Մոնթրէալի «Հորիզոն» թերթէն արտատպուած այս յօդուածով ազգային հարցերու անմրցելի վերլուծող Վրէժ Արմէն ճիշդ,տեղին,«short and sweet», բնորոշած է հայ կրթական մարզէն ներս (սփիւռքահայ վարժարաններու մէջ )պատասխանատուութիւն վերցուցած անձանց պարտականութիւնները :Թերեւս առաջին ակնարկով Շրջանաւարտներու մասին յօդուածագրի ակնարկութիւնը հպանցիկի տպաւորութիւն կը թողու յ:Սակայն իր զուսպ ,միեւնոյն ատեն պարտաւորեցնող բառերով , ան մեծ պարտականութիւն կը դնէ շրջանաւարտներու ուսերուն: Կը մէջբերենք հետեւեալ երկու տողերը «Շրջանաւարտներէն կ՛ակնկալուի բոլորուած մնալ զիրենք դաստիարակած հաստատութիւններուն եւ համայնքին շուրջ ու հետզհետէ ստանձնել անոնց կարիքներուն հասնելու, անոնց տէր կանգնելու պարտականութիւնը։»
Պահ մը լրջօրէն մտածեցէք «բոլորուած մնալ,ստանձնել,կարիքներուն հասնիլ ,տէր կանգնիլ» արտայայտութեանց իմաստներու խորութեան մասին եւ պիտի տեսնէք թէ ինչքան կարեւոր է շրջանաւարտներու խաղացած դերը:Պէտք չէ անշուշտ աննկատ անցնիլ միօրեայ վարժարաններու շրջանաւարտներու խաղալիք դերէն: Վրէժ Արմէն անուղղակիօրէն պատկան մարմիններուն պարտականութիւնը կը համարէ շրջանաւարտները դպրոցին մօտիկ պահելը: Հետեւաբար , երբ պատկան մարմիններ կը նշանակուին գերագոյն մարմիններու կողմէ հրամայական է որ անոնք իրենց ստորադաս մարմիններուն ուղեգիծ չներկայացուցած լայն մտածեն ներկայացուելիքին մասին եւ զանց չընեն կարեւոր հանգամանքներ:Լրջութիւն ու կարգապահութիւն՝ասոնք ալ կը սպասուին գերագոյն մարմիններէն...
«Նշանակ»
«»««»«»«»«»««»««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Իրապէս ի՞նչ կը սպասենք մեր կրթական յարկերէն, անոնց ուսուցիչներէն ու տնօրէններէն ու մանաւանդ այդ յարկերու պատասխանատու մարմիններէն, վերջապէս՝ ծնողներէն։ Ի՞նչ կը սպասենք իբր հաւաքականութիւն, իբր այդ հաւաքականութեան գոյատեւման ու զարգացման մտահոգ ազգայիններ։ Չէ՞ որ մեր բոլորին նիւթական ու բարոյական զոհողութիւններով է, որ կը պահուին մեր կրթարանները։
Կ՛ակնկալենք, որ վարժարանները կատարեն իրենց առաքելութիւնը, որ համառօտ՝ կը կայանայ երկու բառի մէջ – հայակերտում եւ մարդակերտում։ Կարեւոր չէ որը միւսէն առաջ կը կարդանք, երկուքն ալ հաւասար իրաւունքով կը դրուին, իրարմէ անբաժան ու զիրար ամբողջացնող։ Այսինքն կ՛ակնկալենք որ մեր վարժարաններէն շրջանաւարտները մտնեն հաւաքականութեան մէջ իբր գիտակից ու յանձնառու մարդ արարածներ, պատրաստ վերցնելու իրենց առջեւ դրուած մարտահրաւէրները թէ իբր հայ մարդ, թէ իբր սոյն երկրի քաղաքացի, արժանաւորապէս ապրելով այդ երկուութիւնը, զայն իբր առաւելութիւն ու հարստացում ընկալելով. տակաւին՝ երկու պարագաներուն ալ մա՛րդ կոչուելու արժանի բարձրութեամբ: Կարենան իրենց կարողութիւններուն լաւագոյն դրսեւորումով իրենց ուղին գտնել կեանքի մէջ, միեւնոյն ատեն դառնալ զիրենք դաստիարակած հաւաքականութեան հաւատարիմ ու նուիրեալ անդամները։
Ուսուցիչներէն կ՛ակնկալենք վարժարանի առաքելութեան իրագործումը։ Իրե՛նք են որ ստանձնած են այդ սուրբ գործը։ Անոնք, ի՛նչ ալ ըլլայ իրենց դասաւանդած նիւթը, ի՛նչ լեզուով ալ որ ըլլայ, մտահան պիտի չընեն երբեք, թէ այդ առաքելութեան է որ կը ծառայեն, եւ ոչ թէ պարզապէս տեղեկութիւն կը փոխանցեն։ Կասկած չկայ, այդ տեղեկութեան լաւապէս տիրապետած պիտի ըլլան, զայն հրապուրի՛չ ձեւով պիտի փոխանցեն աշակերտին, սիրցնե՛ն, աշակերտը առինքնեն իրենց դասաւանդածով։ Սակայն ատկէ անդի՛ն կ՛անցնի իրենց դերակատարութիւնը, ինչպէս աւելի քան դար մը առաջ կը հաստատէր մեր մեծ գրողն ու մտածողը՝ Գրիգոր Զօհրապ, արձագանգելով ամբողջ լուսաւորեալ աշխարհի ըմբռնումին. «ուսուցչութիւնը որեւէ մասնագիտութենէ աւելի բան մըն է, ինքնիրմէն դուրս ընդհանուր զարգացումի մը կարօտ ասպարէզ է։ Ոչ միայն սորվելու բան մըն է ան, այլ նաեւ զարգացումի յատուկ մթնոլորտի մը, բարոյական ու իմացական մասնաւոր միջավայրի մը անհրաժեշտ ենթական»։ (1)
Գալով տնօրէններուն, անոնք ոչ թէ պարզապէս ուսումնական հաստատութեան վարչական ղեկավարը կը հանդիսանան, այլ կրթարանի դաստիարակչական առաքելութեան իրագործումը հետապնդող նուագախումբին իմաստուն խմբավարը, որ պիտի գիտնայ իւրաքանչիւր ուսուցիչէ ստանալ իր լաւագոյնը, եւ ապահով ըլլալ, որ բոլոր ուսուցիչները իրենց ձեռքի նուագարանը գիտնան տեղին գործածել, զիրար լրացնելով ու առանց fausse note-ի, ձայնի ճի՛շդ մակարդակով, որպէսզի վարժարանը կարենայ աշակերտին վրայ անհրաժեշտ աբողջական բարերար ներգործութիւնը ունենալ։ Տնօրէնն է, որ պիտի հետեւի իւրաքանչիւր ուսուցիչի զարգացման ընթացքին, հսկէ, որ ան տեւաբար հետամուտ ըլլայ ինքզինք վերաորակաւորելու՝ թէ իր գիտութեան եւ թէ իր մանկավարժական մօտեցումներուն մէջ։ Այո, իբր վարչական ղեկավար տնօրէնը նաեւ պիտի բարւոք կերպով վարէ հաստատութեան յարաբերութիւնները ծնողներուն, համայնքին ու պետութեան հետ, սակայն իր ալ դերը կ՛անցնի անկէ անդին։ Այստեղ ալ կ՛արժէ մէջբերել երկարամեայ ազգային գործիչ ողբ..բժ. Զաքար Մկրեանի մէկ միտքը տնօրէնի մը գերագոյն առաքելութեան վերաբերեալ. «Իր անձին հմայքին, նուիրումին ու գերագոյն զոհողութեան մէջ հայ պատանին պիտի գտնէ ազգային ամենավսեմ իտէալներու ներկայացուցիչը, մանաւանդ՝ իր գիտակցութեան մէջ կենդանի պատկեր մը՝ նմանելու, ընդօրինակելու, նոյնիսկ, ինչու չէ, ներշնչուելու»։ (2)
Իսկ ի՞նչ կ՛ակնկալենք պատասխանատու մարմիններէն, կրթական թէ տնտեսական։ Առաջին, որ կարենան մօտէն հետեւիլ վարժարաններու կեանքին, ապահովեն անհրաժեշտ բոլոր միջոցները, անոնք ըլլան նիւթական թէ այլ, որպէսզի կրթարանները անհարկի դժուարութիւններու չբախին իրենց առաքելութեան իրագործման ճանապարհին։ Ապա գիտնան ըստ արժանւոյն գնահատել անձնակազմի իրագործումները, յառաջդիմութիւնը, բայց նաեւ պահանջել, որ սրբագրեն թերիները ու թերացումները եւ աւելի թափ տան վարժարանի զարգացման։ Ուսուցիչի-տնօրէնի հանդէպ յարգանքն ու գնահատանքը հանրութեան մէջ սերմանելու պարտականութիւնը, բացի բուն ինքն ենթականերէն, նաեւ մարմիններուն վրայ Կ՛իյնայ։ Ապա նոյն այդ հանրութեան հետ, մանաւանդ վարժարանի շրջանաւարտներուն, ներկայ ու ապագայ ծնողներուն հետ բարւոք յարաբերութիւններ մշակելը, անոնց նիւթական ու բարոյական մասնակցութիւնը ապահովելը նոյնպէս մարմիններուն, ամենէն գերադա՛ս մարմիններուն գործն է։
Շրջանաւարտներէն կ՛ակնկալուի բոլորուած մնալ զիրենք դաստիարակած հաստատութիւններուն եւ համայնքին շուրջ ու հետզհետէ ստանձնել անոնց կարիքներուն հասնելու, անոնց տէր կանգնելու պարտականութիւնը։
Ծնողներէն կ՛ակնկալուի ոչ միայն հետեւիլ իրենց զաւակներու կրթութեան, ամբողջացնել վարժարանի տուած դաստիարակութիւնը, ինչպէս որ վարժարանը պիտի ամբողջացնէ տան մէջ իրե՛նց տուածը, այլեւ տեւական ներկայութիւն ըլլալ վարժարանի առօրեայ կեանքէն ներս, օգնելով տարբեր ձեւերով, կամաւոր իրենց մասնակցութիւնը բերելով անոր բարօրութեան, յառաջդիմութեան ու պահպանման աշխատանքներուն։ Վարժարանին հանդէպ դրական տրամադրութիւններ ստեղծելու, մանաւանդ իրենց զաւակներուն համար իսկ օրինակ դառնալու պարտականութիւնն ալ ծնողներունն է ամենէն առաջ։
Վերջապէս ի՞նչ կ՛ակնկալուի մեզմէ, հաւաքականութենէն որ հաստատած է այս վարժարանները։ Պէտք կա՞յ ըսելու... Տիրութիւն ընել, ամեն զոհողութիւն ընել, ու ապահովել, որ որեւէ ձեւով նիւթական թէ բարոյական դժուարութիւններու չմատնուին անոնք։
Հաւաքականութիւն, ծնողներ, շրջանաւարտներ, մարմիններ թէ անձնակազմ պիտի գործեն ձեռք ձեռքի։
Այլընտրանք չկայ։
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Monday, November 29, 2010
Ի՞ՆՉ ԿԸ ՍՊԱՍԵՆՔ - Վրէժ Արմէն
Մոնթրէալի «Հորիզոն» թերթէն արտատպուած այս յօդուածով ազգային հարցերու անմրցելի վերլուծող Վրէժ Արմէն ճիշդ,տեղին,«short and sweet», բնորոշած է հայ կրթական մարզէն ներս (սփիւռքահայ վարժարաններու մէջ )պատասխանատուութիւն վերցուցած անձանց պարտականութիւնները :Թերեւս առաջին ակնարկով Շրջանաւարտներու մասին յօդուածագրի ակնարկութիւնը հպանցիկի տպաւորութիւն կը թողու յ:Սակայն իր զուսպ ,միեւնոյն ատեն պարտաւորեցնող բառերով , ան մեծ պարտականութիւն կը դնէ շրջանաւարտներու ուսերուն: Կը մէջբերենք հետեւեալ երկու տողերը «Շրջանաւարտներէն կ՛ակնկալուի բոլորուած մնալ զիրենք դաստիարակած հաստատութիւններուն եւ համայնքին շուրջ ու հետզհետէ ստանձնել անոնց կարիքներուն հասնելու, անոնց տէր կանգնելու պարտականութիւնը։»
Պահ մը լրջօրէն մտածեցէք «բոլորուած մնալ,ստանձնել,կարիքներուն հասնիլ ,տէր կանգնիլ» արտայայտութեանց իմաստներու խորութեան մասին եւ պիտի տեսնէք թէ ինչքան կարեւոր է շրջանաւարտներու խաղացած դերը:Պէտք չէ անշուշտ աննկատ անցնիլ միօրեայ վարժարաններու շրջանաւարտներու խաղալիք դերէն: Վրէժ Արմէն անուղղակիօրէն պատկան մարմիններուն պարտականութիւնը կը համարէ շրջանաւարտները դպրոցին մօտիկ պահելը: Հետեւաբար , երբ պատկան մարմիններ կը նշանակուին գերագոյն մարմիններու կողմէ հրամայական է որ անոնք իրենց ստորադաս մարմիններուն ուղեգիծ չներկայացուցած լայն մտածեն ներկայացուելիքին մասին եւ զանց չընեն կարեւոր հանգամանքներ:Լրջութիւն ու կարգապահութիւն՝ասոնք ալ կը սպասուին գերագոյն մարմիններէն...
«Նշանակ»
«»««»«»«»«»««»««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Իրապէս ի՞նչ կը սպասենք մեր կրթական յարկերէն, անոնց ուսուցիչներէն ու տնօրէններէն ու մանաւանդ այդ յարկերու պատասխանատու մարմիններէն, վերջապէս՝ ծնողներէն։ Ի՞նչ կը սպասենք իբր հաւաքականութիւն, իբր այդ հաւաքականութեան գոյատեւման ու զարգացման մտահոգ ազգայիններ։ Չէ՞ որ մեր բոլորին նիւթական ու բարոյական զոհողութիւններով է, որ կը պահուին մեր կրթարանները։
Կ՛ակնկալենք, որ վարժարանները կատարեն իրենց առաքելութիւնը, որ համառօտ՝ կը կայանայ երկու բառի մէջ – հայակերտում եւ մարդակերտում։ Կարեւոր չէ որը միւսէն առաջ կը կարդանք, երկուքն ալ հաւասար իրաւունքով կը դրուին, իրարմէ անբաժան ու զիրար ամբողջացնող։ Այսինքն կ՛ակնկալենք որ մեր վարժարաններէն շրջանաւարտները մտնեն հաւաքականութեան մէջ իբր գիտակից ու յանձնառու մարդ արարածներ, պատրաստ վերցնելու իրենց առջեւ դրուած մարտահրաւէրները թէ իբր հայ մարդ, թէ իբր սոյն երկրի քաղաքացի, արժանաւորապէս ապրելով այդ երկուութիւնը, զայն իբր առաւելութիւն ու հարստացում ընկալելով. տակաւին՝ երկու պարագաներուն ալ մա՛րդ կոչուելու արժանի բարձրութեամբ: Կարենան իրենց կարողութիւններուն լաւագոյն դրսեւորումով իրենց ուղին գտնել կեանքի մէջ, միեւնոյն ատեն դառնալ զիրենք դաստիարակած հաւաքականութեան հաւատարիմ ու նուիրեալ անդամները։
Ուսուցիչներէն կ՛ակնկալենք վարժարանի առաքելութեան իրագործումը։ Իրե՛նք են որ ստանձնած են այդ սուրբ գործը։ Անոնք, ի՛նչ ալ ըլլայ իրենց դասաւանդած նիւթը, ի՛նչ լեզուով ալ որ ըլլայ, մտահան պիտի չընեն երբեք, թէ այդ առաքելութեան է որ կը ծառայեն, եւ ոչ թէ պարզապէս տեղեկութիւն կը փոխանցեն։ Կասկած չկայ, այդ տեղեկութեան լաւապէս տիրապետած պիտի ըլլան, զայն հրապուրի՛չ ձեւով պիտի փոխանցեն աշակերտին, սիրցնե՛ն, աշակերտը առինքնեն իրենց դասաւանդածով։ Սակայն ատկէ անդի՛ն կ՛անցնի իրենց դերակատարութիւնը, ինչպէս աւելի քան դար մը առաջ կը հաստատէր մեր մեծ գրողն ու մտածողը՝ Գրիգոր Զօհրապ, արձագանգելով ամբողջ լուսաւորեալ աշխարհի ըմբռնումին. «ուսուցչութիւնը որեւէ մասնագիտութենէ աւելի բան մըն է, ինքնիրմէն դուրս ընդհանուր զարգացումի մը կարօտ ասպարէզ է։ Ոչ միայն սորվելու բան մըն է ան, այլ նաեւ զարգացումի յատուկ մթնոլորտի մը, բարոյական ու իմացական մասնաւոր միջավայրի մը անհրաժեշտ ենթական»։ (1)
Գալով տնօրէններուն, անոնք ոչ թէ պարզապէս ուսումնական հաստատութեան վարչական ղեկավարը կը հանդիսանան, այլ կրթարանի դաստիարակչական առաքելութեան իրագործումը հետապնդող նուագախումբին իմաստուն խմբավարը, որ պիտի գիտնայ իւրաքանչիւր ուսուցիչէ ստանալ իր լաւագոյնը, եւ ապահով ըլլալ, որ բոլոր ուսուցիչները իրենց ձեռքի նուագարանը գիտնան տեղին գործածել, զիրար լրացնելով ու առանց fausse note-ի, ձայնի ճի՛շդ մակարդակով, որպէսզի վարժարանը կարենայ աշակերտին վրայ անհրաժեշտ աբողջական բարերար ներգործութիւնը ունենալ։ Տնօրէնն է, որ պիտի հետեւի իւրաքանչիւր ուսուցիչի զարգացման ընթացքին, հսկէ, որ ան տեւաբար հետամուտ ըլլայ ինքզինք վերաորակաւորելու՝ թէ իր գիտութեան եւ թէ իր մանկավարժական մօտեցումներուն մէջ։ Այո, իբր վարչական ղեկավար տնօրէնը նաեւ պիտի բարւոք կերպով վարէ հաստատութեան յարաբերութիւնները ծնողներուն, համայնքին ու պետութեան հետ, սակայն իր ալ դերը կ՛անցնի անկէ անդին։ Այստեղ ալ կ՛արժէ մէջբերել երկարամեայ ազգային գործիչ ողբ..բժ. Զաքար Մկրեանի մէկ միտքը տնօրէնի մը գերագոյն առաքելութեան վերաբերեալ. «Իր անձին հմայքին, նուիրումին ու գերագոյն զոհողութեան մէջ հայ պատանին պիտի գտնէ ազգային ամենավսեմ իտէալներու ներկայացուցիչը, մանաւանդ՝ իր գիտակցութեան մէջ կենդանի պատկեր մը՝ նմանելու, ընդօրինակելու, նոյնիսկ, ինչու չէ, ներշնչուելու»։ (2)
Իսկ ի՞նչ կ՛ակնկալենք պատասխանատու մարմիններէն, կրթական թէ տնտեսական։ Առաջին, որ կարենան մօտէն հետեւիլ վարժարաններու կեանքին, ապահովեն անհրաժեշտ բոլոր միջոցները, անոնք ըլլան նիւթական թէ այլ, որպէսզի կրթարանները անհարկի դժուարութիւններու չբախին իրենց առաքելութեան իրագործման ճանապարհին։ Ապա գիտնան ըստ արժանւոյն գնահատել անձնակազմի իրագործումները, յառաջդիմութիւնը, բայց նաեւ պահանջել, որ սրբագրեն թերիները ու թերացումները եւ աւելի թափ տան վարժարանի զարգացման։ Ուսուցիչի-տնօրէնի հանդէպ յարգանքն ու գնահատանքը հանրութեան մէջ սերմանելու պարտականութիւնը, բացի բուն ինքն ենթականերէն, նաեւ մարմիններուն վրայ Կ՛իյնայ։ Ապա նոյն այդ հանրութեան հետ, մանաւանդ վարժարանի շրջանաւարտներուն, ներկայ ու ապագայ ծնողներուն հետ բարւոք յարաբերութիւններ մշակելը, անոնց նիւթական ու բարոյական մասնակցութիւնը ապահովելը նոյնպէս մարմիններուն, ամենէն գերադա՛ս մարմիններուն գործն է։
Շրջանաւարտներէն կ՛ակնկալուի բոլորուած մնալ զիրենք դաստիարակած հաստատութիւններուն եւ համայնքին շուրջ ու հետզհետէ ստանձնել անոնց կարիքներուն հասնելու, անոնց տէր կանգնելու պարտականութիւնը։
Ծնողներէն կ՛ակնկալուի ոչ միայն հետեւիլ իրենց զաւակներու կրթութեան, ամբողջացնել վարժարանի տուած դաստիարակութիւնը, ինչպէս որ վարժարանը պիտի ամբողջացնէ տան մէջ իրե՛նց տուածը, այլեւ տեւական ներկայութիւն ըլլալ վարժարանի առօրեայ կեանքէն ներս, օգնելով տարբեր ձեւերով, կամաւոր իրենց մասնակցութիւնը բերելով անոր բարօրութեան, յառաջդիմութեան ու պահպանման աշխատանքներուն։ Վարժարանին հանդէպ դրական տրամադրութիւններ ստեղծելու, մանաւանդ իրենց զաւակներուն համար իսկ օրինակ դառնալու պարտականութիւնն ալ ծնողներունն է ամենէն առաջ։
Վերջապէս ի՞նչ կ՛ակնկալուի մեզմէ, հաւաքականութենէն որ հաստատած է այս վարժարանները։ Պէտք կա՞յ ըսելու... Տիրութիւն ընել, ամեն զոհողութիւն ընել, ու ապահովել, որ որեւէ ձեւով նիւթական թէ բարոյական դժուարութիւններու չմատնուին անոնք։
Հաւաքականութիւն, ծնողներ, շրջանաւարտներ, մարմիններ թէ անձնակազմ պիտի գործեն ձեռք ձեռքի։
Այլընտրանք չկայ։
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Պահ մը լրջօրէն մտածեցէք «բոլորուած մնալ,ստանձնել,կարիքներուն հասնիլ ,տէր կանգնիլ» արտայայտութեանց իմաստներու խորութեան մասին եւ պիտի տեսնէք թէ ինչքան կարեւոր է շրջանաւարտներու խաղացած դերը:Պէտք չէ անշուշտ աննկատ անցնիլ միօրեայ վարժարաններու շրջանաւարտներու խաղալիք դերէն: Վրէժ Արմէն անուղղակիօրէն պատկան մարմիններուն պարտականութիւնը կը համարէ շրջանաւարտները դպրոցին մօտիկ պահելը: Հետեւաբար , երբ պատկան մարմիններ կը նշանակուին գերագոյն մարմիններու կողմէ հրամայական է որ անոնք իրենց ստորադաս մարմիններուն ուղեգիծ չներկայացուցած լայն մտածեն ներկայացուելիքին մասին եւ զանց չընեն կարեւոր հանգամանքներ:Լրջութիւն ու կարգապահութիւն՝ասոնք ալ կը սպասուին գերագոյն մարմիններէն...
