գեղջուկ, սկսայ նորէն մերկ ման գալ, որ կուրծքս սեւանայ արեւի տակ: Նորէն սկսայ բոպիկ քալել, որպէսզի ոտքերս ամրանան չարուխների համար, եւ կամ ազքատի նման ես ալ կարողանայի բոկոտն քալել լեռներով ու ձորերով:
Այդ օրերուն Վանք եկաւ Կովկասէն Արտաշէս Մելքոնեանը: Անոր հետ միասին պիտի անցնէինք Վասպուրական:
Շար.154
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Ռուբէնը ստիպած է, որ ես լաւ շորեր հագուիմ: Գլխիս դրած էր եւրոպական գլխարկ մը, եւ քթիս` ակնոցներ, որոնք իսկոյն «հաքիմ-հաթի» ըսելով բոլորը կը մօտենան եւ իրենց հիւանդութիւնները կը պատմեն բժիշկին: Շատերը սուտ հիւանդ են եւ պարզապէս դեղ ստանալու համար է որ հիւանդ կը ձեւանան: «Հաքիմ»ը կու տայ անոնց ինչ որ փոշիներ, զորս ինքն է պատրաստած (առհասարակ խինին շատ կը բաժանէր իսկական հիւանդներուն, ըսելով որ «անվնաս դեղ է»):
Մեզ մօտ կը բերեն կին մը, որու փորը ուռած է եւ որ կիսամեռ վիճակի մէջ է: Ինծի Ռուբէնը ներկայացուցած էր որպէս մեծ բժիշկ, «հաքիմ-բաշի» եւ որպէս եւրոպացի: Պատուիրած է որ ոչ հայերէն, ոչ քիւրտերէն եւ ոչ ալ թուրքերէն խօսք մը չարտասանեմ եւ խիստ լուրջ ձեւանամ, երբ ծանր հիւանդներ բերեն մեզի: Ես գերմաներէն կամ ուրիշ լեզուներով խօսքեր կը փնթփնթամ: Մեզի կը բերեն եւ իմ առջեւ կը պառկեցնեն հիւանդ կինը: Ես դպրոցական դասագիրքէս կ’արտասանեմ գոց ըրած տող մը` «Այն լամ քոմ ցու այնմ բախէ» (Գառնուկ մը կը մօտենայ առուակի մը): Ռուբէնը կը թարգմանէ բաց անել հիւանդի ուռած տեղը: Ես կը շարունակեմ նոյն ձեւով իմ գերմաներէն խօսքերը, Ռուբէնն ալ կը շարունակէ իր «թարգմանութիւնը», ըսելով որ «հաքիմ-բաշին կը հրամայէ որ հիւանդին տանէք հանգիստ պառկեցնէք, որ անոր համար դեղ նշանակած է, բայց գործողութիւն ընել չի կրնար, որովհետեւ գործիքներ չկան իր հատ...»:
Մեզի հետ կ’առնենք այդ գիւղէն պահակներ, իբրեւ վարձատրութիւն եղած բժշկութեան, որպէսզի ապահով կերպով տեղ հասնենք այն ապրանքները եւ զէնքերը, զորս կը տանէինք վանք:Կը հասնինք վանք: Նոյն վանքն է եւ նոյն մարդիկը: Ոչինչ չէ փոխուած: Գիւղացիք ծոյլ-ծոյլ կանգնած են աթարի դէզերու շուաքին տակ: Նոյն ձանձրանալի միայնութիւնը, նոյն ճպռոտ պառաւ տնտեսը իր թանապուրով:
Ես պիտի սպասեմ այդտեղ, որ ձիւնը մի քիչ բարձրանայ դէպի լեռները եւ սուրհանդակները կարողանան գալ: Օրերը սպաննելու համար կ’ուզենք շէնք մը շինել: Կը նորոգենք ջրաղացի պատերը եւ ապա կը ձեռնարկենք աւարտել դպրոցի շէնքը, որու կառուցումը սկսուած էր: Պէտք էր մի նոր պատ բարձրացնել երկրորդ սենեակը վերջացնելու համար: Եւ այդտեղ շինած քիչ մը ծուռ ու մուռ պատը իմ եւ Ռուբէնի (Բժիշկ Ռուբէնի երազը այն էր, թէ ե±րբ պէտք է «այս շուն շանորդու ազգը ազատուէր, որպէսզի մենք ալ գնայինք ու ապրէինք շան պէս...» Երբ Սահմանադրութիւնը կը յայտարարուի, ան կ’անցնի Վասպուրական եւ կը հաստատուի Ականց, մտածելով իր անձնական կեանքով ապրել: Բայց պատերազմի սկիզբին, ան, իբրեւ վտանգաւոր մարդ, կը ձերբակալուի առաջին հերթին Տէր-Չարւադարի հետ Տէր-Մկրտիչ, իսկ նախկին Չարւադար Յակոբ, եւ այդ երկուքը որ միասին աշխատած էին Խոյ եւ Մակու, եւ միասին երազած հանգիստ կեանք ապրել, միասին ալ կը սպաննուին) ձեռքի գործն է:Որպէսզի կարողանայի Երկիր անցնիլ, իբրեւ ծպտուած գեղջուկ, սկսայ նորէն մերկ ման գալ, որ կուրծքս սեւանայ արեւի տակ: Նորէն սկսայ բոպիկ քալել, որպէսզի ոտքերս ամրանան չարուխների համար, եւ կամ ազքատի նման ես ալ կարողանայի բոկոտն քալել լեռներով ու ձորերով:
Այդ օրերուն Վանք եկաւ Կովկասէն Արտաշէս Մելքոնեանը: Անոր հետ միասին պիտի անցնէինք Վասպուրական:
Շար.154
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»