«Նշանակ»
«»««»«»«»«»««»««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Իրապէս ի՞նչ կը սպասենք մեր կրթական յարկերէն, անոնց ուսուցիչներէն ու տնօրէններէն ու մանաւանդ այդ յարկերու պատասխանատու մարմիններէն, վերջապէս՝ ծնողներէն։ Ի՞նչ կը սպասենք իբր հաւաքականութիւն, իբր այդ հաւաքականութեան գոյատեւման ու զարգացման մտահոգ ազգայիններ։ Չէ՞ որ մեր բոլորին նիւթական ու բարոյական զոհողութիւններով է, որ կը պահուին մեր կրթարանները։
Կ՛ակնկալենք, որ վարժարանները կատարեն իրենց առաքելութիւնը, որ համառօտ՝ կը կայանայ երկու բառի մէջ – հայակերտում եւ մարդակերտում։ Կարեւոր չէ որը միւսէն առաջ կը կարդանք, երկուքն ալ հաւասար իրաւունքով կը դրուին, իրարմէ անբաժան ու զիրար ամբողջացնող։ Այսինքն կ՛ակնկալենք որ մեր վարժարաններէն շրջանաւարտները մտնեն հաւաքականութեան մէջ իբր գիտակից ու յանձնառու մարդ արարածներ, պատրաստ վերցնելու իրենց առջեւ դրուած մարտահրաւէրները թէ իբր հայ մարդ, թէ իբր սոյն երկրի քաղաքացի, արժանաւորապէս ապրելով այդ երկուութիւնը, զայն իբր առաւելութիւն ու հարստացում ընկալելով. տակաւին՝ երկու պարագաներուն ալ մա՛րդ կոչուելու արժանի բարձրութեամբ: Կարենան իրենց կարողութիւններուն լաւագոյն դրսեւորումով իրենց ուղին գտնել կեանքի մէջ, միեւնոյն ատեն դառնալ զիրենք դաստիարակած հաւաքականութեան հաւատարիմ ու նուիրեալ անդամները։
Ուսուցիչներէն կ՛ակնկալենք վարժարանի առաքելութեան իրագործումը։ Իրե՛նք են որ ստանձնած են այդ սուրբ գործը։ Անոնք, ի՛նչ ալ ըլլայ իրենց դասաւանդած նիւթը, ի՛նչ լեզուով ալ որ ըլլայ, մտահան պիտի չընեն երբեք, թէ այդ առաքելութեան է որ կը ծառայեն, եւ ոչ թէ պարզապէս տեղեկութիւն կը փոխանցեն։ Կասկած չկայ, այդ տեղեկութեան լաւապէս տիրապետած պիտի ըլլան, զայն հրապուրի՛չ ձեւով պիտի փոխանցեն աշակերտին, սիրցնե՛ն, աշակերտը առինքնեն իրենց դասաւանդածով։ Սակայն ատկէ անդի՛ն կ՛անցնի իրենց դերակատարութիւնը, ինչպէս աւելի քան դար մը առաջ կը հաստատէր մեր մեծ գրողն ու մտածողը՝ Գրիգոր Զօհրապ, արձագանգելով ամբողջ լուսաւորեալ աշխարհի ըմբռնումին. «ուսուցչութիւնը որեւէ մասնագիտութենէ աւելի բան մըն է, ինքնիրմէն դուրս ընդհանուր զարգացումի մը կարօտ ասպարէզ է։ Ոչ միայն սորվելու բան մըն է ան, այլ նաեւ զարգացումի յատուկ մթնոլորտի մը, բարոյական ու իմացական մասնաւոր միջավայրի մը անհրաժեշտ ենթական»։ (1)
Գալով տնօրէններուն, անոնք ոչ թէ պարզապէս ուսումնական հաստատութեան վարչական ղեկավարը կը հանդիսանան, այլ կրթարանի դաստիարակչական առաքելութեան իրագործումը հետապնդող նուագախումբին իմաստուն խմբավարը, որ պիտի գիտնայ իւրաքանչիւր ուսուցիչէ ստանալ իր լաւագոյնը, եւ ապահով ըլլալ, որ բոլոր ուսուցիչները իրենց ձեռքի նուագարանը գիտնան տեղին գործածել, զիրար լրացնելով ու առանց fausse note-ի, ձայնի ճի՛շդ մակարդակով, որպէսզի վարժարանը կարենայ աշակերտին վրայ անհրաժեշտ աբողջական բարերար ներգործութիւնը ունենալ։ Տնօրէնն է, որ պիտի հետեւի իւրաքանչիւր ուսուցիչի զարգացման ընթացքին, հսկէ, որ ան տեւաբար հետամուտ ըլլայ ինքզինք վերաորակաւորելու՝ թէ իր գիտութեան եւ թէ իր մանկավարժական մօտեցումներուն մէջ։ Այո, իբր վարչական ղեկավար տնօրէնը նաեւ պիտի բարւոք կերպով վարէ հաստատութեան յարաբերութիւնները ծնողներուն, համայնքին ու պետութեան հետ, սակայն իր ալ դերը կ՛անցնի անկէ անդին։ Այստեղ ալ կ՛արժէ մէջբերել երկարամեայ ազգային գործիչ ողբ..բժ. Զաքար Մկրեանի մէկ միտքը տնօրէնի մը գերագոյն առաքելութեան վերաբերեալ. «Իր անձին հմայքին, նուիրումին ու գերագոյն զոհողութեան մէջ հայ պատանին պիտի գտնէ ազգային ամենավսեմ իտէալներու ներկայացուցիչը, մանաւանդ՝ իր գիտակցութեան մէջ կենդանի պատկեր մը՝ նմանելու, ընդօրինակելու, նոյնիսկ, ինչու չէ, ներշնչուելու»։ (2)
Իսկ ի՞նչ կ՛ակնկալենք պատասխանատու մարմիններէն, կրթական թէ տնտեսական։ Առաջին, որ կարենան մօտէն հետեւիլ վարժարաններու կեանքին, ապահովեն անհրաժեշտ բոլոր միջոցները, անոնք ըլլան նիւթական թէ այլ, որպէսզի կրթարանները անհարկի դժուարութիւններու չբախին իրենց առաքելութեան իրագործման ճանապարհին։ Ապա գիտնան ըստ արժանւոյն գնահատել անձնակազմի իրագործումները, յառաջդիմութիւնը, բայց նաեւ պահանջել, որ սրբագրեն թերիները ու թերացումները եւ աւելի թափ տան վարժարանի զարգացման։ Ուսուցիչի-տնօրէնի հանդէպ յարգանքն ու գնահատանքը հանրութեան մէջ սերմանելու պարտականութիւնը, բացի բուն ինքն ենթականերէն, նաեւ մարմիններուն վրայ Կ՛իյնայ։ Ապա նոյն այդ հանրութեան հետ, մանաւանդ վարժարանի շրջանաւարտներուն, ներկայ ու ապագայ ծնողներուն հետ բարւոք յարաբերութիւններ մշակելը, անոնց նիւթական ու բարոյական մասնակցութիւնը ապահովելը նոյնպէս մարմիններուն, ամենէն գերադա՛ս մարմիններուն գործն է։
Շրջանաւարտներէն կ՛ակնկալուի բոլորուած մնալ զիրենք դաստիարակած հաստատութիւններուն եւ համայնքին շուրջ ու հետզհետէ ստանձնել անոնց կարիքներուն հասնելու, անոնց տէր կանգնելու պարտականութիւնը։
Ծնողներէն կ՛ակնկալուի ոչ միայն հետեւիլ իրենց զաւակներու կրթութեան, ամբողջացնել վարժարանի տուած դաստիարակութիւնը, ինչպէս որ վարժարանը պիտի ամբողջացնէ տան մէջ իրե՛նց տուածը, այլեւ տեւական ներկայութիւն ըլլալ վարժարանի առօրեայ կեանքէն ներս, օգնելով տարբեր ձեւերով, կամաւոր իրենց մասնակցութիւնը բերելով անոր բարօրութեան, յառաջդիմութեան ու պահպանման աշխատանքներուն։ Վարժարանին հանդէպ դրական տրամադրութիւններ ստեղծելու, մանաւանդ իրենց զաւակներուն համար իսկ օրինակ դառնալու պարտականութիւնն ալ ծնողներունն է ամենէն առաջ։
Վերջապէս ի՞նչ կ՛ակնկալուի մեզմէ, հաւաքականութենէն որ հաստատած է այս վարժարանները։ Պէտք կա՞յ ըսելու... Տիրութիւն ընել, ամեն զոհողութիւն ընել, ու ապահովել, որ որեւէ ձեւով նիւթական թէ բարոյական դժուարութիւններու չմատնուին անոնք։
Հաւաքականութիւն, ծնողներ, շրջանաւարտներ, մարմիններ թէ անձնակազմ պիտի գործեն ձեռք ձեռքի։
Այլընտրանք չկայ։
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Saturday, November 27, 2010
ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐԸ
Մետաղագործութիւնը, Մարտակառքերն ու Ռազմական
Գործը Հայկական Լեռնաշխարհին մէջ
Ք.Ա. II Հազարամեակին
Ըստ Միջագետքի, արեւելամիջերկրածովեան, եգիպտական եւ փոքրասիական սկզբնաղբիւրներու մետաղագորխութեան հայրենիք` Հայկական լեռնաշխարհը, Ք.ա. III հազարամեակէն սկսեալ Մեծամորի եւ այլ կեդրոններու մետաղագործական արտադրութեամբ միջազգաին առեւտուրին կը մասնակցէր:
Ք.ա. XX-XVIII դարերու ընթացքին Առաջաւոր Ասիոյ հիւսիսը կը գործէր մետաղի առեւտուրի երկար ճանապարհը որ կը գտնուէր Փոքր Ասիոյ Քանեշ քաղաքէն (Կեսարիայէն մօտաւորապէս 20 քմ. հիւսիս-արեւելք) Աշուր քաղաքի ուղղութեամբ մօտաւորապէս 1000 քմ երկարութեամբ: Ասոր մասին կը տեղեկանանք Քանեշէն յայտնաբերուած բազմահազար ասուրագիր կաւէ սալիկներէն:
Տեղեկանք. Ք. ա. XX-XVII դդ. Քանեշի եւ Քանեշ-Աշուր ճանապարհին հետ հաղորդագցութեան մէջ եղած են Հայկական լեռնաշխարհի արեւմտեան եւ հարաւային, շուրջ քառասուն, կեդրոններ: Այդ կեդրոններէն կարելի է յիշել Աբարնա, Դեգիշանա (դեգիք), էլուխութ, Թեգարամա (Թորգարմա, Թորգոմա տուն), Թուգրիշ (Տուգրիշ), Խախում, Ծուփանա (Ծոփք), Նիհիրիա, Շամուխա, Շուբարի (Արման-Սուբուր) եւ այլն:
Քանեշի առեւտրական բնագիրներու մէջ յիշատակուած են բազմատեսակ մետաղներ ինչպէս րօնակ ոսկի, արծաթ, պղինձ, անագ. ասոնց շարքին յիշուածէ նաեւ երկաթ:
Նշենք, որ ձուլման եղանակով հանքաքարերէն երկաթ ստանալու պատմութեան մէջ գրաւոր առաջին յիշատակութիւնն է:
Այս առումով ուշագրաւ է անգլիացի ականաւոր հնագէտ Գորդոն Չայլդի վաղդինաստիական Միջագետքի մետաղագործութեան մասին ուսումնասիրութիւններէն ստացած եզրակացութիւը, որ ըստ անոր հանքաքարէն երկաթ ստանալու գիւտը Հայաստանի բնիկները կատարած են ինչպէս նաեւ զայն մինչեւ Ք.ա. II հազարամեակի վերջը գաղտնի պահած են:
Պատմական տեղեկանք. «Երբեմն կը հանդիպինք երկաթեայ իրերու: Պարզուած է, որ Ուրի արքայական դամբարաններէն գտնուած մետաղեայ իրերէն մէկը պատրաստուած էր երկնաքարային (մետիորիտային) երկաթէն: Բայց Խաֆաջէէն (հնավայր Տիգրիս գետի միջին հոսանքին-հեղ.) գտնուած դաշոյնի շեղբը պատրաստուած է բնական հանքաքարերէն ստացած մետաղով: Այդ դաշոյնը պատրաստուած եւ բերուած է Հայաստանէն, ուր ըստ աւելի ուշ իրադարձութիւններու... յայտնաբերուած են երկաթի ձուլման տնտեսական մեթոդներ, որոնք սակայն մինչեւ II հազարամեակի վերջը գատնի պահած են»:
Ասիկա կը փաստուի նաեւ Քանեշի բնագիրներու տուեալներով: Վերջիններուս համաձայն` ասուրացի առեւտրականներ կը փորձէին մաքսանենգութեամբ Հայկական լեռնաշխարհէն դուրս բերել ռազմավարական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող մետաղներ (յատկապէս` երկաթ), որ սակայն լեռնաշխարհի իշխանութիւնները արգիլած էին: Ասպիսի փորձ ընող ասուրացի առեւտրականները բացայատուած ու մահապատիժի ենթարկուած են լեռնաշխարհի սահմաներուն վրայ գտնուող հսկիչ կետերուն մէջ: Ի դէպ, ասոնք մաքսանենգութեան եւ մաքսանենգներուն պատժելու, համշխարհային պատմութեան մէջ, արձանագրուած առաջին դէպքերն են...
Մեզմէ մօտաւորապէս չորս հազար տարի առաջ հայկական պետական կազմաւորումներու մէջ յստակօրէն կը գիտակցուէր ռազմավարական հումքի նշանակութիւնը, իսկ ազգային-պետական գաղտնիք համրուող երկաթի գիւտը, որ ունէր համաշխարահային նշանակութիւն, դուրսի աշխարհի համար անմատչելի պահուած է քանի մը հարիւրամեակ:
Մետաղագործութեան զարգացումը զինագործութեան (հետեւաբար` ռազմարուեստի զարգացման) կարեւոր նախապայմաններէն մէկն էր, այդ ժամանակաշրջանի համար, թերեւս կարեւորագոյնը` ձիերու եւ մարտակառքերու կիրառման հետ միասին: Ձիերու մասին գրաւոր աղբիւրներուն մէջ որպէս առաջին յիշատակութիւնը, կը վերաբերի Հայկական լեռնաշխարհին յայտնի հնագոյն պետութեան` Արատտա երկրին (Ք.ա. XXVIII-XXVII դդ.):
Հնագիտական պեղումներէն յայտնաբերուած ոսկրաբանական նիւթը ցոյց տուած է, որ ձիերու սանձումը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ կատարուած է դեռեւս Ք.ա. IV հազարամեակի վերջաւորութեան:
Յատկանշական է, որ Միջագետքի մէջ գտնուած գրաւոր աղբիւրներու մէջ, մարտակառքին լծուած ձիու համար յատուկ ձեւը ըստ իրենց ձգած արձանագրութիւններուն առաջին անգամ օգտագործուած է կուտիական տիրակալներուն կողմէ, որոնց հայրենիքը, ինչպէս նշուած է, Մեծ Հայքի Կորդուած աշխարհի տարածքն է:
Այսպիսով` մետաղագործութեան զարգացմաման եւ ձիերու լծուած մարտակառքերու մուտքով հայ զինագործ վարպետները համշխարհային ռազմարուեստի մէջ իրականացուցած են առաջին հեղաշրջումը (Ընդունած է համարել, որ համշխարհային ռազմարուեստն ապրած է երեք յեղաշրջումներու դարաշրջան, որոնք էապէս փոխած են մարտադաշտի մէջ իրականցուող գործողութիւններու բնոյթը: Ատոնք են. 1. Ձիուն մարտադաշտ բերելը եւ ժամանակագրականօրէն անոր համընկնող երկաթի զինատեսակներու կիռարման սկիզբը (Ք.ա. II հազարամեակ), 2. Վառոդի գիւտը եւ մարտադաշտի մէջ հրազէնի (մանաւանդ հրետանիի) կիռարումը (XIII դարէն սկսած), որոնք որակապէս կը փոխեն հակառակորդի կենդանի ուժի խոցման մասին ընդունուած պատկերացումները, 3. Միջուկային եւ զանգուածային ոչնչացման այլ զէնքերու ստեղծումը (XX դար). քաղաքակիրթ մարդկութիւնը կանգնեցուց այդ նոր սերունդի զէնքերը իրենց աւերող յատկութիւններու գիտակցութեան անհրաժեշտութեան առջեւ): Թերեւս, նաեւ ատորմով էր պայմնաւորուած ռազմական գործի բնագաւառի մէջ տեղի ունեցած այն «պայթիւնը», որ սկիզբնաւորեց Հայկական լեռնաշխարհէն Ք.ա. XVIII դ. երկրորդ կիսուն երեք ուղղութիւններով:
Հայկազունները` Հակաբաբելոնական
Դաշինքի Առաջամարտիկ
Իմ Թշնամիիս Թշնամին Իմ դաշնակիցս է
Ք.ա. XIX դ. վերջին եւ XVIII դ. սկիզբը Միջագետքի հիւսիսային շրջաններուն մէջ կը հզօրանար Հին Ասորեստանի մայրաքաղաք Աշուրը, իր ազդեցութեան ենթարկելով շրջակայ շարք մը տարածքներ (Զագրոսէն մինչեւ Սուրիոյ կեդրոնական շրջանները): Աշուրի արքայ Շամշի-Ադադ Ա. թագաւոր նուաճելով հասած էր Հայկական լեռնաշխարհի Տուգրիշ երկիրը` Վանա եւ Ուրմիոյ լիճերու միջնատարածքի հարաւը. Սակայն ան չէր փորձած արշաւել լեռնաշխարհի այնպիսի յայտնի իշխանութիւններու վրայ, ինչպիսիք էին Սուբուր-Արմանն ու Կուտիումը:
Դաշինքի վերականգնումը
Հիւսիսային Միջագետքի տիրակալին դէպի Հայկական լեռնաշխարհ չարշաւելը պատահականութեան արդիւնք չէր:
Հայկական լեռնաշխարհը նուաճողական ոտնձգութիւններէն պաշտպանելու նպատակով միասնական ճակատ կազմելու եւ ռազմավարական առումով կարեւոր հարցերը համատեղ ուժերով լուծելու համար ռազմական հզօր դաշինք մը ձեւաւորուած էր` հաւանաբար Սուբարտուի եւ Կուտիումի գլխաւորութեամբ: Հին աշխարհի համար բաւական անսովոր էր, որ այդպիսի դաշինք մը երկար ժամանակ գործած եւ վերածուած էր ամբողջ լեռնաշխարհն ու հարեւան երկիրները օտարներու ոտնձգութիւններէն պաշտպանող ամուր կառոյցի մը:
Տեղեկանք. Յատկանշական է, որ դաշինքին մէջ դերերը բաշխուած էին խիստ որոշակի սկզբունքներով: Հայկական եւ ազգակից հնդեւրոպական պետական կազմաւորումներու միջեւ դաշնակցային պարտականութիւններու բաշխման ժամանակ առանձին դժուարութիւններ չեն ծագիր: Հետեւաբար, դաշինքը ոչ թէ պատահականօրէն ձեւաւորուած եւ ժամանակաւոր բնոյթ ունեցած է, այլ երկար ժամանակ գործող ռազմավարական համակարգ մը եղած է: Անոր մէջ առանձին ուղղումներ կատարուած են միայն «հերթական» հարեւան պետութեան հզօրացման եւ նոր ուղղութիւն է մը սպառնացող վտանգը դիմակայելու դժուարութիւններուն պարագային:
Շամշի-Ադադ Ա-ի մահէն ետք Աշուրի տէրութիւնը անկում կ’ապրի իսկ Միջագետքի մէջ գերիշխանութեան կը հասնի Հինբաբելոնեան թագաւորութեան ամենայայտնի արքայ Համմուրապին (Ք.ա. 1792-1750 թթ.), որ ընդարձակելով տէրութեան սահմանները, իր իշխանութեան տակ կը միաւորէ ամբողջ Միջագետքը: Անոր արշաւանքներու մասին պատմող արձանագրութիւններուն մէջ ակնարկներ կան վերոյիշեալ ռազմական դաշինքի զինուած ուժերու գործողութիւններուն մասին:
«30-րդ տարուան» արշաւանքը
Համմուրապիի մասին մեզի հասած սկզբնաղբիւրներու մէջ Հայկական լեռնաշխարհի պետական կազմաւորումներու մասին բազմաթիւ յիշատակումներ կան: Յատկանշական է, որ անոնց մէջ մեծ թիւ կը կազմեն ռազմական գործողութիւններու մասին արձանագրութիւնները: Մանաւորապէս, անոր իշխանութեան 30-րդ տարուայ ժամանակ Էլամի դէմ արշաւանքի ընթացքին, որպէս վերջինիս դաշնակիցներ, Համմուրապիի դէմ պատերազմած են Հայոց աշխարհի Սուբարտու (Սուբուր Արմանի, հետաքրքրական է, որ Էլամի մէջ գտնուած ար-ձանագրութիւնները կը յիշատակեն «սուբարեցիներու ջրանցքը», բան մը որ կրնայ կապ ունենալ Համմուրապիի 30-րդ տարուան յիշատակող Էլամի դաշնակից Արման (Սունարտու)-ի տարածքին հետ) եւ Կոտի երկարամասերուն զօրքերը: Ասիկա կը վկայէ հայաստանեան երկու պետութիւններուն ունեցած միջազգային դերակատարման մասին:
Պատերազմը
Հակամարտութիւնը արագօրէն լարուած ու անզիջում բնոյթ կը ստանայ ընդգրկելով տարածաշրջանին շատ թէ քիչ կարեւոր դերակատարում ունեցող բոլոր ուժերը: Բաբելոնի դէմ գործող լեռնցիներու դաշինքի հզօրութիւնը կը վկայէ տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքարի ընթացքին դաշինքի զօրքերուն շուրջ մէկ տասնամեակ արժանի դիմադրութիւն ցուցաբերելը: Մասնաւորապէս, դաշինքի գլխաւոր երկիրները կը յիշատակուին նաեւ Համմուրապիի գահակալութեան 32-րդ, 33-րդ եւ 37-րդ տարիներու իրադարձութիւններուն կապակցութեամբ:
39-րդ տարուայ ընթացքին, որպէս արշաւանքներու ամփոփում, կը նշուի, որ Համմուրապին յաղթած է իր բոլոր թշնամիներուն մինչեւ Սուբարտու երկիր (Սուբարեցիները կը յիշատակուին այդ ժամանակաշրջանի բազմաթիւ այլ նամակներու եւ փաստաթուղթերու մէջ), ասիկա կը նշանակէ, որ Արմանը մնացած է աննվաճ:
Արման երկրի հզօրութեան մասին կը վկայէ նաեւ այն փաստը, որ Համմուրապին շարունակ կը յորդորէ Եփրատի միջին հոսանքին վրայ գտնուող Մարիի արքայ Զիմրիլիմի որ երթայ Արման եւ անոր արքաներուն գրաւէ դապի իր կողմը. այս ծրագիրին իրականացումը սակայն հնարաւոր չէ եղած: Հայկական պետական կազմաւորումները ամբողջութեամբ անկախ ռազմական քաղաքականութիւն կը վարէին:
Հետաքրքրական է, որ աւելի ուշ Զմիրիլիմը Համմուրապիին գրած նամակին մէջ կը դժգոհի, որ դէպի հիւսիս արշաւելու համար ան իրեն օգնութիւն ուղարկած է ընդամէնը երեք հազարանոց զօրք մը:
Հայոց ռազմարուեստի ակունքներուն բացայայտման համար կարեւոր դիտարկում մըն է օգնական զօրքի «ընդամէնը» երեք հազարանոց ըլլալու մասին տեղեկութիւնը: Յայտնի է, որ Ք.ա. II հազարամեակի առաջին կիսուն այս քանակի զօրքերն այնքան մեծաթիւ կը համարուէին, որ կրնային ինքնուրոյն աշաւանքներ իրականացնել: Հետեւաբար եթէ այս արաշաւանքի ընթացքին այդ հսկայական ուժը ընդամէնը օժանդակ զօրամասի դեր կատարած է, ապա պէտք է կարծել, որ որքան ալ փոքր եղած ըլլան գլխաւոր ուժերը, անոնք իրենց ժամանակի համար բաւականին մեծաթիւ եղած էին:
Ակնյայտ է, որ հակառակորդին մեծաթիւ բանակը դիմակայելու համար դաշինքը եւս մեծաթիւ մարտունակ ուժեր ունէր:
Եզրակացութիւն
Ք.ա. XVIII դ. առաջին կիսուն հայկական լեռնաշխարհի Հայկազուններուն գլխաւորած պետական կազմաւորումները այնպիսի հզօր ուժ էին, որ ի վիճակի էին տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքար վարել երրորդ երկրի մը տարածքենրուն մէջ: Պատերազմի` այս հանգրուանի, գլխաւոր արդիւնքը բաբելոնի յառաջխաղացման կանխումը եղած է եւ հակամարտութեան տեղափոխումը Իրանական բարձրավանդակի արեւմուտք, այս քայլով կը բացառուէր հայկական լեռնաշխարհի բնակավայրերուն աւերումը:
Ք.ա. XVIII դ. ռազմարուեստի մէջ կը կիռարուի ռազմավարական նախադաշտի գաղափարը, որ բացառիկ երեւոյթ էր ոչ միայն Հին աշխարհին մէջ, այլեւ միջին դարերու ընթացքին:
Պատահական չէ, որ արդէն իսկ այդ դարի երկրորդ կիսուն հայկական լեռնաշխարհէն տեղի կ’ունենան երեք ուղութիւններով աշրաւանքներ (քասեցիները` Բաբելոն, հիքսոսները` Եգիպտոս, արիացիները` Հնդկաստան): Այս աշրաւանքները կը պսակուին ռազմական բացառիկ յաջողութիւններով: Ասոնց մէջ կարեւոր դեր կատարած են Հայկական Լեռնաշխարհին մետաղագործութեան զարգացումը ու ձիերուն լծուած մարտակառքերու կիրառումը:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Գործը Հայկական Լեռնաշխարհին մէջ
Ք.Ա. II Հազարամեակին
Ըստ Միջագետքի, արեւելամիջերկրածովեան, եգիպտական եւ փոքրասիական սկզբնաղբիւրներու մետաղագորխութեան հայրենիք` Հայկական լեռնաշխարհը, Ք.ա. III հազարամեակէն սկսեալ Մեծամորի եւ այլ կեդրոններու մետաղագործական արտադրութեամբ միջազգաին առեւտուրին կը մասնակցէր:
Ք.ա. XX-XVIII դարերու ընթացքին Առաջաւոր Ասիոյ հիւսիսը կը գործէր մետաղի առեւտուրի երկար ճանապարհը որ կը գտնուէր Փոքր Ասիոյ Քանեշ քաղաքէն (Կեսարիայէն մօտաւորապէս 20 քմ. հիւսիս-արեւելք) Աշուր քաղաքի ուղղութեամբ մօտաւորապէս 1000 քմ երկարութեամբ: Ասոր մասին կը տեղեկանանք Քանեշէն յայտնաբերուած բազմահազար ասուրագիր կաւէ սալիկներէն:
Տեղեկանք. Ք. ա. XX-XVII դդ. Քանեշի եւ Քանեշ-Աշուր ճանապարհին հետ հաղորդագցութեան մէջ եղած են Հայկական լեռնաշխարհի արեւմտեան եւ հարաւային, շուրջ քառասուն, կեդրոններ: Այդ կեդրոններէն կարելի է յիշել Աբարնա, Դեգիշանա (դեգիք), էլուխութ, Թեգարամա (Թորգարմա, Թորգոմա տուն), Թուգրիշ (Տուգրիշ), Խախում, Ծուփանա (Ծոփք), Նիհիրիա, Շամուխա, Շուբարի (Արման-Սուբուր) եւ այլն:
Քանեշի առեւտրական բնագիրներու մէջ յիշատակուած են բազմատեսակ մետաղներ ինչպէս րօնակ ոսկի, արծաթ, պղինձ, անագ. ասոնց շարքին յիշուածէ նաեւ երկաթ:
Նշենք, որ ձուլման եղանակով հանքաքարերէն երկաթ ստանալու պատմութեան մէջ գրաւոր առաջին յիշատակութիւնն է:
Այս առումով ուշագրաւ է անգլիացի ականաւոր հնագէտ Գորդոն Չայլդի վաղդինաստիական Միջագետքի մետաղագործութեան մասին ուսումնասիրութիւններէն ստացած եզրակացութիւը, որ ըստ անոր հանքաքարէն երկաթ ստանալու գիւտը Հայաստանի բնիկները կատարած են ինչպէս նաեւ զայն մինչեւ Ք.ա. II հազարամեակի վերջը գաղտնի պահած են:
Պատմական տեղեկանք. «Երբեմն կը հանդիպինք երկաթեայ իրերու: Պարզուած է, որ Ուրի արքայական դամբարաններէն գտնուած մետաղեայ իրերէն մէկը պատրաստուած էր երկնաքարային (մետիորիտային) երկաթէն: Բայց Խաֆաջէէն (հնավայր Տիգրիս գետի միջին հոսանքին-հեղ.) գտնուած դաշոյնի շեղբը պատրաստուած է բնական հանքաքարերէն ստացած մետաղով: Այդ դաշոյնը պատրաստուած եւ բերուած է Հայաստանէն, ուր ըստ աւելի ուշ իրադարձութիւններու... յայտնաբերուած են երկաթի ձուլման տնտեսական մեթոդներ, որոնք սակայն մինչեւ II հազարամեակի վերջը գատնի պահած են»:
Ասիկա կը փաստուի նաեւ Քանեշի բնագիրներու տուեալներով: Վերջիններուս համաձայն` ասուրացի առեւտրականներ կը փորձէին մաքսանենգութեամբ Հայկական լեռնաշխարհէն դուրս բերել ռազմավարական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող մետաղներ (յատկապէս` երկաթ), որ սակայն լեռնաշխարհի իշխանութիւնները արգիլած էին: Ասպիսի փորձ ընող ասուրացի առեւտրականները բացայատուած ու մահապատիժի ենթարկուած են լեռնաշխարհի սահմաներուն վրայ գտնուող հսկիչ կետերուն մէջ: Ի դէպ, ասոնք մաքսանենգութեան եւ մաքսանենգներուն պատժելու, համշխարհային պատմութեան մէջ, արձանագրուած առաջին դէպքերն են...
Մեզմէ մօտաւորապէս չորս հազար տարի առաջ հայկական պետական կազմաւորումներու մէջ յստակօրէն կը գիտակցուէր ռազմավարական հումքի նշանակութիւնը, իսկ ազգային-պետական գաղտնիք համրուող երկաթի գիւտը, որ ունէր համաշխարահային նշանակութիւն, դուրսի աշխարհի համար անմատչելի պահուած է քանի մը հարիւրամեակ:
Մետաղագործութեան զարգացումը զինագործութեան (հետեւաբար` ռազմարուեստի զարգացման) կարեւոր նախապայմաններէն մէկն էր, այդ ժամանակաշրջանի համար, թերեւս կարեւորագոյնը` ձիերու եւ մարտակառքերու կիրառման հետ միասին: Ձիերու մասին գրաւոր աղբիւրներուն մէջ որպէս առաջին յիշատակութիւնը, կը վերաբերի Հայկական լեռնաշխարհին յայտնի հնագոյն պետութեան` Արատտա երկրին (Ք.ա. XXVIII-XXVII դդ.):
Հնագիտական պեղումներէն յայտնաբերուած ոսկրաբանական նիւթը ցոյց տուած է, որ ձիերու սանձումը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ կատարուած է դեռեւս Ք.ա. IV հազարամեակի վերջաւորութեան:
Յատկանշական է, որ Միջագետքի մէջ գտնուած գրաւոր աղբիւրներու մէջ, մարտակառքին լծուած ձիու համար յատուկ ձեւը ըստ իրենց ձգած արձանագրութիւններուն առաջին անգամ օգտագործուած է կուտիական տիրակալներուն կողմէ, որոնց հայրենիքը, ինչպէս նշուած է, Մեծ Հայքի Կորդուած աշխարհի տարածքն է:
Այսպիսով` մետաղագործութեան զարգացմաման եւ ձիերու լծուած մարտակառքերու մուտքով հայ զինագործ վարպետները համշխարհային ռազմարուեստի մէջ իրականացուցած են առաջին հեղաշրջումը (Ընդունած է համարել, որ համշխարհային ռազմարուեստն ապրած է երեք յեղաշրջումներու դարաշրջան, որոնք էապէս փոխած են մարտադաշտի մէջ իրականցուող գործողութիւններու բնոյթը: Ատոնք են. 1. Ձիուն մարտադաշտ բերելը եւ ժամանակագրականօրէն անոր համընկնող երկաթի զինատեսակներու կիռարման սկիզբը (Ք.ա. II հազարամեակ), 2. Վառոդի գիւտը եւ մարտադաշտի մէջ հրազէնի (մանաւանդ հրետանիի) կիռարումը (XIII դարէն սկսած), որոնք որակապէս կը փոխեն հակառակորդի կենդանի ուժի խոցման մասին ընդունուած պատկերացումները, 3. Միջուկային եւ զանգուածային ոչնչացման այլ զէնքերու ստեղծումը (XX դար). քաղաքակիրթ մարդկութիւնը կանգնեցուց այդ նոր սերունդի զէնքերը իրենց աւերող յատկութիւններու գիտակցութեան անհրաժեշտութեան առջեւ): Թերեւս, նաեւ ատորմով էր պայմնաւորուած ռազմական գործի բնագաւառի մէջ տեղի ունեցած այն «պայթիւնը», որ սկիզբնաւորեց Հայկական լեռնաշխարհէն Ք.ա. XVIII դ. երկրորդ կիսուն երեք ուղղութիւններով:
Հայկազունները` Հակաբաբելոնական
Դաշինքի Առաջամարտիկ
Իմ Թշնամիիս Թշնամին Իմ դաշնակիցս է
Ք.ա. XIX դ. վերջին եւ XVIII դ. սկիզբը Միջագետքի հիւսիսային շրջաններուն մէջ կը հզօրանար Հին Ասորեստանի մայրաքաղաք Աշուրը, իր ազդեցութեան ենթարկելով շրջակայ շարք մը տարածքներ (Զագրոսէն մինչեւ Սուրիոյ կեդրոնական շրջանները): Աշուրի արքայ Շամշի-Ադադ Ա. թագաւոր նուաճելով հասած էր Հայկական լեռնաշխարհի Տուգրիշ երկիրը` Վանա եւ Ուրմիոյ լիճերու միջնատարածքի հարաւը. Սակայն ան չէր փորձած արշաւել լեռնաշխարհի այնպիսի յայտնի իշխանութիւններու վրայ, ինչպիսիք էին Սուբուր-Արմանն ու Կուտիումը:
Դաշինքի վերականգնումը
Հիւսիսային Միջագետքի տիրակալին դէպի Հայկական լեռնաշխարհ չարշաւելը պատահականութեան արդիւնք չէր:
Հայկական լեռնաշխարհը նուաճողական ոտնձգութիւններէն պաշտպանելու նպատակով միասնական ճակատ կազմելու եւ ռազմավարական առումով կարեւոր հարցերը համատեղ ուժերով լուծելու համար ռազմական հզօր դաշինք մը ձեւաւորուած էր` հաւանաբար Սուբարտուի եւ Կուտիումի գլխաւորութեամբ: Հին աշխարհի համար բաւական անսովոր էր, որ այդպիսի դաշինք մը երկար ժամանակ գործած եւ վերածուած էր ամբողջ լեռնաշխարհն ու հարեւան երկիրները օտարներու ոտնձգութիւններէն պաշտպանող ամուր կառոյցի մը:
Տեղեկանք. Յատկանշական է, որ դաշինքին մէջ դերերը բաշխուած էին խիստ որոշակի սկզբունքներով: Հայկական եւ ազգակից հնդեւրոպական պետական կազմաւորումներու միջեւ դաշնակցային պարտականութիւններու բաշխման ժամանակ առանձին դժուարութիւններ չեն ծագիր: Հետեւաբար, դաշինքը ոչ թէ պատահականօրէն ձեւաւորուած եւ ժամանակաւոր բնոյթ ունեցած է, այլ երկար ժամանակ գործող ռազմավարական համակարգ մը եղած է: Անոր մէջ առանձին ուղղումներ կատարուած են միայն «հերթական» հարեւան պետութեան հզօրացման եւ նոր ուղղութիւն է մը սպառնացող վտանգը դիմակայելու դժուարութիւններուն պարագային:
Շամշի-Ադադ Ա-ի մահէն ետք Աշուրի տէրութիւնը անկում կ’ապրի իսկ Միջագետքի մէջ գերիշխանութեան կը հասնի Հինբաբելոնեան թագաւորութեան ամենայայտնի արքայ Համմուրապին (Ք.ա. 1792-1750 թթ.), որ ընդարձակելով տէրութեան սահմանները, իր իշխանութեան տակ կը միաւորէ ամբողջ Միջագետքը: Անոր արշաւանքներու մասին պատմող արձանագրութիւններուն մէջ ակնարկներ կան վերոյիշեալ ռազմական դաշինքի զինուած ուժերու գործողութիւններուն մասին:
«30-րդ տարուան» արշաւանքը
Համմուրապիի մասին մեզի հասած սկզբնաղբիւրներու մէջ Հայկական լեռնաշխարհի պետական կազմաւորումներու մասին բազմաթիւ յիշատակումներ կան: Յատկանշական է, որ անոնց մէջ մեծ թիւ կը կազմեն ռազմական գործողութիւններու մասին արձանագրութիւնները: Մանաւորապէս, անոր իշխանութեան 30-րդ տարուայ ժամանակ Էլամի դէմ արշաւանքի ընթացքին, որպէս վերջինիս դաշնակիցներ, Համմուրապիի դէմ պատերազմած են Հայոց աշխարհի Սուբարտու (Սուբուր Արմանի, հետաքրքրական է, որ Էլամի մէջ գտնուած ար-ձանագրութիւնները կը յիշատակեն «սուբարեցիներու ջրանցքը», բան մը որ կրնայ կապ ունենալ Համմուրապիի 30-րդ տարուան յիշատակող Էլամի դաշնակից Արման (Սունարտու)-ի տարածքին հետ) եւ Կոտի երկարամասերուն զօրքերը: Ասիկա կը վկայէ հայաստանեան երկու պետութիւններուն ունեցած միջազգային դերակատարման մասին:
Պատերազմը
Հակամարտութիւնը արագօրէն լարուած ու անզիջում բնոյթ կը ստանայ ընդգրկելով տարածաշրջանին շատ թէ քիչ կարեւոր դերակատարում ունեցող բոլոր ուժերը: Բաբելոնի դէմ գործող լեռնցիներու դաշինքի հզօրութիւնը կը վկայէ տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքարի ընթացքին դաշինքի զօրքերուն շուրջ մէկ տասնամեակ արժանի դիմադրութիւն ցուցաբերելը: Մասնաւորապէս, դաշինքի գլխաւոր երկիրները կը յիշատակուին նաեւ Համմուրապիի գահակալութեան 32-րդ, 33-րդ եւ 37-րդ տարիներու իրադարձութիւններուն կապակցութեամբ:
39-րդ տարուայ ընթացքին, որպէս արշաւանքներու ամփոփում, կը նշուի, որ Համմուրապին յաղթած է իր բոլոր թշնամիներուն մինչեւ Սուբարտու երկիր (Սուբարեցիները կը յիշատակուին այդ ժամանակաշրջանի բազմաթիւ այլ նամակներու եւ փաստաթուղթերու մէջ), ասիկա կը նշանակէ, որ Արմանը մնացած է աննվաճ:
Արման երկրի հզօրութեան մասին կը վկայէ նաեւ այն փաստը, որ Համմուրապին շարունակ կը յորդորէ Եփրատի միջին հոսանքին վրայ գտնուող Մարիի արքայ Զիմրիլիմի որ երթայ Արման եւ անոր արքաներուն գրաւէ դապի իր կողմը. այս ծրագիրին իրականացումը սակայն հնարաւոր չէ եղած: Հայկական պետական կազմաւորումները ամբողջութեամբ անկախ ռազմական քաղաքականութիւն կը վարէին:
Հետաքրքրական է, որ աւելի ուշ Զմիրիլիմը Համմուրապիին գրած նամակին մէջ կը դժգոհի, որ դէպի հիւսիս արշաւելու համար ան իրեն օգնութիւն ուղարկած է ընդամէնը երեք հազարանոց զօրք մը:
Հայոց ռազմարուեստի ակունքներուն բացայայտման համար կարեւոր դիտարկում մըն է օգնական զօրքի «ընդամէնը» երեք հազարանոց ըլլալու մասին տեղեկութիւնը: Յայտնի է, որ Ք.ա. II հազարամեակի առաջին կիսուն այս քանակի զօրքերն այնքան մեծաթիւ կը համարուէին, որ կրնային ինքնուրոյն աշաւանքներ իրականացնել: Հետեւաբար եթէ այս արաշաւանքի ընթացքին այդ հսկայական ուժը ընդամէնը օժանդակ զօրամասի դեր կատարած է, ապա պէտք է կարծել, որ որքան ալ փոքր եղած ըլլան գլխաւոր ուժերը, անոնք իրենց ժամանակի համար բաւականին մեծաթիւ եղած էին:
Ակնյայտ է, որ հակառակորդին մեծաթիւ բանակը դիմակայելու համար դաշինքը եւս մեծաթիւ մարտունակ ուժեր ունէր:
Եզրակացութիւն
Ք.ա. XVIII դ. առաջին կիսուն հայկական լեռնաշխարհի Հայկազուններուն գլխաւորած պետական կազմաւորումները այնպիսի հզօր ուժ էին, որ ի վիճակի էին տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքար վարել երրորդ երկրի մը տարածքենրուն մէջ: Պատերազմի` այս հանգրուանի, գլխաւոր արդիւնքը բաբելոնի յառաջխաղացման կանխումը եղած է եւ հակամարտութեան տեղափոխումը Իրանական բարձրավանդակի արեւմուտք, այս քայլով կը բացառուէր հայկական լեռնաշխարհի բնակավայրերուն աւերումը:
Ք.ա. XVIII դ. ռազմարուեստի մէջ կը կիռարուի ռազմավարական նախադաշտի գաղափարը, որ բացառիկ երեւոյթ էր ոչ միայն Հին աշխարհին մէջ, այլեւ միջին դարերու ընթացքին:
Պատահական չէ, որ արդէն իսկ այդ դարի երկրորդ կիսուն հայկական լեռնաշխարհէն տեղի կ’ունենան երեք ուղութիւններով աշրաւանքներ (քասեցիները` Բաբելոն, հիքսոսները` Եգիպտոս, արիացիները` Հնդկաստան): Այս աշրաւանքները կը պսակուին ռազմական բացառիկ յաջողութիւններով: Ասոնց մէջ կարեւոր դեր կատարած են Հայկական Լեռնաշխարհին մետաղագործութեան զարգացումը ու ձիերուն լծուած մարտակառքերու կիրառումը:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐԸ
Մետաղագործութիւնը, Մարտակառքերն ու Ռազմական
Գործը Հայկական Լեռնաշխարհին մէջ
Ք.Ա. II Հազարամեակին
Ըստ Միջագետքի, արեւելամիջերկրածովեան, եգիպտական եւ փոքրասիական սկզբնաղբիւրներու մետաղագորխութեան հայրենիք` Հայկական լեռնաշխարհը, Ք.ա. III հազարամեակէն սկսեալ Մեծամորի եւ այլ կեդրոններու մետաղագործական արտադրութեամբ միջազգաին առեւտուրին կը մասնակցէր:
Ք.ա. XX-XVIII դարերու ընթացքին Առաջաւոր Ասիոյ հիւսիսը կը գործէր մետաղի առեւտուրի երկար ճանապարհը որ կը գտնուէր Փոքր Ասիոյ Քանեշ քաղաքէն (Կեսարիայէն մօտաւորապէս 20 քմ. հիւսիս-արեւելք) Աշուր քաղաքի ուղղութեամբ մօտաւորապէս 1000 քմ երկարութեամբ: Ասոր մասին կը տեղեկանանք Քանեշէն յայտնաբերուած բազմահազար ասուրագիր կաւէ սալիկներէն:
Տեղեկանք. Ք. ա. XX-XVII դդ. Քանեշի եւ Քանեշ-Աշուր ճանապարհին հետ հաղորդագցութեան մէջ եղած են Հայկական լեռնաշխարհի արեւմտեան եւ հարաւային, շուրջ քառասուն, կեդրոններ: Այդ կեդրոններէն կարելի է յիշել Աբարնա, Դեգիշանա (դեգիք), էլուխութ, Թեգարամա (Թորգարմա, Թորգոմա տուն), Թուգրիշ (Տուգրիշ), Խախում, Ծուփանա (Ծոփք), Նիհիրիա, Շամուխա, Շուբարի (Արման-Սուբուր) եւ այլն:
Քանեշի առեւտրական բնագիրներու մէջ յիշատակուած են բազմատեսակ մետաղներ ինչպէս րօնակ ոսկի, արծաթ, պղինձ, անագ. ասոնց շարքին յիշուածէ նաեւ երկաթ:
Նշենք, որ ձուլման եղանակով հանքաքարերէն երկաթ ստանալու պատմութեան մէջ գրաւոր առաջին յիշատակութիւնն է:
Այս առումով ուշագրաւ է անգլիացի ականաւոր հնագէտ Գորդոն Չայլդի վաղդինաստիական Միջագետքի մետաղագործութեան մասին ուսումնասիրութիւններէն ստացած եզրակացութիւը, որ ըստ անոր հանքաքարէն երկաթ ստանալու գիւտը Հայաստանի բնիկները կատարած են ինչպէս նաեւ զայն մինչեւ Ք.ա. II հազարամեակի վերջը գաղտնի պահած են:
Պատմական տեղեկանք. «Երբեմն կը հանդիպինք երկաթեայ իրերու: Պարզուած է, որ Ուրի արքայական դամբարաններէն գտնուած մետաղեայ իրերէն մէկը պատրաստուած էր երկնաքարային (մետիորիտային) երկաթէն: Բայց Խաֆաջէէն (հնավայր Տիգրիս գետի միջին հոսանքին-հեղ.) գտնուած դաշոյնի շեղբը պատրաստուած է բնական հանքաքարերէն ստացած մետաղով: Այդ դաշոյնը պատրաստուած եւ բերուած է Հայաստանէն, ուր ըստ աւելի ուշ իրադարձութիւններու... յայտնաբերուած են երկաթի ձուլման տնտեսական մեթոդներ, որոնք սակայն մինչեւ II հազարամեակի վերջը գատնի պահած են»:
Ասիկա կը փաստուի նաեւ Քանեշի բնագիրներու տուեալներով: Վերջիններուս համաձայն` ասուրացի առեւտրականներ կը փորձէին մաքսանենգութեամբ Հայկական լեռնաշխարհէն դուրս բերել ռազմավարական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող մետաղներ (յատկապէս` երկաթ), որ սակայն լեռնաշխարհի իշխանութիւնները արգիլած էին: Ասպիսի փորձ ընող ասուրացի առեւտրականները բացայատուած ու մահապատիժի ենթարկուած են լեռնաշխարհի սահմաներուն վրայ գտնուող հսկիչ կետերուն մէջ: Ի դէպ, ասոնք մաքսանենգութեան եւ մաքսանենգներուն պատժելու, համշխարհային պատմութեան մէջ, արձանագրուած առաջին դէպքերն են...
Մեզմէ մօտաւորապէս չորս հազար տարի առաջ հայկական պետական կազմաւորումներու մէջ յստակօրէն կը գիտակցուէր ռազմավարական հումքի նշանակութիւնը, իսկ ազգային-պետական գաղտնիք համրուող երկաթի գիւտը, որ ունէր համաշխարահային նշանակութիւն, դուրսի աշխարհի համար անմատչելի պահուած է քանի մը հարիւրամեակ:
Մետաղագործութեան զարգացումը զինագործութեան (հետեւաբար` ռազմարուեստի զարգացման) կարեւոր նախապայմաններէն մէկն էր, այդ ժամանակաշրջանի համար, թերեւս կարեւորագոյնը` ձիերու եւ մարտակառքերու կիրառման հետ միասին: Ձիերու մասին գրաւոր աղբիւրներուն մէջ որպէս առաջին յիշատակութիւնը, կը վերաբերի Հայկական լեռնաշխարհին յայտնի հնագոյն պետութեան` Արատտա երկրին (Ք.ա. XXVIII-XXVII դդ.):
Հնագիտական պեղումներէն յայտնաբերուած ոսկրաբանական նիւթը ցոյց տուած է, որ ձիերու սանձումը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ կատարուած է դեռեւս Ք.ա. IV հազարամեակի վերջաւորութեան:
Յատկանշական է, որ Միջագետքի մէջ գտնուած գրաւոր աղբիւրներու մէջ, մարտակառքին լծուած ձիու համար յատուկ ձեւը ըստ իրենց ձգած արձանագրութիւններուն առաջին անգամ օգտագործուած է կուտիական տիրակալներուն կողմէ, որոնց հայրենիքը, ինչպէս նշուած է, Մեծ Հայքի Կորդուած աշխարհի տարածքն է:
Այսպիսով` մետաղագործութեան զարգացմաման եւ ձիերու լծուած մարտակառքերու մուտքով հայ զինագործ վարպետները համշխարհային ռազմարուեստի մէջ իրականացուցած են առաջին հեղաշրջումը (Ընդունած է համարել, որ համշխարհային ռազմարուեստն ապրած է երեք յեղաշրջումներու դարաշրջան, որոնք էապէս փոխած են մարտադաշտի մէջ իրականցուող գործողութիւններու բնոյթը: Ատոնք են. 1. Ձիուն մարտադաշտ բերելը եւ ժամանակագրականօրէն անոր համընկնող երկաթի զինատեսակներու կիռարման սկիզբը (Ք.ա. II հազարամեակ), 2. Վառոդի գիւտը եւ մարտադաշտի մէջ հրազէնի (մանաւանդ հրետանիի) կիռարումը (XIII դարէն սկսած), որոնք որակապէս կը փոխեն հակառակորդի կենդանի ուժի խոցման մասին ընդունուած պատկերացումները, 3. Միջուկային եւ զանգուածային ոչնչացման այլ զէնքերու ստեղծումը (XX դար). քաղաքակիրթ մարդկութիւնը կանգնեցուց այդ նոր սերունդի զէնքերը իրենց աւերող յատկութիւններու գիտակցութեան անհրաժեշտութեան առջեւ): Թերեւս, նաեւ ատորմով էր պայմնաւորուած ռազմական գործի բնագաւառի մէջ տեղի ունեցած այն «պայթիւնը», որ սկիզբնաւորեց Հայկական լեռնաշխարհէն Ք.ա. XVIII դ. երկրորդ կիսուն երեք ուղղութիւններով:
Հայկազունները` Հակաբաբելոնական
Դաշինքի Առաջամարտիկ
Իմ Թշնամիիս Թշնամին Իմ դաշնակիցս է
Ք.ա. XIX դ. վերջին եւ XVIII դ. սկիզբը Միջագետքի հիւսիսային շրջաններուն մէջ կը հզօրանար Հին Ասորեստանի մայրաքաղաք Աշուրը, իր ազդեցութեան ենթարկելով շրջակայ շարք մը տարածքներ (Զագրոսէն մինչեւ Սուրիոյ կեդրոնական շրջանները): Աշուրի արքայ Շամշի-Ադադ Ա. թագաւոր նուաճելով հասած էր Հայկական լեռնաշխարհի Տուգրիշ երկիրը` Վանա եւ Ուրմիոյ լիճերու միջնատարածքի հարաւը. Սակայն ան չէր փորձած արշաւել լեռնաշխարհի այնպիսի յայտնի իշխանութիւններու վրայ, ինչպիսիք էին Սուբուր-Արմանն ու Կուտիումը:
Դաշինքի վերականգնումը
Հիւսիսային Միջագետքի տիրակալին դէպի Հայկական լեռնաշխարհ չարշաւելը պատահականութեան արդիւնք չէր:
Հայկական լեռնաշխարհը նուաճողական ոտնձգութիւններէն պաշտպանելու նպատակով միասնական ճակատ կազմելու եւ ռազմավարական առումով կարեւոր հարցերը համատեղ ուժերով լուծելու համար ռազմական հզօր դաշինք մը ձեւաւորուած էր` հաւանաբար Սուբարտուի եւ Կուտիումի գլխաւորութեամբ: Հին աշխարհի համար բաւական անսովոր էր, որ այդպիսի դաշինք մը երկար ժամանակ գործած եւ վերածուած էր ամբողջ լեռնաշխարհն ու հարեւան երկիրները օտարներու ոտնձգութիւններէն պաշտպանող ամուր կառոյցի մը:
Տեղեկանք. Յատկանշական է, որ դաշինքին մէջ դերերը բաշխուած էին խիստ որոշակի սկզբունքներով: Հայկական եւ ազգակից հնդեւրոպական պետական կազմաւորումներու միջեւ դաշնակցային պարտականութիւններու բաշխման ժամանակ առանձին դժուարութիւններ չեն ծագիր: Հետեւաբար, դաշինքը ոչ թէ պատահականօրէն ձեւաւորուած եւ ժամանակաւոր բնոյթ ունեցած է, այլ երկար ժամանակ գործող ռազմավարական համակարգ մը եղած է: Անոր մէջ առանձին ուղղումներ կատարուած են միայն «հերթական» հարեւան պետութեան հզօրացման եւ նոր ուղղութիւն է մը սպառնացող վտանգը դիմակայելու դժուարութիւններուն պարագային:
Շամշի-Ադադ Ա-ի մահէն ետք Աշուրի տէրութիւնը անկում կ’ապրի իսկ Միջագետքի մէջ գերիշխանութեան կը հասնի Հինբաբելոնեան թագաւորութեան ամենայայտնի արքայ Համմուրապին (Ք.ա. 1792-1750 թթ.), որ ընդարձակելով տէրութեան սահմանները, իր իշխանութեան տակ կը միաւորէ ամբողջ Միջագետքը: Անոր արշաւանքներու մասին պատմող արձանագրութիւններուն մէջ ակնարկներ կան վերոյիշեալ ռազմական դաշինքի զինուած ուժերու գործողութիւններուն մասին:
«30-րդ տարուան» արշաւանքը
Համմուրապիի մասին մեզի հասած սկզբնաղբիւրներու մէջ Հայկական լեռնաշխարհի պետական կազմաւորումներու մասին բազմաթիւ յիշատակումներ կան: Յատկանշական է, որ անոնց մէջ մեծ թիւ կը կազմեն ռազմական գործողութիւններու մասին արձանագրութիւնները: Մանաւորապէս, անոր իշխանութեան 30-րդ տարուայ ժամանակ Էլամի դէմ արշաւանքի ընթացքին, որպէս վերջինիս դաշնակիցներ, Համմուրապիի դէմ պատերազմած են Հայոց աշխարհի Սուբարտու (Սուբուր Արմանի, հետաքրքրական է, որ Էլամի մէջ գտնուած ար-ձանագրութիւնները կը յիշատակեն «սուբարեցիներու ջրանցքը», բան մը որ կրնայ կապ ունենալ Համմուրապիի 30-րդ տարուան յիշատակող Էլամի դաշնակից Արման (Սունարտու)-ի տարածքին հետ) եւ Կոտի երկարամասերուն զօրքերը: Ասիկա կը վկայէ հայաստանեան երկու պետութիւններուն ունեցած միջազգային դերակատարման մասին:
Պատերազմը
Հակամարտութիւնը արագօրէն լարուած ու անզիջում բնոյթ կը ստանայ ընդգրկելով տարածաշրջանին շատ թէ քիչ կարեւոր դերակատարում ունեցող բոլոր ուժերը: Բաբելոնի դէմ գործող լեռնցիներու դաշինքի հզօրութիւնը կը վկայէ տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքարի ընթացքին դաշինքի զօրքերուն շուրջ մէկ տասնամեակ արժանի դիմադրութիւն ցուցաբերելը: Մասնաւորապէս, դաշինքի գլխաւոր երկիրները կը յիշատակուին նաեւ Համմուրապիի գահակալութեան 32-րդ, 33-րդ եւ 37-րդ տարիներու իրադարձութիւններուն կապակցութեամբ:
39-րդ տարուայ ընթացքին, որպէս արշաւանքներու ամփոփում, կը նշուի, որ Համմուրապին յաղթած է իր բոլոր թշնամիներուն մինչեւ Սուբարտու երկիր (Սուբարեցիները կը յիշատակուին այդ ժամանակաշրջանի բազմաթիւ այլ նամակներու եւ փաստաթուղթերու մէջ), ասիկա կը նշանակէ, որ Արմանը մնացած է աննվաճ:
Արման երկրի հզօրութեան մասին կը վկայէ նաեւ այն փաստը, որ Համմուրապին շարունակ կը յորդորէ Եփրատի միջին հոսանքին վրայ գտնուող Մարիի արքայ Զիմրիլիմի որ երթայ Արման եւ անոր արքաներուն գրաւէ դապի իր կողմը. այս ծրագիրին իրականացումը սակայն հնարաւոր չէ եղած: Հայկական պետական կազմաւորումները ամբողջութեամբ անկախ ռազմական քաղաքականութիւն կը վարէին:
Հետաքրքրական է, որ աւելի ուշ Զմիրիլիմը Համմուրապիին գրած նամակին մէջ կը դժգոհի, որ դէպի հիւսիս արշաւելու համար ան իրեն օգնութիւն ուղարկած է ընդամէնը երեք հազարանոց զօրք մը:
Հայոց ռազմարուեստի ակունքներուն բացայայտման համար կարեւոր դիտարկում մըն է օգնական զօրքի «ընդամէնը» երեք հազարանոց ըլլալու մասին տեղեկութիւնը: Յայտնի է, որ Ք.ա. II հազարամեակի առաջին կիսուն այս քանակի զօրքերն այնքան մեծաթիւ կը համարուէին, որ կրնային ինքնուրոյն աշաւանքներ իրականացնել: Հետեւաբար եթէ այս արաշաւանքի ընթացքին այդ հսկայական ուժը ընդամէնը օժանդակ զօրամասի դեր կատարած է, ապա պէտք է կարծել, որ որքան ալ փոքր եղած ըլլան գլխաւոր ուժերը, անոնք իրենց ժամանակի համար բաւականին մեծաթիւ եղած էին:
Ակնյայտ է, որ հակառակորդին մեծաթիւ բանակը դիմակայելու համար դաշինքը եւս մեծաթիւ մարտունակ ուժեր ունէր:
Եզրակացութիւն
Ք.ա. XVIII դ. առաջին կիսուն հայկական լեռնաշխարհի Հայկազուններուն գլխաւորած պետական կազմաւորումները այնպիսի հզօր ուժ էին, որ ի վիճակի էին տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքար վարել երրորդ երկրի մը տարածքենրուն մէջ: Պատերազմի` այս հանգրուանի, գլխաւոր արդիւնքը բաբելոնի յառաջխաղացման կանխումը եղած է եւ հակամարտութեան տեղափոխումը Իրանական բարձրավանդակի արեւմուտք, այս քայլով կը բացառուէր հայկական լեռնաշխարհի բնակավայրերուն աւերումը:
Ք.ա. XVIII դ. ռազմարուեստի մէջ կը կիռարուի ռազմավարական նախադաշտի գաղափարը, որ բացառիկ երեւոյթ էր ոչ միայն Հին աշխարհին մէջ, այլեւ միջին դարերու ընթացքին:
Պատահական չէ, որ արդէն իսկ այդ դարի երկրորդ կիսուն հայկական լեռնաշխարհէն տեղի կ’ունենան երեք ուղութիւններով աշրաւանքներ (քասեցիները` Բաբելոն, հիքսոսները` Եգիպտոս, արիացիները` Հնդկաստան): Այս աշրաւանքները կը պսակուին ռազմական բացառիկ յաջողութիւններով: Ասոնց մէջ կարեւոր դեր կատարած են Հայկական Լեռնաշխարհին մետաղագործութեան զարգացումը ու ձիերուն լծուած մարտակառքերու կիրառումը:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Գործը Հայկական Լեռնաշխարհին մէջ
Ք.Ա. II Հազարամեակին
Ըստ Միջագետքի, արեւելամիջերկրածովեան, եգիպտական եւ փոքրասիական սկզբնաղբիւրներու մետաղագորխութեան հայրենիք` Հայկական լեռնաշխարհը, Ք.ա. III հազարամեակէն սկսեալ Մեծամորի եւ այլ կեդրոններու մետաղագործական արտադրութեամբ միջազգաին առեւտուրին կը մասնակցէր:
Ք.ա. XX-XVIII դարերու ընթացքին Առաջաւոր Ասիոյ հիւսիսը կը գործէր մետաղի առեւտուրի երկար ճանապարհը որ կը գտնուէր Փոքր Ասիոյ Քանեշ քաղաքէն (Կեսարիայէն մօտաւորապէս 20 քմ. հիւսիս-արեւելք) Աշուր քաղաքի ուղղութեամբ մօտաւորապէս 1000 քմ երկարութեամբ: Ասոր մասին կը տեղեկանանք Քանեշէն յայտնաբերուած բազմահազար ասուրագիր կաւէ սալիկներէն:
Տեղեկանք. Ք. ա. XX-XVII դդ. Քանեշի եւ Քանեշ-Աշուր ճանապարհին հետ հաղորդագցութեան մէջ եղած են Հայկական լեռնաշխարհի արեւմտեան եւ հարաւային, շուրջ քառասուն, կեդրոններ: Այդ կեդրոններէն կարելի է յիշել Աբարնա, Դեգիշանա (դեգիք), էլուխութ, Թեգարամա (Թորգարմա, Թորգոմա տուն), Թուգրիշ (Տուգրիշ), Խախում, Ծուփանա (Ծոփք), Նիհիրիա, Շամուխա, Շուբարի (Արման-Սուբուր) եւ այլն:
Քանեշի առեւտրական բնագիրներու մէջ յիշատակուած են բազմատեսակ մետաղներ ինչպէս րօնակ ոսկի, արծաթ, պղինձ, անագ. ասոնց շարքին յիշուածէ նաեւ երկաթ:
Նշենք, որ ձուլման եղանակով հանքաքարերէն երկաթ ստանալու պատմութեան մէջ գրաւոր առաջին յիշատակութիւնն է:
Այս առումով ուշագրաւ է անգլիացի ականաւոր հնագէտ Գորդոն Չայլդի վաղդինաստիական Միջագետքի մետաղագործութեան մասին ուսումնասիրութիւններէն ստացած եզրակացութիւը, որ ըստ անոր հանքաքարէն երկաթ ստանալու գիւտը Հայաստանի բնիկները կատարած են ինչպէս նաեւ զայն մինչեւ Ք.ա. II հազարամեակի վերջը գաղտնի պահած են:
Պատմական տեղեկանք. «Երբեմն կը հանդիպինք երկաթեայ իրերու: Պարզուած է, որ Ուրի արքայական դամբարաններէն գտնուած մետաղեայ իրերէն մէկը պատրաստուած էր երկնաքարային (մետիորիտային) երկաթէն: Բայց Խաֆաջէէն (հնավայր Տիգրիս գետի միջին հոսանքին-հեղ.) գտնուած դաշոյնի շեղբը պատրաստուած է բնական հանքաքարերէն ստացած մետաղով: Այդ դաշոյնը պատրաստուած եւ բերուած է Հայաստանէն, ուր ըստ աւելի ուշ իրադարձութիւններու... յայտնաբերուած են երկաթի ձուլման տնտեսական մեթոդներ, որոնք սակայն մինչեւ II հազարամեակի վերջը գատնի պահած են»:
Ասիկա կը փաստուի նաեւ Քանեշի բնագիրներու տուեալներով: Վերջիններուս համաձայն` ասուրացի առեւտրականներ կը փորձէին մաքսանենգութեամբ Հայկական լեռնաշխարհէն դուրս բերել ռազմավարական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող մետաղներ (յատկապէս` երկաթ), որ սակայն լեռնաշխարհի իշխանութիւնները արգիլած էին: Ասպիսի փորձ ընող ասուրացի առեւտրականները բացայատուած ու մահապատիժի ենթարկուած են լեռնաշխարհի սահմաներուն վրայ գտնուող հսկիչ կետերուն մէջ: Ի դէպ, ասոնք մաքսանենգութեան եւ մաքսանենգներուն պատժելու, համշխարհային պատմութեան մէջ, արձանագրուած առաջին դէպքերն են...
Մեզմէ մօտաւորապէս չորս հազար տարի առաջ հայկական պետական կազմաւորումներու մէջ յստակօրէն կը գիտակցուէր ռազմավարական հումքի նշանակութիւնը, իսկ ազգային-պետական գաղտնիք համրուող երկաթի գիւտը, որ ունէր համաշխարահային նշանակութիւն, դուրսի աշխարհի համար անմատչելի պահուած է քանի մը հարիւրամեակ:
Մետաղագործութեան զարգացումը զինագործութեան (հետեւաբար` ռազմարուեստի զարգացման) կարեւոր նախապայմաններէն մէկն էր, այդ ժամանակաշրջանի համար, թերեւս կարեւորագոյնը` ձիերու եւ մարտակառքերու կիրառման հետ միասին: Ձիերու մասին գրաւոր աղբիւրներուն մէջ որպէս առաջին յիշատակութիւնը, կը վերաբերի Հայկական լեռնաշխարհին յայտնի հնագոյն պետութեան` Արատտա երկրին (Ք.ա. XXVIII-XXVII դդ.):
Հնագիտական պեղումներէն յայտնաբերուած ոսկրաբանական նիւթը ցոյց տուած է, որ ձիերու սանձումը Հայկական լեռնաշխարհին մէջ կատարուած է դեռեւս Ք.ա. IV հազարամեակի վերջաւորութեան:
Յատկանշական է, որ Միջագետքի մէջ գտնուած գրաւոր աղբիւրներու մէջ, մարտակառքին լծուած ձիու համար յատուկ ձեւը ըստ իրենց ձգած արձանագրութիւններուն առաջին անգամ օգտագործուած է կուտիական տիրակալներուն կողմէ, որոնց հայրենիքը, ինչպէս նշուած է, Մեծ Հայքի Կորդուած աշխարհի տարածքն է:
Այսպիսով` մետաղագործութեան զարգացմաման եւ ձիերու լծուած մարտակառքերու մուտքով հայ զինագործ վարպետները համշխարհային ռազմարուեստի մէջ իրականացուցած են առաջին հեղաշրջումը (Ընդունած է համարել, որ համշխարհային ռազմարուեստն ապրած է երեք յեղաշրջումներու դարաշրջան, որոնք էապէս փոխած են մարտադաշտի մէջ իրականցուող գործողութիւններու բնոյթը: Ատոնք են. 1. Ձիուն մարտադաշտ բերելը եւ ժամանակագրականօրէն անոր համընկնող երկաթի զինատեսակներու կիռարման սկիզբը (Ք.ա. II հազարամեակ), 2. Վառոդի գիւտը եւ մարտադաշտի մէջ հրազէնի (մանաւանդ հրետանիի) կիռարումը (XIII դարէն սկսած), որոնք որակապէս կը փոխեն հակառակորդի կենդանի ուժի խոցման մասին ընդունուած պատկերացումները, 3. Միջուկային եւ զանգուածային ոչնչացման այլ զէնքերու ստեղծումը (XX դար). քաղաքակիրթ մարդկութիւնը կանգնեցուց այդ նոր սերունդի զէնքերը իրենց աւերող յատկութիւններու գիտակցութեան անհրաժեշտութեան առջեւ): Թերեւս, նաեւ ատորմով էր պայմնաւորուած ռազմական գործի բնագաւառի մէջ տեղի ունեցած այն «պայթիւնը», որ սկիզբնաւորեց Հայկական լեռնաշխարհէն Ք.ա. XVIII դ. երկրորդ կիսուն երեք ուղղութիւններով:
Հայկազունները` Հակաբաբելոնական
Դաշինքի Առաջամարտիկ
Իմ Թշնամիիս Թշնամին Իմ դաշնակիցս է
Ք.ա. XIX դ. վերջին եւ XVIII դ. սկիզբը Միջագետքի հիւսիսային շրջաններուն մէջ կը հզօրանար Հին Ասորեստանի մայրաքաղաք Աշուրը, իր ազդեցութեան ենթարկելով շրջակայ շարք մը տարածքներ (Զագրոսէն մինչեւ Սուրիոյ կեդրոնական շրջանները): Աշուրի արքայ Շամշի-Ադադ Ա. թագաւոր նուաճելով հասած էր Հայկական լեռնաշխարհի Տուգրիշ երկիրը` Վանա եւ Ուրմիոյ լիճերու միջնատարածքի հարաւը. Սակայն ան չէր փորձած արշաւել լեռնաշխարհի այնպիսի յայտնի իշխանութիւններու վրայ, ինչպիսիք էին Սուբուր-Արմանն ու Կուտիումը:
Դաշինքի վերականգնումը
Հիւսիսային Միջագետքի տիրակալին դէպի Հայկական լեռնաշխարհ չարշաւելը պատահականութեան արդիւնք չէր:
Հայկական լեռնաշխարհը նուաճողական ոտնձգութիւններէն պաշտպանելու նպատակով միասնական ճակատ կազմելու եւ ռազմավարական առումով կարեւոր հարցերը համատեղ ուժերով լուծելու համար ռազմական հզօր դաշինք մը ձեւաւորուած էր` հաւանաբար Սուբարտուի եւ Կուտիումի գլխաւորութեամբ: Հին աշխարհի համար բաւական անսովոր էր, որ այդպիսի դաշինք մը երկար ժամանակ գործած եւ վերածուած էր ամբողջ լեռնաշխարհն ու հարեւան երկիրները օտարներու ոտնձգութիւններէն պաշտպանող ամուր կառոյցի մը:
Տեղեկանք. Յատկանշական է, որ դաշինքին մէջ դերերը բաշխուած էին խիստ որոշակի սկզբունքներով: Հայկական եւ ազգակից հնդեւրոպական պետական կազմաւորումներու միջեւ դաշնակցային պարտականութիւններու բաշխման ժամանակ առանձին դժուարութիւններ չեն ծագիր: Հետեւաբար, դաշինքը ոչ թէ պատահականօրէն ձեւաւորուած եւ ժամանակաւոր բնոյթ ունեցած է, այլ երկար ժամանակ գործող ռազմավարական համակարգ մը եղած է: Անոր մէջ առանձին ուղղումներ կատարուած են միայն «հերթական» հարեւան պետութեան հզօրացման եւ նոր ուղղութիւն է մը սպառնացող վտանգը դիմակայելու դժուարութիւններուն պարագային:
Շամշի-Ադադ Ա-ի մահէն ետք Աշուրի տէրութիւնը անկում կ’ապրի իսկ Միջագետքի մէջ գերիշխանութեան կը հասնի Հինբաբելոնեան թագաւորութեան ամենայայտնի արքայ Համմուրապին (Ք.ա. 1792-1750 թթ.), որ ընդարձակելով տէրութեան սահմանները, իր իշխանութեան տակ կը միաւորէ ամբողջ Միջագետքը: Անոր արշաւանքներու մասին պատմող արձանագրութիւններուն մէջ ակնարկներ կան վերոյիշեալ ռազմական դաշինքի զինուած ուժերու գործողութիւններուն մասին:
«30-րդ տարուան» արշաւանքը
Համմուրապիի մասին մեզի հասած սկզբնաղբիւրներու մէջ Հայկական լեռնաշխարհի պետական կազմաւորումներու մասին բազմաթիւ յիշատակումներ կան: Յատկանշական է, որ անոնց մէջ մեծ թիւ կը կազմեն ռազմական գործողութիւններու մասին արձանագրութիւնները: Մանաւորապէս, անոր իշխանութեան 30-րդ տարուայ ժամանակ Էլամի դէմ արշաւանքի ընթացքին, որպէս վերջինիս դաշնակիցներ, Համմուրապիի դէմ պատերազմած են Հայոց աշխարհի Սուբարտու (Սուբուր Արմանի, հետաքրքրական է, որ Էլամի մէջ գտնուած ար-ձանագրութիւնները կը յիշատակեն «սուբարեցիներու ջրանցքը», բան մը որ կրնայ կապ ունենալ Համմուրապիի 30-րդ տարուան յիշատակող Էլամի դաշնակից Արման (Սունարտու)-ի տարածքին հետ) եւ Կոտի երկարամասերուն զօրքերը: Ասիկա կը վկայէ հայաստանեան երկու պետութիւններուն ունեցած միջազգային դերակատարման մասին:
Պատերազմը
Հակամարտութիւնը արագօրէն լարուած ու անզիջում բնոյթ կը ստանայ ընդգրկելով տարածաշրջանին շատ թէ քիչ կարեւոր դերակատարում ունեցող բոլոր ուժերը: Բաբելոնի դէմ գործող լեռնցիներու դաշինքի հզօրութիւնը կը վկայէ տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքարի ընթացքին դաշինքի զօրքերուն շուրջ մէկ տասնամեակ արժանի դիմադրութիւն ցուցաբերելը: Մասնաւորապէս, դաշինքի գլխաւոր երկիրները կը յիշատակուին նաեւ Համմուրապիի գահակալութեան 32-րդ, 33-րդ եւ 37-րդ տարիներու իրադարձութիւններուն կապակցութեամբ:
39-րդ տարուայ ընթացքին, որպէս արշաւանքներու ամփոփում, կը նշուի, որ Համմուրապին յաղթած է իր բոլոր թշնամիներուն մինչեւ Սուբարտու երկիր (Սուբարեցիները կը յիշատակուին այդ ժամանակաշրջանի բազմաթիւ այլ նամակներու եւ փաստաթուղթերու մէջ), ասիկա կը նշանակէ, որ Արմանը մնացած է աննվաճ:
Արման երկրի հզօրութեան մասին կը վկայէ նաեւ այն փաստը, որ Համմուրապին շարունակ կը յորդորէ Եփրատի միջին հոսանքին վրայ գտնուող Մարիի արքայ Զիմրիլիմի որ երթայ Արման եւ անոր արքաներուն գրաւէ դապի իր կողմը. այս ծրագիրին իրականացումը սակայն հնարաւոր չէ եղած: Հայկական պետական կազմաւորումները ամբողջութեամբ անկախ ռազմական քաղաքականութիւն կը վարէին:
Հետաքրքրական է, որ աւելի ուշ Զմիրիլիմը Համմուրապիին գրած նամակին մէջ կը դժգոհի, որ դէպի հիւսիս արշաւելու համար ան իրեն օգնութիւն ուղարկած է ընդամէնը երեք հազարանոց զօրք մը:
Հայոց ռազմարուեստի ակունքներուն բացայայտման համար կարեւոր դիտարկում մըն է օգնական զօրքի «ընդամէնը» երեք հազարանոց ըլլալու մասին տեղեկութիւնը: Յայտնի է, որ Ք.ա. II հազարամեակի առաջին կիսուն այս քանակի զօրքերն այնքան մեծաթիւ կը համարուէին, որ կրնային ինքնուրոյն աշաւանքներ իրականացնել: Հետեւաբար եթէ այս արաշաւանքի ընթացքին այդ հսկայական ուժը ընդամէնը օժանդակ զօրամասի դեր կատարած է, ապա պէտք է կարծել, որ որքան ալ փոքր եղած ըլլան գլխաւոր ուժերը, անոնք իրենց ժամանակի համար բաւականին մեծաթիւ եղած էին:
Ակնյայտ է, որ հակառակորդին մեծաթիւ բանակը դիմակայելու համար դաշինքը եւս մեծաթիւ մարտունակ ուժեր ունէր:
Եզրակացութիւն
Ք.ա. XVIII դ. առաջին կիսուն հայկական լեռնաշխարհի Հայկազուններուն գլխաւորած պետական կազմաւորումները այնպիսի հզօր ուժ էին, որ ի վիճակի էին տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքար վարել երրորդ երկրի մը տարածքենրուն մէջ: Պատերազմի` այս հանգրուանի, գլխաւոր արդիւնքը բաբելոնի յառաջխաղացման կանխումը եղած է եւ հակամարտութեան տեղափոխումը Իրանական բարձրավանդակի արեւմուտք, այս քայլով կը բացառուէր հայկական լեռնաշխարհի բնակավայրերուն աւերումը:
Ք.ա. XVIII դ. ռազմարուեստի մէջ կը կիռարուի ռազմավարական նախադաշտի գաղափարը, որ բացառիկ երեւոյթ էր ոչ միայն Հին աշխարհին մէջ, այլեւ միջին դարերու ընթացքին:
Պատահական չէ, որ արդէն իսկ այդ դարի երկրորդ կիսուն հայկական լեռնաշխարհէն տեղի կ’ունենան երեք ուղութիւններով աշրաւանքներ (քասեցիները` Բաբելոն, հիքսոսները` Եգիպտոս, արիացիները` Հնդկաստան): Այս աշրաւանքները կը պսակուին ռազմական բացառիկ յաջողութիւններով: Ասոնց մէջ կարեւոր դեր կատարած են Հայկական Լեռնաշխարհին մետաղագործութեան զարգացումը ու ձիերուն լծուած մարտակառքերու կիրառումը:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Thursday, November 25, 2010
Մեր Յաղթանակները
Պատերազմը
Արշաւանքը կը սկսի տիրապետութեան վերջին տարիներուն: Գրեթէ բոլոր դէպքերու ընթացքին արշաւանք նախաձեռնողը եղած է Սարգոն Ա. Աքադացին. սակայն այս պարագային պատերազմ սկսողը Արման երկիրն եղած է: Մեզի հասած բնագիրներու մէջ նշուած է, որ պատերազմը աւարտած է Աքադի յաղթանակով, այս յաղթանակը սակայն խիստ կասկածելի է որովհետեւ Սարգոնի թոռ Նարամ-Սուենը նոյն Սուբուր-Արմանը Արմանի երկիրը այնպէս մը կը ներկայացնէ, որ « մարդկութեան արարումէն ի վեր, ոչ մէկ թագաւոր երբեւէ է նուաճած է»:
Անհնար է, որ հսկայածաւալ տէրութիւն ստեղծած տիրակալի թոռը այդքան անտեղեակ ըլլար իր իսկ մեծ հօր արշաւանքերու մասին այնքանով, որ անոր կատարած «մեծագործութիւնները» նսեմացնող այսպիսի արտայայտութիւն մը թոյլ տար: Առաւել անտրամաբանական կ’ըլլայ կարծել, որ Նարամ-Սուենը որոշած է դարձեալ գրաւել իրեն պատկանող այդ տարածքները առանց տեղեակ ըլլալու, թէ այդ բոլոր հողերը արդէն իսկ նուաճուած ու իրեն ժառանգուած են:
Յայտնի է, որ Սարգոնի իշխանութեան վերջին շրջանի ընթացքին նուաճուած երկիրներու մէջ ծագած են ապստամբութիւններ, որոնք մեծ հաւանականութեամբ, կապուած եղած են Սուբուր-Արամի արշաւանքի եւ պատերազմի ընթացքին Աքադիի կրած պարտութիւններու հետ: Բացառուած չէ, որ արշաւանքը սկսելու ընթացքին Արմանի զօրքերը Աքադի հիւսիսային շրջաններու բնակչութեան հետ ձեւով մը կապ հաստատած եւ համատեղ գործողութիւններու համաձայնութիւն ձեռք բերած ըլլան:
Ընդհանուր յաղթանակի կերտման ընթացքին, ապստամբները օգտուելով հիւսիսային ճակատին Արմանի զօրքերէն Աքադի բանակին կրած պարտութիւններէն, շարք մը յաջողութիւններու կը հասնին: Անոնք նոյնիսկ կը պաշարեն Աքադի տէրութեան նոյնանուն մայրաքաղաքը:
Սարգոն, որ այլեւս նորանոր նուաճումներու մասին երազել անգամ չէր կրնար, դժուարութեամբ կը կարողանայ փրկել իր գահը:
Սարգոնի իշխանութեան ողջ ժամանակաշրջանը անցած է բռնարարքներով: Իր դէմ բարձրացած ապստամբութիւնները դաժանօրէն կը ճնշուէին. թերեւս ատիկա հիմնական պատճառներէն մէկը եղած է, որ ուշ շրջանի բնագրերու մէջ անոր վախճանը համարուած է սրբապղծութեան հետեւանք:
Եզրակացութիւն
Մինչեւ այսօր պատմութեան յայտնի առաջին բռնակալութեան հիմնադիր Սարգոն Աքադացին, որ ստեղծած էր աշխարհի մէջ առաջին մշտական բանակը, իր տէրութեան սահմանները կ’ընդարձակէ մինչեւ Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային փեշերը. Ան չէ կրցած նուաճել Հայկական լեռնաշխարհ: Փոխարէն, սակայն լեռնաշխարհէն դէպի այլ երկիրներ մեր նախնիներու արշաւանքը պատճառ եւ ազդանշան կը դառնայ բռնակալէն նուաճուած երկիրներու ազատագրման պայքարի գործողութիւններուն:
Աքադի դէմ Արման երկիրի եւ դաշնակիցներու արշաւանքները Հայկական լենաշխարհի սահամաններէն դուրս իրականացուած առաջին յաղթարշաւն են, որուն մասին մեզի յայտնի է գրաւոր աղբիւրներէն:
Շար. 2
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Արշաւանքը կը սկսի տիրապետութեան վերջին տարիներուն: Գրեթէ բոլոր դէպքերու ընթացքին արշաւանք նախաձեռնողը եղած է Սարգոն Ա. Աքադացին. սակայն այս պարագային պատերազմ սկսողը Արման երկիրն եղած է: Մեզի հասած բնագիրներու մէջ նշուած է, որ պատերազմը աւարտած է Աքադի յաղթանակով, այս յաղթանակը սակայն խիստ կասկածելի է որովհետեւ Սարգոնի թոռ Նարամ-Սուենը նոյն Սուբուր-Արմանը Արմանի երկիրը այնպէս մը կը ներկայացնէ, որ « մարդկութեան արարումէն ի վեր, ոչ մէկ թագաւոր երբեւէ է նուաճած է»:
Անհնար է, որ հսկայածաւալ տէրութիւն ստեղծած տիրակալի թոռը այդքան անտեղեակ ըլլար իր իսկ մեծ հօր արշաւանքերու մասին այնքանով, որ անոր կատարած «մեծագործութիւնները» նսեմացնող այսպիսի արտայայտութիւն մը թոյլ տար: Առաւել անտրամաբանական կ’ըլլայ կարծել, որ Նարամ-Սուենը որոշած է դարձեալ գրաւել իրեն պատկանող այդ տարածքները առանց տեղեակ ըլլալու, թէ այդ բոլոր հողերը արդէն իսկ նուաճուած ու իրեն ժառանգուած են:
Յայտնի է, որ Սարգոնի իշխանութեան վերջին շրջանի ընթացքին նուաճուած երկիրներու մէջ ծագած են ապստամբութիւններ, որոնք մեծ հաւանականութեամբ, կապուած եղած են Սուբուր-Արամի արշաւանքի եւ պատերազմի ընթացքին Աքադիի կրած պարտութիւններու հետ: Բացառուած չէ, որ արշաւանքը սկսելու ընթացքին Արմանի զօրքերը Աքադի հիւսիսային շրջաններու բնակչութեան հետ ձեւով մը կապ հաստատած եւ համատեղ գործողութիւններու համաձայնութիւն ձեռք բերած ըլլան:
Ընդհանուր յաղթանակի կերտման ընթացքին, ապստամբները օգտուելով հիւսիսային ճակատին Արմանի զօրքերէն Աքադի բանակին կրած պարտութիւններէն, շարք մը յաջողութիւններու կը հասնին: Անոնք նոյնիսկ կը պաշարեն Աքադի տէրութեան նոյնանուն մայրաքաղաքը:
Սարգոն, որ այլեւս նորանոր նուաճումներու մասին երազել անգամ չէր կրնար, դժուարութեամբ կը կարողանայ փրկել իր գահը:
Սարգոնի իշխանութեան ողջ ժամանակաշրջանը անցած է բռնարարքներով: Իր դէմ բարձրացած ապստամբութիւնները դաժանօրէն կը ճնշուէին. թերեւս ատիկա հիմնական պատճառներէն մէկը եղած է, որ ուշ շրջանի բնագրերու մէջ անոր վախճանը համարուած է սրբապղծութեան հետեւանք:
Եզրակացութիւն
Մինչեւ այսօր պատմութեան յայտնի առաջին բռնակալութեան հիմնադիր Սարգոն Աքադացին, որ ստեղծած էր աշխարհի մէջ առաջին մշտական բանակը, իր տէրութեան սահմանները կ’ընդարձակէ մինչեւ Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային փեշերը. Ան չէ կրցած նուաճել Հայկական լեռնաշխարհ: Փոխարէն, սակայն լեռնաշխարհէն դէպի այլ երկիրներ մեր նախնիներու արշաւանքը պատճառ եւ ազդանշան կը դառնայ բռնակալէն նուաճուած երկիրներու ազատագրման պայքարի գործողութիւններուն:
Աքադի դէմ Արման երկիրի եւ դաշնակիցներու արշաւանքները Հայկական լենաշխարհի սահամաններէն դուրս իրականացուած առաջին յաղթարշաւն են, որուն մասին մեզի յայտնի է գրաւոր աղբիւրներէն:
Շար. 2
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Մեր Յաղթանակները
Պատերազմը
Արշաւանքը կը սկսի տիրապետութեան վերջին տարիներուն: Գրեթէ բոլոր դէպքերու ընթացքին արշաւանք նախաձեռնողը եղած է Սարգոն Ա. Աքադացին. սակայն այս պարագային պատերազմ սկսողը Արման երկիրն եղած է: Մեզի հասած բնագիրներու մէջ նշուած է, որ պատերազմը աւարտած է Աքադի յաղթանակով, այս յաղթանակը սակայն խիստ կասկածելի է որովհետեւ Սարգոնի թոռ Նարամ-Սուենը նոյն Սուբուր-Արմանը Արմանի երկիրը այնպէս մը կը ներկայացնէ, որ « մարդկութեան արարումէն ի վեր, ոչ մէկ թագաւոր երբեւէ է նուաճած է»:
Անհնար է, որ հսկայածաւալ տէրութիւն ստեղծած տիրակալի թոռը այդքան անտեղեակ ըլլար իր իսկ մեծ հօր արշաւանքերու մասին այնքանով, որ անոր կատարած «մեծագործութիւնները» նսեմացնող այսպիսի արտայայտութիւն մը թոյլ տար: Առաւել անտրամաբանական կ’ըլլայ կարծել, որ Նարամ-Սուենը որոշած է դարձեալ գրաւել իրեն պատկանող այդ տարածքները առանց տեղեակ ըլլալու, թէ այդ բոլոր հողերը արդէն իսկ նուաճուած ու իրեն ժառանգուած են:
Յայտնի է, որ Սարգոնի իշխանութեան վերջին շրջանի ընթացքին նուաճուած երկիրներու մէջ ծագած են ապստամբութիւններ, որոնք մեծ հաւանականութեամբ, կապուած եղած են Սուբուր-Արամի արշաւանքի եւ պատերազմի ընթացքին Աքադիի կրած պարտութիւններու հետ: Բացառուած չէ, որ արշաւանքը սկսելու ընթացքին Արմանի զօրքերը Աքադի հիւսիսային շրջաններու բնակչութեան հետ ձեւով մը կապ հաստատած եւ համատեղ գործողութիւններու համաձայնութիւն ձեռք բերած ըլլան:
Ընդհանուր յաղթանակի կերտման ընթացքին, ապստամբները օգտուելով հիւսիսային ճակատին Արմանի զօրքերէն Աքադի բանակին կրած պարտութիւններէն, շարք մը յաջողութիւններու կը հասնին: Անոնք նոյնիսկ կը պաշարեն Աքադի տէրութեան նոյնանուն մայրաքաղաքը:
Սարգոն, որ այլեւս նորանոր նուաճումներու մասին երազել անգամ չէր կրնար, դժուարութեամբ կը կարողանայ փրկել իր գահը:
Սարգոնի իշխանութեան ողջ ժամանակաշրջանը անցած է բռնարարքներով: Իր դէմ բարձրացած ապստամբութիւնները դաժանօրէն կը ճնշուէին. թերեւս ատիկա հիմնական պատճառներէն մէկը եղած է, որ ուշ շրջանի բնագրերու մէջ անոր վախճանը համարուած է սրբապղծութեան հետեւանք:
Եզրակացութիւն
Մինչեւ այսօր պատմութեան յայտնի առաջին բռնակալութեան հիմնադիր Սարգոն Աքադացին, որ ստեղծած էր աշխարհի մէջ առաջին մշտական բանակը, իր տէրութեան սահմանները կ’ընդարձակէ մինչեւ Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային փեշերը. Ան չէ կրցած նուաճել Հայկական լեռնաշխարհ: Փոխարէն, սակայն լեռնաշխարհէն դէպի այլ երկիրներ մեր նախնիներու արշաւանքը պատճառ եւ ազդանշան կը դառնայ բռնակալէն նուաճուած երկիրներու ազատագրման պայքարի գործողութիւններուն:
Աքադի դէմ Արման երկիրի եւ դաշնակիցներու արշաւանքները Հայկական լենաշխարհի սահամաններէն դուրս իրականացուած առաջին յաղթարշաւն են, որուն մասին մեզի յայտնի է գրաւոր աղբիւրներէն:
Շար. 2
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Արշաւանքը կը սկսի տիրապետութեան վերջին տարիներուն: Գրեթէ բոլոր դէպքերու ընթացքին արշաւանք նախաձեռնողը եղած է Սարգոն Ա. Աքադացին. սակայն այս պարագային պատերազմ սկսողը Արման երկիրն եղած է: Մեզի հասած բնագիրներու մէջ նշուած է, որ պատերազմը աւարտած է Աքադի յաղթանակով, այս յաղթանակը սակայն խիստ կասկածելի է որովհետեւ Սարգոնի թոռ Նարամ-Սուենը նոյն Սուբուր-Արմանը Արմանի երկիրը այնպէս մը կը ներկայացնէ, որ « մարդկութեան արարումէն ի վեր, ոչ մէկ թագաւոր երբեւէ է նուաճած է»:
Անհնար է, որ հսկայածաւալ տէրութիւն ստեղծած տիրակալի թոռը այդքան անտեղեակ ըլլար իր իսկ մեծ հօր արշաւանքերու մասին այնքանով, որ անոր կատարած «մեծագործութիւնները» նսեմացնող այսպիսի արտայայտութիւն մը թոյլ տար: Առաւել անտրամաբանական կ’ըլլայ կարծել, որ Նարամ-Սուենը որոշած է դարձեալ գրաւել իրեն պատկանող այդ տարածքները առանց տեղեակ ըլլալու, թէ այդ բոլոր հողերը արդէն իսկ նուաճուած ու իրեն ժառանգուած են:
Յայտնի է, որ Սարգոնի իշխանութեան վերջին շրջանի ընթացքին նուաճուած երկիրներու մէջ ծագած են ապստամբութիւններ, որոնք մեծ հաւանականութեամբ, կապուած եղած են Սուբուր-Արամի արշաւանքի եւ պատերազմի ընթացքին Աքադիի կրած պարտութիւններու հետ: Բացառուած չէ, որ արշաւանքը սկսելու ընթացքին Արմանի զօրքերը Աքադի հիւսիսային շրջաններու բնակչութեան հետ ձեւով մը կապ հաստատած եւ համատեղ գործողութիւններու համաձայնութիւն ձեռք բերած ըլլան:
Ընդհանուր յաղթանակի կերտման ընթացքին, ապստամբները օգտուելով հիւսիսային ճակատին Արմանի զօրքերէն Աքադի բանակին կրած պարտութիւններէն, շարք մը յաջողութիւններու կը հասնին: Անոնք նոյնիսկ կը պաշարեն Աքադի տէրութեան նոյնանուն մայրաքաղաքը:
Սարգոն, որ այլեւս նորանոր նուաճումներու մասին երազել անգամ չէր կրնար, դժուարութեամբ կը կարողանայ փրկել իր գահը:
Սարգոնի իշխանութեան ողջ ժամանակաշրջանը անցած է բռնարարքներով: Իր դէմ բարձրացած ապստամբութիւնները դաժանօրէն կը ճնշուէին. թերեւս ատիկա հիմնական պատճառներէն մէկը եղած է, որ ուշ շրջանի բնագրերու մէջ անոր վախճանը համարուած է սրբապղծութեան հետեւանք:
Եզրակացութիւն
Մինչեւ այսօր պատմութեան յայտնի առաջին բռնակալութեան հիմնադիր Սարգոն Աքադացին, որ ստեղծած էր աշխարհի մէջ առաջին մշտական բանակը, իր տէրութեան սահմանները կ’ընդարձակէ մինչեւ Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային փեշերը. Ան չէ կրցած նուաճել Հայկական լեռնաշխարհ: Փոխարէն, սակայն լեռնաշխարհէն դէպի այլ երկիրներ մեր նախնիներու արշաւանքը պատճառ եւ ազդանշան կը դառնայ բռնակալէն նուաճուած երկիրներու ազատագրման պայքարի գործողութիւններուն:
Աքադի դէմ Արման երկիրի եւ դաշնակիցներու արշաւանքները Հայկական լենաշխարհի սահամաններէն դուրս իրականացուած առաջին յաղթարշաւն են, որուն մասին մեզի յայտնի է գրաւոր աղբիւրներէն:
Շար. 2
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Tuesday, November 23, 2010
ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐԸ
ՍԻՐԵԼԻ ԸՆԹԵՐՑՈՂ,
ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՍՂՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՃԱՌՈՎ ՎԵՐՋԵՐՍ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԻՒՆՍ ՉԿԱՐՈՂԱՑԱՒ ԻՐ ԸՆԹԵՐՑՈՂՆԵՐԸ ԳՈՀԱՑՆԵԼ «ՌՈԲԷՆԻ ՅՈՒՇԵՐՈՒ» ԹԵՐԹՕՆԻ ՇԱՐՈՒՆԱԿԱԿԱՆ ՀՐԱՊԱՐԱԿՄԱՄԲ ՈՉ ԱԼ «ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐ»ՈՒ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄՈՎ : «ՌՈՒԲԷՆԻ ՅՈՒՇԵՐԸ » Կ՜ԸՆԴՕՐԻՆԱԿՈՒԻ ԳԻՐՔԷՆ ՈՒ ԿԸ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒԻ, ՀԵՏԵՒԱԲԱՐ, ՀԱՄԵՄԱՏԱԲԱՐ ԱՒԵԼԻ ԴԻՒՐԻՆ Է ՔԱՆ «ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐ»ՈՒ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ , ՈՐՈՎՀԵՏԵՒ ԱՅՍ ՎԵՐՋԻՆԸ ՈՉ ՄԻԱՅՆ ԳՐԱՇԱՐՈՒԹԻՒՆ ԿԸ ՊԱՀԱՆՋԷ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԵՆԷՆ ԱՅԼ ՆԱԵՒ ԱՐԵՒԵԼԱՀԱՅԵՐԷՆԷ ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ ՎԵՐԱԾԵԼ ՝ Ե՜Ւ ՈՐՊԷՍ ԼԵԶ ՈՒ Ե՜Ւ ՈՐՊԷՍ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹԻՒՆ : ԱՅՍ ԲՈԼՈՐԻՆ ՀԱՄԱՐ ԺԱՄԱՆԱԿ ԷՊԷՏՔ :ԵՐԲԵՄՆ ԴԺՈՒԱՐ Կ՜ԸԼԼԱՅ ԶԱՅՆ ԳՏՆԵԼԸ ...
ՈՒՍՏԻ, ՍԻՐԵԼԻ ԸՆԹԵՐՑՈՂ, ՆԵՐՈՂԻ ԵՒ ԳԻՏԱԿԻՑԻ ԱՉՔՈՎ ՆԱՅԷ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԵԱՆՍ ԹԵՐԱՑՄԱՆ ...
ԳԱԼԻՔ ՄԷԿ ՇԱԲԹՈՒԱՆ ԸՆԹԱՑՔԻՆ «ՆՇԱՆԱԿ»ՊԻՏԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿԷ «ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐԸ» , ՈՐՄԷ ԵՏՔ ՅՈՒՍՈՎ ԵՆՔ ՈՐ «ՌՈՒԲԷՆԸ» ԿԱՐՈՂԱՑԱԾ Կ՜ԸԼԼԱՆՔ ՄԵՔԵՆԱՇԱՐԵԼ ԱՌ Ի ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄ:
ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹԻՒՆ , ՍԻՐԵԼԻ ԸՆԹԵՐՑՈՂ , ՑՈՒՑԱԲԵՐԱԾ ՀԱՍԿԱՑՈՂՈՒԹԵԱՆԴ ՀԱՄԱՐ:
«ՆՇԱՆԱԿ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Աքադա-Արամական Պատերազմը
Ք.Ա. XXIV Դար
Աքադական սպառնալիքը
Ք.ա. III հազարամեակին Միջագետք ներթափանցած էին սեմական ցեղերը: Իսկ շումերական Քիշ քաղաքի իշախանութիւնը զաւթած էր սեմական ծագում ունեցող Սարգոն: Այդ ժամանակաշրջանին, Ուրուկի III դինաստիայի արքայ Լուգալզիգեսին ամբողջ Շումերը իր իշխանութեան տակ միաւորած էր: Սարգոն հալածուելով ու փախուստի մատնելով Լուգալզիգեսին` որոշ ժամանակուան մը համար հաստատուած էր աննշան Աքադ քաղաքին մէջ, որ Շումերէն հիւսիս կը գտնուէր: Ան կը վերադասաւորէ իր զօրքը եւ պատերազմ կը յայտարարէ շումերական քաղաքներու դէմ: Սարգոն Ա. Աքադացին (Ք.ա. 2316-2261թթ.), 34 ճակատամարտներով կը նուաճէ Շումերը եւ կեդրոնական Միջագետքը, եւ պատմութեան մէջ կը ստեղծէ յայտնի առաջին բռնապետութիւնը:
Սարգոնի օրերուն, զօրացած Աքադը նուաճումներու հանգրուան մը կը թեւակոխէ ու կը սկսի սպառնալ իր բոլոր դրացիներուն ինչպէս նաեւ Հայկական լեռնաշխարհի պետական կազմաւորումներուն: Սարգոն Աքադացին, իր կառավարման տասնմեկերորդ տարուայ ընթաքին կը նուաճէ Եփրատի արեւմուտք գտնուող երկիրները` «Մարին, Եարմուտին եւ Էբլան»: Ան արշաւած է մինչեւ Մայրիներու եւ Արծաթի լեռները` Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային մատոյցները:
Ռազմավարութիւնը
Աքադական սպառանլիքը այնքան լուրջ էր, որ Հայերը ստիպուած դիմեցին համարժէք քայլերու: Հզօր ախոյեանի «ախորժակը» զսպելու համար իրարու քով կը համախմբուին Հայկական լեռնաշխարհի պետական գրեթէ ամբողջ կազմաւորումները, որոնք հաւանական ներխուժման պարագային առաջին թիրախներէն մէկը պիտի դառնային:
Հակառակորդի հետ վճռական գօտեմարտելու համար նպատակայարմար վայրը ու՞ր էր եւ ե՞րբ պիտի ըլլար յարմար առիթը:
Հաւանական էին երկու տարբերակները.
1. Հակառակորդին ներքաշել դէպի լեռնաշխարհի խորքերը եւ անոր պարտադրել լեռնային հիւծիչ պատերազմ:
2. Ներխուժել Աքադի տէրութեան սահմանները եւ հակառակորդի տարածքին մէջ մարտական գործողութիւններ իրականացնել:
Առաջին տարբերակը աւելի ապահով էր, որովհետեւ Աքադի բանակը, որ լեռնային տեղերու մէջ մարտական գործողութիւններ կատարելու եւ յատկապէս լեռնային ամրութիւններ գրաւելու փորձ ու միջոցներ չունէր, չէր ունենար յաղթելու մեծ հնարաւորութիւն:
Երկրորդ տարբերակին իրականացումը կապուած էր քանի մը դժուարութիւններու հետ, որոնցմէ ամենամեծը հակառակորդի տարածքին մէջ (հիմնականին մէջ հարթաւայրային դաշտեր ունեցող Միջագետքի մէջ) մարտական գործողութիւններ կատարելու անսովոր ըլլալն էր: Սակայն այս տարբերակի իրականացման պարագային Արմանի զօրքերուն ինքնաբերաբաեր պիտի օժանդակէին նուաճուած տարածքներու բնակչութեան տրամադրութիւնները, որոնք աքադական իշխանութիւններէն դժգոհ ըլլալով` լեռնցիներուն պիտի ընդունէին որպէս իրենց ազատարարներուն: Հիմնական այս նկատառումներով է, որ պիտի առաջնորդուէին տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքարող Արման երկրի եւ անոր շուրջ համաբխմուած ցեղապետութիւններու զօրքը: (Աքադական աղբիւրներու մէջ երկրին անունը յիշաուած է «Արմանում» տարբերակով: Տեղանուան վերջին «ում» մասնիկը աքադերէնի ուղղական հոլովի վերջաւորութիւնն է: Բուն երկրանունն է «Արման», որ խեթական բնագրերու մէջ կը յիշատակուի «Արմանի» տարբերակով. ասոնք Հայաստանի «Արմենիա» անուան հնագոյն յիշատակութիւններէն մէկն է):
Շար. 1
ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐԸ
ՍԻՐԵԼԻ ԸՆԹԵՐՑՈՂ,
ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՍՂՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՃԱՌՈՎ ՎԵՐՋԵՐՍ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԻՒՆՍ ՉԿԱՐՈՂԱՑԱՒ ԻՐ ԸՆԹԵՐՑՈՂՆԵՐԸ ԳՈՀԱՑՆԵԼ «ՌՈԲԷՆԻ ՅՈՒՇԵՐՈՒ» ԹԵՐԹՕՆԻ ՇԱՐՈՒՆԱԿԱԿԱՆ ՀՐԱՊԱՐԱԿՄԱՄԲ ՈՉ ԱԼ «ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐ»ՈՒ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄՈՎ : «ՌՈՒԲԷՆԻ ՅՈՒՇԵՐԸ » Կ՜ԸՆԴՕՐԻՆԱԿՈՒԻ ԳԻՐՔԷՆ ՈՒ ԿԸ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒԻ, ՀԵՏԵՒԱԲԱՐ, ՀԱՄԵՄԱՏԱԲԱՐ ԱՒԵԼԻ ԴԻՒՐԻՆ Է ՔԱՆ «ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐ»ՈՒ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ , ՈՐՈՎՀԵՏԵՒ ԱՅՍ ՎԵՐՋԻՆԸ ՈՉ ՄԻԱՅՆ ԳՐԱՇԱՐՈՒԹԻՒՆ ԿԸ ՊԱՀԱՆՋԷ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԵՆԷՆ ԱՅԼ ՆԱԵՒ ԱՐԵՒԵԼԱՀԱՅԵՐԷՆԷ ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԻ ՎԵՐԱԾԵԼ ՝ Ե՜Ւ ՈՐՊԷՍ ԼԵԶ ՈՒ Ե՜Ւ ՈՐՊԷՍ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹԻՒՆ : ԱՅՍ ԲՈԼՈՐԻՆ ՀԱՄԱՐ ԺԱՄԱՆԱԿ ԷՊԷՏՔ :ԵՐԲԵՄՆ ԴԺՈՒԱՐ Կ՜ԸԼԼԱՅ ԶԱՅՆ ԳՏՆԵԼԸ ...
ՈՒՍՏԻ, ՍԻՐԵԼԻ ԸՆԹԵՐՑՈՂ, ՆԵՐՈՂԻ ԵՒ ԳԻՏԱԿԻՑԻ ԱՉՔՈՎ ՆԱՅԷ ԽՄԲԱԳՐՈՒԹԵԱՆՍ ԹԵՐԱՑՄԱՆ ...
ԳԱԼԻՔ ՄԷԿ ՇԱԲԹՈՒԱՆ ԸՆԹԱՑՔԻՆ «ՆՇԱՆԱԿ»ՊԻՏԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿԷ «ՄԵՐ ՅԱՂԹԱՆԱԿՆԵՐԸ» , ՈՐՄԷ ԵՏՔ ՅՈՒՍՈՎ ԵՆՔ ՈՐ «ՌՈՒԲԷՆԸ» ԿԱՐՈՂԱՑԱԾ Կ՜ԸԼԼԱՆՔ ՄԵՔԵՆԱՇԱՐԵԼ ԱՌ Ի ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄ:
ՇՆՈՐՀԱԿԱԼՈՒԹԻՒՆ , ՍԻՐԵԼԻ ԸՆԹԵՐՑՈՂ , ՑՈՒՑԱԲԵՐԱԾ ՀԱՍԿԱՑՈՂՈՒԹԵԱՆԴ ՀԱՄԱՐ:
«ՆՇԱՆԱԿ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Աքադա-Արամական Պատերազմը
Ք.Ա. XXIV Դար
Աքադական սպառնալիքը
Ք.ա. III հազարամեակին Միջագետք ներթափանցած էին սեմական ցեղերը: Իսկ շումերական Քիշ քաղաքի իշախանութիւնը զաւթած էր սեմական ծագում ունեցող Սարգոն: Այդ ժամանակաշրջանին, Ուրուկի III դինաստիայի արքայ Լուգալզիգեսին ամբողջ Շումերը իր իշխանութեան տակ միաւորած էր: Սարգոն հալածուելով ու փախուստի մատնելով Լուգալզիգեսին` որոշ ժամանակուան մը համար հաստատուած էր աննշան Աքադ քաղաքին մէջ, որ Շումերէն հիւսիս կը գտնուէր: Ան կը վերադասաւորէ իր զօրքը եւ պատերազմ կը յայտարարէ շումերական քաղաքներու դէմ: Սարգոն Ա. Աքադացին (Ք.ա. 2316-2261թթ.), 34 ճակատամարտներով կը նուաճէ Շումերը եւ կեդրոնական Միջագետքը, եւ պատմութեան մէջ կը ստեղծէ յայտնի առաջին բռնապետութիւնը:
Սարգոնի օրերուն, զօրացած Աքադը նուաճումներու հանգրուան մը կը թեւակոխէ ու կը սկսի սպառնալ իր բոլոր դրացիներուն ինչպէս նաեւ Հայկական լեռնաշխարհի պետական կազմաւորումներուն: Սարգոն Աքադացին, իր կառավարման տասնմեկերորդ տարուայ ընթաքին կը նուաճէ Եփրատի արեւմուտք գտնուող երկիրները` «Մարին, Եարմուտին եւ Էբլան»: Ան արշաւած է մինչեւ Մայրիներու եւ Արծաթի լեռները` Հայկական լեռնաշխարհի հարաւային մատոյցները:
Ռազմավարութիւնը
Աքադական սպառանլիքը այնքան լուրջ էր, որ Հայերը ստիպուած դիմեցին համարժէք քայլերու: Հզօր ախոյեանի «ախորժակը» զսպելու համար իրարու քով կը համախմբուին Հայկական լեռնաշխարհի պետական գրեթէ ամբողջ կազմաւորումները, որոնք հաւանական ներխուժման պարագային առաջին թիրախներէն մէկը պիտի դառնային:
Հակառակորդի հետ վճռական գօտեմարտելու համար նպատակայարմար վայրը ու՞ր էր եւ ե՞րբ պիտի ըլլար յարմար առիթը:
Հաւանական էին երկու տարբերակները.
1. Հակառակորդին ներքաշել դէպի լեռնաշխարհի խորքերը եւ անոր պարտադրել լեռնային հիւծիչ պատերազմ:
2. Ներխուժել Աքադի տէրութեան սահմանները եւ հակառակորդի տարածքին մէջ մարտական գործողութիւններ իրականացնել:
Առաջին տարբերակը աւելի ապահով էր, որովհետեւ Աքադի բանակը, որ լեռնային տեղերու մէջ մարտական գործողութիւններ կատարելու եւ յատկապէս լեռնային ամրութիւններ գրաւելու փորձ ու միջոցներ չունէր, չէր ունենար յաղթելու մեծ հնարաւորութիւն:
Երկրորդ տարբերակին իրականացումը կապուած էր քանի մը դժուարութիւններու հետ, որոնցմէ ամենամեծը հակառակորդի տարածքին մէջ (հիմնականին մէջ հարթաւայրային դաշտեր ունեցող Միջագետքի մէջ) մարտական գործողութիւններ կատարելու անսովոր ըլլալն էր: Սակայն այս տարբերակի իրականացման պարագային Արմանի զօրքերուն ինքնաբերաբաեր պիտի օժանդակէին նուաճուած տարածքներու բնակչութեան տրամադրութիւնները, որոնք աքադական իշխանութիւններէն դժգոհ ըլլալով` լեռնցիներուն պիտի ընդունէին որպէս իրենց ազատարարներուն: Հիմնական այս նկատառումներով է, որ պիտի առաջնորդուէին տարածաշրջանի գերտէրութեան դէմ պայքարող Արման երկրի եւ անոր շուրջ համաբխմուած ցեղապետութիւններու զօրքը: (Աքադական աղբիւրներու մէջ երկրին անունը յիշաուած է «Արմանում» տարբերակով: Տեղանուան վերջին «ում» մասնիկը աքադերէնի ուղղական հոլովի վերջաւորութիւնն է: Բուն երկրանունն է «Արման», որ խեթական բնագրերու մէջ կը յիշատակուի «Արմանի» տարբերակով. ասոնք Հայաստանի «Արմենիա» անուան հնագոյն յիշատակութիւններէն մէկն է):
Շար. 1
Saturday, November 20, 2010
Անկիւնադարձի մը առջեւ
ՄՏՈՐՈՒՄՆԵՐ
Անկիւնադարձի մը առջեւ
Ա.
Անցնող վերջին մի քանի ամիսներուն տեղի ունեցող իրադարձութիւնները մեր գաղութէն ներս մեզ պէտք է մղեն անդրադառնալու թէ հասած ենք մեր հաւաքական կեանքի մէկ անկիւնադարձին, ուր պարտաւոր ենք պահ մը կանգ առնելու եւ յստակ կողմնորոշուելու թէ ի՞նչ ըրինք, ի՞նչ կ'ընենք ու ի՞նչ պիտի ընենք, ո՞ւր էինք, ո՞ւր ենք եւ ո՞ւր կ'երթանք, բայց մանաւանդ ի՞նչ կ՚ուզէինք, ի՞նչ կ՚ուզենք եւ ի՞նչ պիտի ուզենք...
Որպէսզի տեսութիւններու ոլորտին մէջ չմնանք ու երազատեսութեան ալ չմատնուինք, պիտի մեկնիմ մի քանի նախաձեռնութիւններէ, որոնց ականատեսը, ականջալուրը կամ մասնակիցը դարձանք այս վերջին շրջանին:
Սկսիմ թատերական կեանքէն:
Տեսայ ու վայելեցի, ըմբոշխնեցի՛ Նարինէ Մալեանի կողմէ բեմադրուած եւ Աղասի Այվազեանի չորս պատմուածքներու վրայ հիմնուած »Ցեղի բնաբանութիւն« թատերախաղը, շնորհիւ ՀԲԸՄ-ի կազմակերպած ձեռնարկին:
Վերջերս մահացած Այվազեան հայրենաբնակ երէց լաւագոյն գրողներէն մէկն էր, միաժամանակ թատերագիր եւ նկարիչ: Իր գործերը միշտ ունին խորունկ բովանդակութիւն: Մեզի ներկայացուածը զաւեշտանման էր, բայց
ողբերգութի'ւն էր: Ներկաները սակայն, կ՚ենթադրեմ, որ մեծ մասամբ զաւեշտը տեսան ու կուռ ու կուշտ խնդացին, յաճախ խօսուածէն աւելի խաղարկութեան վրայ, չափազանցեալ շարժուձեւերուն վրայ, ու անհաղորդ մնացին բուն պատգամին, որ հանճարեղ հեղինակը կը փորձէր փոխանցել:
Ասիկա հարցումներ կը յառաջացնէ մտքիս մէջ:
Ի՞նչն էր, որ արգելք հանդիսացաւ ամբողջական հաղորդակցութեան: Լեզո՞ւն, որ ոչ միայն արեւելահայերէն էր, այլեւ բարբառախառն: Ուղղակի եւ անուղղակի յղումնե՞րը մեր պատմութեան ու հայրենիքի իրականութեան,
յատկապէս Եղեռնէն ետք Հայաստան ապաստանած մեր մնացորդին վերաբերեալ:
Թատերասէր հասարակութիւնը, ընդհանրապէս միջին տարիքէն վեր ու երէց սերունդին պատկանող, տակաւին քիչ թէ շատ կրնար բան մը հասկնալ թերեւս, բռնելով իր գիտցած բառերը: Նոր սերունդը, սակայն, առանց
տարակուսանքի կրնամ ըսել, որ շատ բան պիտի չհասկնար եթէ... ներկայ ըլլար:
Յաջորդ հարցումը՝ այս ընթացքով որքա՞ն կրնանք դիմանալ, գոյատեւել Սփիւռքի մէջ եթէ չկարենանք հիմնական փոփոխութիւններ մտցնել մեր կեանքին, մեր մտայնութիւններուն, մեր աշխատանքներուն մէջ: Ու մանաւանդ
մեր կրթական համակարգին մէջ:
Սակայն, շարունակեմ օրինակներու թուումը:
Համազգայինի Սանահին մասնաճիւղի հայագիտական յանձնախումբը, կազմուած առաւելաբար գաղութիս մտաւորական ուժերէն, թատերական վերոնշեալ նոյն այդ շաբաթավերջին, շաբաթ եւ կիրակի օրերը, ցերեկին
կազմակերպած էր հայագիտական լսարան մը, փոխան արդէն աւանդութիւն դարձած հնգօրեայ տարեկան դասընթացքին: Նիւթը՝ Հայ կինը Զարթօնքէն Եղեռն, որ կ՚արծարծէր հայ կանացիական շարժումները առաւելաբար այնպէս ինչպէս կը դրսեւորուէին հայ կին գրողներու գործերուն ընդմէջէն: Չորս դասախօսներէն երեքը մոնթրէալաբնակ մտաւորականներ էին, չորրորդը՝ Նիւ Եորքէն հրաւիրուած երիտասարդ ոյժ մը: Քանի որ առանձին թղթակցութեամբ պիտի անդրադարձուի այս նախաձեռնութեան, այստեղ կ՚ուզեմ խօսիլ յատկանշական երկու երեւոյթներու մասին միայն, որոնք նոյնպէս հիմքը կը կազմեն այս մտորումներուն:
Առաջինը Նանոր Գպրանեան երեւոյթն էր, Նանորը՝ մեր չորրորդ դասախօսը: Այժմ արդէն Գոլումպիա համալսարանի հայագիտական ամբիոնի վարիչ, ան, թէեւ հայկական վարժարան յաճախած, առաւելաբար
ինքնաշխատութեամբ կարողացած է տիրանալ հարուստ ու գրեթէ կատարեալ հայերէնի մը ու խորանալ մեր գրականութեան ամենէն բարդ մշակներէն Յակոբ Օշականի գործին մէջ:
Կ՚ընդգծեմ այս մէկը անցնելու համար երկրորդ երեւոյթին, որ բնական շարունակութիւնը կը հանդիսանայ այս առաջինին. այն, որ մեր Սփիւռքի վարժարանները, յատկապէս Միջին արեւելքէն դուրս, բայց նաեւ այնտեղ, նման մակարդակի շրջանաւարտներ չեն արտադրեր, ու տաղանդաւորը, հետաքրքրուողը աւելիին հասնելու համար անպայման ստիպուած է անձնական ճիգ ընել: Փաստը՝ Սփիւռքի լաւագոյն վարժարաններէն մէկը նկատուող Մոնթրէալի Ս. Յակոբի շրջանաւարտներէն մէկը միայն ներկայ էր լսարանին, ան ալ մեծ դժուարութիւն ունեցաւ հետեւելու այնտեղ գործածուած լեզուով կատարուող ներկայացումներուն:
Ինքնաբերաբար հարց կը ծագի մեր մտքերուն մէջ, թէ եթէ նման լսարան մը անմատչելի է մեր նոր սերունդին, ապա 20-25 տարի ետք վե՞րջ պիտի գտնեն նման նախաձեռնութիւնները - »պատերազմը վերջ գտաւ կռուողներու պակասին պատճառաւ«, թէ ոչ հայերէնը պիտի փոխարինուի այլ լեզուուվ մը: Եւ ի՞նչ ընել նման ճակատագրի չենթարկուելու համար:
Նոյնն է պարագան մեր բոլոր նախաձեռնութիւններուն, թերթերէն մինչեւ մեր ժողովական կեանքը, դասախօսութիւնները եւ մասամբ նորին:
Անշուշտ միշտ կրնան գաղթողներու նոր հոսանքներ գալ, ու ժամանակ մը եւս հայերէն խօսող-գրող-հասկցողներ ըլլան, սակայն ատիկա չի փոխեր միւս իրողութիւնը:
Այս մասին կը մտածուի՞:
Սակայն շարունակենք այս մտորումները՝ անդրադառնալով մեր դպրոցներու հոլովոյթին:
Բ.
Անկիւնադարձը, որուն կ'ակնարկեմ, յատկապէս կը վերաբերի մեր կրթական կեանքին, որ գաղութիս երեք ամենօրեայ վարժարաններու առկայութեան՝ մասնաւոր կերպով քննարկման չէ ենթարկուած երկար ժամանակէ ի վեր:
Մեր երեք կրթարանները՝ ՀԲԸՄ-ի Արմէն-Քեպէգ Ալեք Մանուկեան վարժարանը, Սուրբ Յակոբ ազգային վարժարանը եւ Նարեկ վարժարանը ահա կը գործեն 30-40 տարիէ ի վեր՝ այսօր գրեթէ 1500 աշակերտներով, առաջինը բարձրագոյն նախակրթարանի, միւս երկուքը՝ երկրորդականի մակարդակով, վերջինը ա'յս տարեշրջանին ամբողջացնելով իր աւարտական կարգը:
Քեպէգի կրթական նախարարութեան ուսումնական նոր յայտագիրներուն հետեւանքով այս կրթարանները իրենց հայերէնով դասաւանդուող նիւթերու դասապահերը ստիպուած եղան կրճատել, եթէ արդէն իսկ ի սկզբանէ չէին սահմանափակած զանոնք:
Յատկապէս Սուրբ Յակոբին պարագային ասիկա պարտադիր կը դարձնէ նոր միջոցներու որոնումը՝ պահել կարենալու համար վարժարանին ունեցած հայերէնի մակարդակը:
Ի՞նչ տեսակ միջոցներու մասին կարելի է մտածել:
Ա.- Դպրոցական օրուան երկարաձգումը, թերեւս օրական կէս ժամով, սկսելով օրը քառորդ ժամ կանուխ եւ աւարտելով քառորդ ժամ ուշ: Ասիկա շաբաթական 2.5 ժամուան յաւելում մը կու տայ:
Բ.- Աւելցնելով արտադպրոցական աշխատանքները, գործակցելով մեր ուղեկից կազմակերպութիւններուն՝ ՀՄԸՄ-ին, Համազգայինին, ՀՕՄ-ին ու Պատանեկանին հետ՝ այդ աշխատանքները միասնաբար կազմակերպելու եւ համադրելու համար:
Գ.- Յատուկ քաջալերանք ընծայելով հայերէնի ու հայոց պատմութեան, կրօնի ու մշակոյթի դասերուն մէջ ինքնաշխատութեան ճիգերուն, այսինքն անոնց, որոնք տրուած դասերէն անդին, անձնական նախաձեռնութեամբ կ՚ուզեն աւելին սորվիլ, յաւելեալ ջանք թափել գիրք կարդալով, պրպտումներ
ընելով:
Կարելի է այլ միջոցներու մասին ալ մտածել:
Սակայն կայ նաեւ անկիւնադարձային ուրիշ իրողութիւն մը, որ կարելի չէ անտեսել: Այդ՝ հետզհետէ աճող թիւն է օտար ամուսնութիւններուն, եւ այդ ամուսնութիւններէն ծնած երեխաներուն, որոնք բարեբախտաբար կը յաճախեն մեր վարժարանները:
Այդ խառն ընտանիքներուն մէջ - եւ արդէն ոչ-խառն ընտանիքներուն ալ պարագային շատ յաճախ - ծնողները հայերէնի բաւական հմտութիւն չունին՝ իրենց զաւակներուն դասերուն օգնելու համար: Ի՞նչ ընել, համակերպի՞լ,
նուազեցնե՞լ տան պարտականութիւնները, ա՛լ աւելի իջեցնելով հայերէնի մակարդակը, թէ ոչ այս խնդրին լուծման համար եւս միջոցներ որոնել:
Բայց ի՞նչ տեսակ միջոցներու կրնանք դիմել: Քիչ մը երեւակայութիւն կը բաւէ յարմար լուծումներ գտնելու համար:
Ա. Դպրոցական օրուընէ ետք հաստատել սերտողութեան պահ, բոլորին համար պարտադիր, երեք քառորդ ժամ մը եւս երկարաձգելով օրը, առիթ տալով, որ աշակերտները աշխատին իրարու հետ կամ օգտուին յատուկ
դաստիարակներու աջակցութենէն, ու կատարեն իրենց հայերէնի պարտականութիւնները, գէթ փորձեն հասկնալ ինչ որ դասի պահուն չէին կրցած ըմբռնել:
Բ. Հայերէնի յստակ դասեր հաստատել ծնողներուն համար, որոնք այդ դասերուն պիտի սկսին հետեւիլ իրենց ամուսնութիւնէն առաջ իսկ, պատրաստուելով հայկական վարժարանի աշակերտի ծնողք ըլլալու
իրավիճակին:
Գ. Պահեր ստեղծել ակումբին մէջ, կամ դպրոցին, որ ծնողք ու զաւակ միասին մասնակից ըլլան աշխատանոցներու, ուր խաղերու ճամբով հարստացնեն իրենց բառապաշարը, սորվին շիտակ ու մաքուր խօսիլ:
Դեռ կարելի է շատ ուրիշ միջոցներու մասին մտածել:
Կարեւորը՝ այս բոլորին կարեւորութեան գիտակցիլն է:
Կան նաեւ ա'յլ մտահոգութիւններ:
Պետութեան կողմէ մեր վարժարաններուն կը պարտադրուի նաեւ, որ ասկէ ետք հայերէնով դասաւանդող ուսուցիչները եւս ունենան մանկավարժական վկայական:
Այս պարտադրանքը, որ անկասկած նպաստաւոր է մեր վարժարաններու զարգացման համար - ինչ աւե՛ր կրնայ գործել մանկավարժութիւն չգիտցող ուսուցիչը, եւ սա կամ նա սխալ արարքով՝ աշակերտին անհաճոյ, նոյնիսկ
ատելի դարձնել իր դասաւանդած նիւթը, այս պարագային՝ հայերէնն ու հայոց պատմութիւնը, օրինակի համար - մեր կրթարանները սակայն կը դնէ դժուարութեան առջեւ: Մեր վաստակաւոր ուսուցիչները, որոնք
ընդհանրապէս Միջին արեւելքէն եկած են, ու հոն՝ մեր ազգային վարժարաններուն կամ բարձրագոյն հաստատութիւններուն մէջ տիրացած իրենց հայերէնագիտութեան, նոյնիսկ համալսարանական կրթութիւն ունենալու պարագային մանկավարժութեան հետեւած կրնան չըլլալ, եւ եթէ այստեղ ալ չեն ամբողջացուցած իրենց ուսման այդ բաժինը, ստիպուած են ձեռք ձգել այդ մասնագիտութիւնը, կամ հրաժարիլ իրենց պաշտօնէն:
Միւս կողմէ, այստեղ մանկավարժութիւն ուսանած երիտասարդները, նոյնիսկ եթէ մեր վարժարաններէն շրջանաւարտ եղած են, չունին հայերէնի այն հմտութիւնը, որ արտօնէ իրենց դասաւանդել մեր լեզուով, մանաւանդ բարձրագոյն կարգերուն մէջ:
Այս հարցերը, որոնք շատոնց լուծուած պէտք էին ըլլալ, այսինքն՝ մեր վարժարանները բացուելէն ի վեր իսկ, այժմ շատ աւելի հրատապ կերպով պատշաճ լուծումներու կը կարօտին: Այդ մասին յաճախ գրուած է այս սիւնակին մէջ: Հայերէնի բարձրագոյն հիմնարկի մը յառաջացումը կրնայ նման լուծում մը ըլլալ, պայմանաւ որ պատասխանատու մարմինները անյապաղ անցնին գործի:
Այս անկիւնադարձը նաեւ լաւագոյն առիթն է համագաղութային, առումով, այսինքն բոլոր ուսումնական հաստատութիւններու մասնակցութեամբ վերանայելու մեր կրթական համակարգը, իր բոլոր բաղադրիչներով՝ մանկամսուրէն մինչեւ երկրորդական, շաբաթօրեայ, կիրակնօրեայ, ամառնային ճամբար եւ մասամբ նորին: Այս գործակցութիւնն ալ այլեւս կը դառնայ անյետաձգելի։
ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ
Հորիզոն, 2010-10-04, -11 )1631-1632(
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Անկիւնադարձի մը առջեւ
Ա.
Անցնող վերջին մի քանի ամիսներուն տեղի ունեցող իրադարձութիւնները մեր գաղութէն ներս մեզ պէտք է մղեն անդրադառնալու թէ հասած ենք մեր հաւաքական կեանքի մէկ անկիւնադարձին, ուր պարտաւոր ենք պահ մը կանգ առնելու եւ յստակ կողմնորոշուելու թէ ի՞նչ ըրինք, ի՞նչ կ'ընենք ու ի՞նչ պիտի ընենք, ո՞ւր էինք, ո՞ւր ենք եւ ո՞ւր կ'երթանք, բայց մանաւանդ ի՞նչ կ՚ուզէինք, ի՞նչ կ՚ուզենք եւ ի՞նչ պիտի ուզենք...
Որպէսզի տեսութիւններու ոլորտին մէջ չմնանք ու երազատեսութեան ալ չմատնուինք, պիտի մեկնիմ մի քանի նախաձեռնութիւններէ, որոնց ականատեսը, ականջալուրը կամ մասնակիցը դարձանք այս վերջին շրջանին:
Սկսիմ թատերական կեանքէն:
Տեսայ ու վայելեցի, ըմբոշխնեցի՛ Նարինէ Մալեանի կողմէ բեմադրուած եւ Աղասի Այվազեանի չորս պատմուածքներու վրայ հիմնուած »Ցեղի բնաբանութիւն« թատերախաղը, շնորհիւ ՀԲԸՄ-ի կազմակերպած ձեռնարկին:
Վերջերս մահացած Այվազեան հայրենաբնակ երէց լաւագոյն գրողներէն մէկն էր, միաժամանակ թատերագիր եւ նկարիչ: Իր գործերը միշտ ունին խորունկ բովանդակութիւն: Մեզի ներկայացուածը զաւեշտանման էր, բայց
ողբերգութի'ւն էր: Ներկաները սակայն, կ՚ենթադրեմ, որ մեծ մասամբ զաւեշտը տեսան ու կուռ ու կուշտ խնդացին, յաճախ խօսուածէն աւելի խաղարկութեան վրայ, չափազանցեալ շարժուձեւերուն վրայ, ու անհաղորդ մնացին բուն պատգամին, որ հանճարեղ հեղինակը կը փորձէր փոխանցել:
Ասիկա հարցումներ կը յառաջացնէ մտքիս մէջ:
Ի՞նչն էր, որ արգելք հանդիսացաւ ամբողջական հաղորդակցութեան: Լեզո՞ւն, որ ոչ միայն արեւելահայերէն էր, այլեւ բարբառախառն: Ուղղակի եւ անուղղակի յղումնե՞րը մեր պատմութեան ու հայրենիքի իրականութեան,
յատկապէս Եղեռնէն ետք Հայաստան ապաստանած մեր մնացորդին վերաբերեալ:
Թատերասէր հասարակութիւնը, ընդհանրապէս միջին տարիքէն վեր ու երէց սերունդին պատկանող, տակաւին քիչ թէ շատ կրնար բան մը հասկնալ թերեւս, բռնելով իր գիտցած բառերը: Նոր սերունդը, սակայն, առանց
տարակուսանքի կրնամ ըսել, որ շատ բան պիտի չհասկնար եթէ... ներկայ ըլլար:
Յաջորդ հարցումը՝ այս ընթացքով որքա՞ն կրնանք դիմանալ, գոյատեւել Սփիւռքի մէջ եթէ չկարենանք հիմնական փոփոխութիւններ մտցնել մեր կեանքին, մեր մտայնութիւններուն, մեր աշխատանքներուն մէջ: Ու մանաւանդ
մեր կրթական համակարգին մէջ:
Սակայն, շարունակեմ օրինակներու թուումը:
Համազգայինի Սանահին մասնաճիւղի հայագիտական յանձնախումբը, կազմուած առաւելաբար գաղութիս մտաւորական ուժերէն, թատերական վերոնշեալ նոյն այդ շաբաթավերջին, շաբաթ եւ կիրակի օրերը, ցերեկին
կազմակերպած էր հայագիտական լսարան մը, փոխան արդէն աւանդութիւն դարձած հնգօրեայ տարեկան դասընթացքին: Նիւթը՝ Հայ կինը Զարթօնքէն Եղեռն, որ կ՚արծարծէր հայ կանացիական շարժումները առաւելաբար այնպէս ինչպէս կը դրսեւորուէին հայ կին գրողներու գործերուն ընդմէջէն: Չորս դասախօսներէն երեքը մոնթրէալաբնակ մտաւորականներ էին, չորրորդը՝ Նիւ Եորքէն հրաւիրուած երիտասարդ ոյժ մը: Քանի որ առանձին թղթակցութեամբ պիտի անդրադարձուի այս նախաձեռնութեան, այստեղ կ՚ուզեմ խօսիլ յատկանշական երկու երեւոյթներու մասին միայն, որոնք նոյնպէս հիմքը կը կազմեն այս մտորումներուն:
Առաջինը Նանոր Գպրանեան երեւոյթն էր, Նանորը՝ մեր չորրորդ դասախօսը: Այժմ արդէն Գոլումպիա համալսարանի հայագիտական ամբիոնի վարիչ, ան, թէեւ հայկական վարժարան յաճախած, առաւելաբար
ինքնաշխատութեամբ կարողացած է տիրանալ հարուստ ու գրեթէ կատարեալ հայերէնի մը ու խորանալ մեր գրականութեան ամենէն բարդ մշակներէն Յակոբ Օշականի գործին մէջ:
Կ՚ընդգծեմ այս մէկը անցնելու համար երկրորդ երեւոյթին, որ բնական շարունակութիւնը կը հանդիսանայ այս առաջինին. այն, որ մեր Սփիւռքի վարժարանները, յատկապէս Միջին արեւելքէն դուրս, բայց նաեւ այնտեղ, նման մակարդակի շրջանաւարտներ չեն արտադրեր, ու տաղանդաւորը, հետաքրքրուողը աւելիին հասնելու համար անպայման ստիպուած է անձնական ճիգ ընել: Փաստը՝ Սփիւռքի լաւագոյն վարժարաններէն մէկը նկատուող Մոնթրէալի Ս. Յակոբի շրջանաւարտներէն մէկը միայն ներկայ էր լսարանին, ան ալ մեծ դժուարութիւն ունեցաւ հետեւելու այնտեղ գործածուած լեզուով կատարուող ներկայացումներուն:
Ինքնաբերաբար հարց կը ծագի մեր մտքերուն մէջ, թէ եթէ նման լսարան մը անմատչելի է մեր նոր սերունդին, ապա 20-25 տարի ետք վե՞րջ պիտի գտնեն նման նախաձեռնութիւնները - »պատերազմը վերջ գտաւ կռուողներու պակասին պատճառաւ«, թէ ոչ հայերէնը պիտի փոխարինուի այլ լեզուուվ մը: Եւ ի՞նչ ընել նման ճակատագրի չենթարկուելու համար:
Նոյնն է պարագան մեր բոլոր նախաձեռնութիւններուն, թերթերէն մինչեւ մեր ժողովական կեանքը, դասախօսութիւնները եւ մասամբ նորին:
Անշուշտ միշտ կրնան գաղթողներու նոր հոսանքներ գալ, ու ժամանակ մը եւս հայերէն խօսող-գրող-հասկցողներ ըլլան, սակայն ատիկա չի փոխեր միւս իրողութիւնը:
Այս մասին կը մտածուի՞:
Սակայն շարունակենք այս մտորումները՝ անդրադառնալով մեր դպրոցներու հոլովոյթին:
Բ.
Անկիւնադարձը, որուն կ'ակնարկեմ, յատկապէս կը վերաբերի մեր կրթական կեանքին, որ գաղութիս երեք ամենօրեայ վարժարաններու առկայութեան՝ մասնաւոր կերպով քննարկման չէ ենթարկուած երկար ժամանակէ ի վեր:
Մեր երեք կրթարանները՝ ՀԲԸՄ-ի Արմէն-Քեպէգ Ալեք Մանուկեան վարժարանը, Սուրբ Յակոբ ազգային վարժարանը եւ Նարեկ վարժարանը ահա կը գործեն 30-40 տարիէ ի վեր՝ այսօր գրեթէ 1500 աշակերտներով, առաջինը բարձրագոյն նախակրթարանի, միւս երկուքը՝ երկրորդականի մակարդակով, վերջինը ա'յս տարեշրջանին ամբողջացնելով իր աւարտական կարգը:
Քեպէգի կրթական նախարարութեան ուսումնական նոր յայտագիրներուն հետեւանքով այս կրթարանները իրենց հայերէնով դասաւանդուող նիւթերու դասապահերը ստիպուած եղան կրճատել, եթէ արդէն իսկ ի սկզբանէ չէին սահմանափակած զանոնք:
Յատկապէս Սուրբ Յակոբին պարագային ասիկա պարտադիր կը դարձնէ նոր միջոցներու որոնումը՝ պահել կարենալու համար վարժարանին ունեցած հայերէնի մակարդակը:
Ի՞նչ տեսակ միջոցներու մասին կարելի է մտածել:
Ա.- Դպրոցական օրուան երկարաձգումը, թերեւս օրական կէս ժամով, սկսելով օրը քառորդ ժամ կանուխ եւ աւարտելով քառորդ ժամ ուշ: Ասիկա շաբաթական 2.5 ժամուան յաւելում մը կու տայ:
Բ.- Աւելցնելով արտադպրոցական աշխատանքները, գործակցելով մեր ուղեկից կազմակերպութիւններուն՝ ՀՄԸՄ-ին, Համազգայինին, ՀՕՄ-ին ու Պատանեկանին հետ՝ այդ աշխատանքները միասնաբար կազմակերպելու եւ համադրելու համար:
Գ.- Յատուկ քաջալերանք ընծայելով հայերէնի ու հայոց պատմութեան, կրօնի ու մշակոյթի դասերուն մէջ ինքնաշխատութեան ճիգերուն, այսինքն անոնց, որոնք տրուած դասերէն անդին, անձնական նախաձեռնութեամբ կ՚ուզեն աւելին սորվիլ, յաւելեալ ջանք թափել գիրք կարդալով, պրպտումներ
ընելով:
Կարելի է այլ միջոցներու մասին ալ մտածել:
Սակայն կայ նաեւ անկիւնադարձային ուրիշ իրողութիւն մը, որ կարելի չէ անտեսել: Այդ՝ հետզհետէ աճող թիւն է օտար ամուսնութիւններուն, եւ այդ ամուսնութիւններէն ծնած երեխաներուն, որոնք բարեբախտաբար կը յաճախեն մեր վարժարանները:
Այդ խառն ընտանիքներուն մէջ - եւ արդէն ոչ-խառն ընտանիքներուն ալ պարագային շատ յաճախ - ծնողները հայերէնի բաւական հմտութիւն չունին՝ իրենց զաւակներուն դասերուն օգնելու համար: Ի՞նչ ընել, համակերպի՞լ,
նուազեցնե՞լ տան պարտականութիւնները, ա՛լ աւելի իջեցնելով հայերէնի մակարդակը, թէ ոչ այս խնդրին լուծման համար եւս միջոցներ որոնել:
Բայց ի՞նչ տեսակ միջոցներու կրնանք դիմել: Քիչ մը երեւակայութիւն կը բաւէ յարմար լուծումներ գտնելու համար:
Ա. Դպրոցական օրուընէ ետք հաստատել սերտողութեան պահ, բոլորին համար պարտադիր, երեք քառորդ ժամ մը եւս երկարաձգելով օրը, առիթ տալով, որ աշակերտները աշխատին իրարու հետ կամ օգտուին յատուկ
դաստիարակներու աջակցութենէն, ու կատարեն իրենց հայերէնի պարտականութիւնները, գէթ փորձեն հասկնալ ինչ որ դասի պահուն չէին կրցած ըմբռնել:
Բ. Հայերէնի յստակ դասեր հաստատել ծնողներուն համար, որոնք այդ դասերուն պիտի սկսին հետեւիլ իրենց ամուսնութիւնէն առաջ իսկ, պատրաստուելով հայկական վարժարանի աշակերտի ծնողք ըլլալու
իրավիճակին:
Գ. Պահեր ստեղծել ակումբին մէջ, կամ դպրոցին, որ ծնողք ու զաւակ միասին մասնակից ըլլան աշխատանոցներու, ուր խաղերու ճամբով հարստացնեն իրենց բառապաշարը, սորվին շիտակ ու մաքուր խօսիլ:
Դեռ կարելի է շատ ուրիշ միջոցներու մասին մտածել:
Կարեւորը՝ այս բոլորին կարեւորութեան գիտակցիլն է:
Կան նաեւ ա'յլ մտահոգութիւններ:
Պետութեան կողմէ մեր վարժարաններուն կը պարտադրուի նաեւ, որ ասկէ ետք հայերէնով դասաւանդող ուսուցիչները եւս ունենան մանկավարժական վկայական:
Այս պարտադրանքը, որ անկասկած նպաստաւոր է մեր վարժարաններու զարգացման համար - ինչ աւե՛ր կրնայ գործել մանկավարժութիւն չգիտցող ուսուցիչը, եւ սա կամ նա սխալ արարքով՝ աշակերտին անհաճոյ, նոյնիսկ
ատելի դարձնել իր դասաւանդած նիւթը, այս պարագային՝ հայերէնն ու հայոց պատմութիւնը, օրինակի համար - մեր կրթարանները սակայն կը դնէ դժուարութեան առջեւ: Մեր վաստակաւոր ուսուցիչները, որոնք
ընդհանրապէս Միջին արեւելքէն եկած են, ու հոն՝ մեր ազգային վարժարաններուն կամ բարձրագոյն հաստատութիւններուն մէջ տիրացած իրենց հայերէնագիտութեան, նոյնիսկ համալսարանական կրթութիւն ունենալու պարագային մանկավարժութեան հետեւած կրնան չըլլալ, եւ եթէ այստեղ ալ չեն ամբողջացուցած իրենց ուսման այդ բաժինը, ստիպուած են ձեռք ձգել այդ մասնագիտութիւնը, կամ հրաժարիլ իրենց պաշտօնէն:
Միւս կողմէ, այստեղ մանկավարժութիւն ուսանած երիտասարդները, նոյնիսկ եթէ մեր վարժարաններէն շրջանաւարտ եղած են, չունին հայերէնի այն հմտութիւնը, որ արտօնէ իրենց դասաւանդել մեր լեզուով, մանաւանդ բարձրագոյն կարգերուն մէջ:
Այս հարցերը, որոնք շատոնց լուծուած պէտք էին ըլլալ, այսինքն՝ մեր վարժարանները բացուելէն ի վեր իսկ, այժմ շատ աւելի հրատապ կերպով պատշաճ լուծումներու կը կարօտին: Այդ մասին յաճախ գրուած է այս սիւնակին մէջ: Հայերէնի բարձրագոյն հիմնարկի մը յառաջացումը կրնայ նման լուծում մը ըլլալ, պայմանաւ որ պատասխանատու մարմինները անյապաղ անցնին գործի:
Այս անկիւնադարձը նաեւ լաւագոյն առիթն է համագաղութային, առումով, այսինքն բոլոր ուսումնական հաստատութիւններու մասնակցութեամբ վերանայելու մեր կրթական համակարգը, իր բոլոր բաղադրիչներով՝ մանկամսուրէն մինչեւ երկրորդական, շաբաթօրեայ, կիրակնօրեայ, ամառնային ճամբար եւ մասամբ նորին: Այս գործակցութիւնն ալ այլեւս կը դառնայ անյետաձգելի։
ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ
Հորիզոն, 2010-10-04, -11 )1631-1632(
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Անկիւնադարձի մը առջեւ
ՄՏՈՐՈՒՄՆԵՐ
Անկիւնադարձի մը առջեւ
Ա.
Անցնող վերջին մի քանի ամիսներուն տեղի ունեցող իրադարձութիւնները մեր գաղութէն ներս մեզ պէտք է մղեն անդրադառնալու թէ հասած ենք մեր հաւաքական կեանքի մէկ անկիւնադարձին, ուր պարտաւոր ենք պահ մը կանգ առնելու եւ յստակ կողմնորոշուելու թէ ի՞նչ ըրինք, ի՞նչ կ'ընենք ու ի՞նչ պիտի ընենք, ո՞ւր էինք, ո՞ւր ենք եւ ո՞ւր կ'երթանք, բայց մանաւանդ ի՞նչ կ՚ուզէինք, ի՞նչ կ՚ուզենք եւ ի՞նչ պիտի ուզենք...
Որպէսզի տեսութիւններու ոլորտին մէջ չմնանք ու երազատեսութեան ալ չմատնուինք, պիտի մեկնիմ մի քանի նախաձեռնութիւններէ, որոնց ականատեսը, ականջալուրը կամ մասնակիցը դարձանք այս վերջին շրջանին:
Սկսիմ թատերական կեանքէն:
Տեսայ ու վայելեցի, ըմբոշխնեցի՛ Նարինէ Մալեանի կողմէ բեմադրուած եւ Աղասի Այվազեանի չորս պատմուածքներու վրայ հիմնուած »Ցեղի բնաբանութիւն« թատերախաղը, շնորհիւ ՀԲԸՄ-ի կազմակերպած ձեռնարկին:
Վերջերս մահացած Այվազեան հայրենաբնակ երէց լաւագոյն գրողներէն մէկն էր, միաժամանակ թատերագիր եւ նկարիչ: Իր գործերը միշտ ունին խորունկ բովանդակութիւն: Մեզի ներկայացուածը զաւեշտանման էր, բայց
ողբերգութի'ւն էր: Ներկաները սակայն, կ՚ենթադրեմ, որ մեծ մասամբ զաւեշտը տեսան ու կուռ ու կուշտ խնդացին, յաճախ խօսուածէն աւելի խաղարկութեան վրայ, չափազանցեալ շարժուձեւերուն վրայ, ու անհաղորդ մնացին բուն պատգամին, որ հանճարեղ հեղինակը կը փորձէր փոխանցել:
Ասիկա հարցումներ կը յառաջացնէ մտքիս մէջ:
Ի՞նչն էր, որ արգելք հանդիսացաւ ամբողջական հաղորդակցութեան: Լեզո՞ւն, որ ոչ միայն արեւելահայերէն էր, այլեւ բարբառախառն: Ուղղակի եւ անուղղակի յղումնե՞րը մեր պատմութեան ու հայրենիքի իրականութեան,
յատկապէս Եղեռնէն ետք Հայաստան ապաստանած մեր մնացորդին վերաբերեալ:
Թատերասէր հասարակութիւնը, ընդհանրապէս միջին տարիքէն վեր ու երէց սերունդին պատկանող, տակաւին քիչ թէ շատ կրնար բան մը հասկնալ թերեւս, բռնելով իր գիտցած բառերը: Նոր սերունդը, սակայն, առանց
տարակուսանքի կրնամ ըսել, որ շատ բան պիտի չհասկնար եթէ... ներկայ ըլլար:
Յաջորդ հարցումը՝ այս ընթացքով որքա՞ն կրնանք դիմանալ, գոյատեւել Սփիւռքի մէջ եթէ չկարենանք հիմնական փոփոխութիւններ մտցնել մեր կեանքին, մեր մտայնութիւններուն, մեր աշխատանքներուն մէջ: Ու մանաւանդ
մեր կրթական համակարգին մէջ:
Սակայն, շարունակեմ օրինակներու թուումը:
Համազգայինի Սանահին մասնաճիւղի հայագիտական յանձնախումբը, կազմուած առաւելաբար գաղութիս մտաւորական ուժերէն, թատերական վերոնշեալ նոյն այդ շաբաթավերջին, շաբաթ եւ կիրակի օրերը, ցերեկին
կազմակերպած էր հայագիտական լսարան մը, փոխան արդէն աւանդութիւն դարձած հնգօրեայ տարեկան դասընթացքին: Նիւթը՝ Հայ կինը Զարթօնքէն Եղեռն, որ կ՚արծարծէր հայ կանացիական շարժումները առաւելաբար այնպէս ինչպէս կը դրսեւորուէին հայ կին գրողներու գործերուն ընդմէջէն: Չորս դասախօսներէն երեքը մոնթրէալաբնակ մտաւորականներ էին, չորրորդը՝ Նիւ Եորքէն հրաւիրուած երիտասարդ ոյժ մը: Քանի որ առանձին թղթակցութեամբ պիտի անդրադարձուի այս նախաձեռնութեան, այստեղ կ՚ուզեմ խօսիլ յատկանշական երկու երեւոյթներու մասին միայն, որոնք նոյնպէս հիմքը կը կազմեն այս մտորումներուն:
Առաջինը Նանոր Գպրանեան երեւոյթն էր, Նանորը՝ մեր չորրորդ դասախօսը: Այժմ արդէն Գոլումպիա համալսարանի հայագիտական ամբիոնի վարիչ, ան, թէեւ հայկական վարժարան յաճախած, առաւելաբար
ինքնաշխատութեամբ կարողացած է տիրանալ հարուստ ու գրեթէ կատարեալ հայերէնի մը ու խորանալ մեր գրականութեան ամենէն բարդ մշակներէն Յակոբ Օշականի գործին մէջ:
Կ՚ընդգծեմ այս մէկը անցնելու համար երկրորդ երեւոյթին, որ բնական շարունակութիւնը կը հանդիսանայ այս առաջինին. այն, որ մեր Սփիւռքի վարժարանները, յատկապէս Միջին արեւելքէն դուրս, բայց նաեւ այնտեղ, նման մակարդակի շրջանաւարտներ չեն արտադրեր, ու տաղանդաւորը, հետաքրքրուողը աւելիին հասնելու համար անպայման ստիպուած է անձնական ճիգ ընել: Փաստը՝ Սփիւռքի լաւագոյն վարժարաններէն մէկը նկատուող Մոնթրէալի Ս. Յակոբի շրջանաւարտներէն մէկը միայն ներկայ էր լսարանին, ան ալ մեծ դժուարութիւն ունեցաւ հետեւելու այնտեղ գործածուած լեզուով կատարուող ներկայացումներուն:
Ինքնաբերաբար հարց կը ծագի մեր մտքերուն մէջ, թէ եթէ նման լսարան մը անմատչելի է մեր նոր սերունդին, ապա 20-25 տարի ետք վե՞րջ պիտի գտնեն նման նախաձեռնութիւնները - »պատերազմը վերջ գտաւ կռուողներու պակասին պատճառաւ«, թէ ոչ հայերէնը պիտի փոխարինուի այլ լեզուուվ մը: Եւ ի՞նչ ընել նման ճակատագրի չենթարկուելու համար:
Նոյնն է պարագան մեր բոլոր նախաձեռնութիւններուն, թերթերէն մինչեւ մեր ժողովական կեանքը, դասախօսութիւնները եւ մասամբ նորին:
Անշուշտ միշտ կրնան գաղթողներու նոր հոսանքներ գալ, ու ժամանակ մը եւս հայերէն խօսող-գրող-հասկցողներ ըլլան, սակայն ատիկա չի փոխեր միւս իրողութիւնը:
Այս մասին կը մտածուի՞:
Սակայն շարունակենք այս մտորումները՝ անդրադառնալով մեր դպրոցներու հոլովոյթին:
Բ.
Անկիւնադարձը, որուն կ'ակնարկեմ, յատկապէս կը վերաբերի մեր կրթական կեանքին, որ գաղութիս երեք ամենօրեայ վարժարաններու առկայութեան՝ մասնաւոր կերպով քննարկման չէ ենթարկուած երկար ժամանակէ ի վեր:
Մեր երեք կրթարանները՝ ՀԲԸՄ-ի Արմէն-Քեպէգ Ալեք Մանուկեան վարժարանը, Սուրբ Յակոբ ազգային վարժարանը եւ Նարեկ վարժարանը ահա կը գործեն 30-40 տարիէ ի վեր՝ այսօր գրեթէ 1500 աշակերտներով, առաջինը բարձրագոյն նախակրթարանի, միւս երկուքը՝ երկրորդականի մակարդակով, վերջինը ա'յս տարեշրջանին ամբողջացնելով իր աւարտական կարգը:
Քեպէգի կրթական նախարարութեան ուսումնական նոր յայտագիրներուն հետեւանքով այս կրթարանները իրենց հայերէնով դասաւանդուող նիւթերու դասապահերը ստիպուած եղան կրճատել, եթէ արդէն իսկ ի սկզբանէ չէին սահմանափակած զանոնք:
Յատկապէս Սուրբ Յակոբին պարագային ասիկա պարտադիր կը դարձնէ նոր միջոցներու որոնումը՝ պահել կարենալու համար վարժարանին ունեցած հայերէնի մակարդակը:
Ի՞նչ տեսակ միջոցներու մասին կարելի է մտածել:
Ա.- Դպրոցական օրուան երկարաձգումը, թերեւս օրական կէս ժամով, սկսելով օրը քառորդ ժամ կանուխ եւ աւարտելով քառորդ ժամ ուշ: Ասիկա շաբաթական 2.5 ժամուան յաւելում մը կու տայ:
Բ.- Աւելցնելով արտադպրոցական աշխատանքները, գործակցելով մեր ուղեկից կազմակերպութիւններուն՝ ՀՄԸՄ-ին, Համազգայինին, ՀՕՄ-ին ու Պատանեկանին հետ՝ այդ աշխատանքները միասնաբար կազմակերպելու եւ համադրելու համար:
Գ.- Յատուկ քաջալերանք ընծայելով հայերէնի ու հայոց պատմութեան, կրօնի ու մշակոյթի դասերուն մէջ ինքնաշխատութեան ճիգերուն, այսինքն անոնց, որոնք տրուած դասերէն անդին, անձնական նախաձեռնութեամբ կ՚ուզեն աւելին սորվիլ, յաւելեալ ջանք թափել գիրք կարդալով, պրպտումներ
ընելով:
Կարելի է այլ միջոցներու մասին ալ մտածել:
Սակայն կայ նաեւ անկիւնադարձային ուրիշ իրողութիւն մը, որ կարելի չէ անտեսել: Այդ՝ հետզհետէ աճող թիւն է օտար ամուսնութիւններուն, եւ այդ ամուսնութիւններէն ծնած երեխաներուն, որոնք բարեբախտաբար կը յաճախեն մեր վարժարանները:
Այդ խառն ընտանիքներուն մէջ - եւ արդէն ոչ-խառն ընտանիքներուն ալ պարագային շատ յաճախ - ծնողները հայերէնի բաւական հմտութիւն չունին՝ իրենց զաւակներուն դասերուն օգնելու համար: Ի՞նչ ընել, համակերպի՞լ,
նուազեցնե՞լ տան պարտականութիւնները, ա՛լ աւելի իջեցնելով հայերէնի մակարդակը, թէ ոչ այս խնդրին լուծման համար եւս միջոցներ որոնել:
Բայց ի՞նչ տեսակ միջոցներու կրնանք դիմել: Քիչ մը երեւակայութիւն կը բաւէ յարմար լուծումներ գտնելու համար:
Ա. Դպրոցական օրուընէ ետք հաստատել սերտողութեան պահ, բոլորին համար պարտադիր, երեք քառորդ ժամ մը եւս երկարաձգելով օրը, առիթ տալով, որ աշակերտները աշխատին իրարու հետ կամ օգտուին յատուկ
դաստիարակներու աջակցութենէն, ու կատարեն իրենց հայերէնի պարտականութիւնները, գէթ փորձեն հասկնալ ինչ որ դասի պահուն չէին կրցած ըմբռնել:
Բ. Հայերէնի յստակ դասեր հաստատել ծնողներուն համար, որոնք այդ դասերուն պիտի սկսին հետեւիլ իրենց ամուսնութիւնէն առաջ իսկ, պատրաստուելով հայկական վարժարանի աշակերտի ծնողք ըլլալու
իրավիճակին:
Գ. Պահեր ստեղծել ակումբին մէջ, կամ դպրոցին, որ ծնողք ու զաւակ միասին մասնակից ըլլան աշխատանոցներու, ուր խաղերու ճամբով հարստացնեն իրենց բառապաշարը, սորվին շիտակ ու մաքուր խօսիլ:
Դեռ կարելի է շատ ուրիշ միջոցներու մասին մտածել:
Կարեւորը՝ այս բոլորին կարեւորութեան գիտակցիլն է:
Կան նաեւ ա'յլ մտահոգութիւններ:
Պետութեան կողմէ մեր վարժարաններուն կը պարտադրուի նաեւ, որ ասկէ ետք հայերէնով դասաւանդող ուսուցիչները եւս ունենան մանկավարժական վկայական:
Այս պարտադրանքը, որ անկասկած նպաստաւոր է մեր վարժարաններու զարգացման համար - ինչ աւե՛ր կրնայ գործել մանկավարժութիւն չգիտցող ուսուցիչը, եւ սա կամ նա սխալ արարքով՝ աշակերտին անհաճոյ, նոյնիսկ
ատելի դարձնել իր դասաւանդած նիւթը, այս պարագային՝ հայերէնն ու հայոց պատմութիւնը, օրինակի համար - մեր կրթարանները սակայն կը դնէ դժուարութեան առջեւ: Մեր վաստակաւոր ուսուցիչները, որոնք
ընդհանրապէս Միջին արեւելքէն եկած են, ու հոն՝ մեր ազգային վարժարաններուն կամ բարձրագոյն հաստատութիւններուն մէջ տիրացած իրենց հայերէնագիտութեան, նոյնիսկ համալսարանական կրթութիւն ունենալու պարագային մանկավարժութեան հետեւած կրնան չըլլալ, եւ եթէ այստեղ ալ չեն ամբողջացուցած իրենց ուսման այդ բաժինը, ստիպուած են ձեռք ձգել այդ մասնագիտութիւնը, կամ հրաժարիլ իրենց պաշտօնէն:
Միւս կողմէ, այստեղ մանկավարժութիւն ուսանած երիտասարդները, նոյնիսկ եթէ մեր վարժարաններէն շրջանաւարտ եղած են, չունին հայերէնի այն հմտութիւնը, որ արտօնէ իրենց դասաւանդել մեր լեզուով, մանաւանդ բարձրագոյն կարգերուն մէջ:
Այս հարցերը, որոնք շատոնց լուծուած պէտք էին ըլլալ, այսինքն՝ մեր վարժարանները բացուելէն ի վեր իսկ, այժմ շատ աւելի հրատապ կերպով պատշաճ լուծումներու կը կարօտին: Այդ մասին յաճախ գրուած է այս սիւնակին մէջ: Հայերէնի բարձրագոյն հիմնարկի մը յառաջացումը կրնայ նման լուծում մը ըլլալ, պայմանաւ որ պատասխանատու մարմինները անյապաղ անցնին գործի:
Այս անկիւնադարձը նաեւ լաւագոյն առիթն է համագաղութային, առումով, այսինքն բոլոր ուսումնական հաստատութիւններու մասնակցութեամբ վերանայելու մեր կրթական համակարգը, իր բոլոր բաղադրիչներով՝ մանկամսուրէն մինչեւ երկրորդական, շաբաթօրեայ, կիրակնօրեայ, ամառնային ճամբար եւ մասամբ նորին: Այս գործակցութիւնն ալ այլեւս կը դառնայ անյետաձգելի։
ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ
Հորիզոն, 2010-10-04, -11 )1631-1632(
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Անկիւնադարձի մը առջեւ
Ա.
Անցնող վերջին մի քանի ամիսներուն տեղի ունեցող իրադարձութիւնները մեր գաղութէն ներս մեզ պէտք է մղեն անդրադառնալու թէ հասած ենք մեր հաւաքական կեանքի մէկ անկիւնադարձին, ուր պարտաւոր ենք պահ մը կանգ առնելու եւ յստակ կողմնորոշուելու թէ ի՞նչ ըրինք, ի՞նչ կ'ընենք ու ի՞նչ պիտի ընենք, ո՞ւր էինք, ո՞ւր ենք եւ ո՞ւր կ'երթանք, բայց մանաւանդ ի՞նչ կ՚ուզէինք, ի՞նչ կ՚ուզենք եւ ի՞նչ պիտի ուզենք...
Որպէսզի տեսութիւններու ոլորտին մէջ չմնանք ու երազատեսութեան ալ չմատնուինք, պիտի մեկնիմ մի քանի նախաձեռնութիւններէ, որոնց ականատեսը, ականջալուրը կամ մասնակիցը դարձանք այս վերջին շրջանին:
Սկսիմ թատերական կեանքէն:
Տեսայ ու վայելեցի, ըմբոշխնեցի՛ Նարինէ Մալեանի կողմէ բեմադրուած եւ Աղասի Այվազեանի չորս պատմուածքներու վրայ հիմնուած »Ցեղի բնաբանութիւն« թատերախաղը, շնորհիւ ՀԲԸՄ-ի կազմակերպած ձեռնարկին:
Վերջերս մահացած Այվազեան հայրենաբնակ երէց լաւագոյն գրողներէն մէկն էր, միաժամանակ թատերագիր եւ նկարիչ: Իր գործերը միշտ ունին խորունկ բովանդակութիւն: Մեզի ներկայացուածը զաւեշտանման էր, բայց
ողբերգութի'ւն էր: Ներկաները սակայն, կ՚ենթադրեմ, որ մեծ մասամբ զաւեշտը տեսան ու կուռ ու կուշտ խնդացին, յաճախ խօսուածէն աւելի խաղարկութեան վրայ, չափազանցեալ շարժուձեւերուն վրայ, ու անհաղորդ մնացին բուն պատգամին, որ հանճարեղ հեղինակը կը փորձէր փոխանցել:
Ասիկա հարցումներ կը յառաջացնէ մտքիս մէջ:
Ի՞նչն էր, որ արգելք հանդիսացաւ ամբողջական հաղորդակցութեան: Լեզո՞ւն, որ ոչ միայն արեւելահայերէն էր, այլեւ բարբառախառն: Ուղղակի եւ անուղղակի յղումնե՞րը մեր պատմութեան ու հայրենիքի իրականութեան,
յատկապէս Եղեռնէն ետք Հայաստան ապաստանած մեր մնացորդին վերաբերեալ:
Թատերասէր հասարակութիւնը, ընդհանրապէս միջին տարիքէն վեր ու երէց սերունդին պատկանող, տակաւին քիչ թէ շատ կրնար բան մը հասկնալ թերեւս, բռնելով իր գիտցած բառերը: Նոր սերունդը, սակայն, առանց
տարակուսանքի կրնամ ըսել, որ շատ բան պիտի չհասկնար եթէ... ներկայ ըլլար:
Յաջորդ հարցումը՝ այս ընթացքով որքա՞ն կրնանք դիմանալ, գոյատեւել Սփիւռքի մէջ եթէ չկարենանք հիմնական փոփոխութիւններ մտցնել մեր կեանքին, մեր մտայնութիւններուն, մեր աշխատանքներուն մէջ: Ու մանաւանդ
մեր կրթական համակարգին մէջ:
Սակայն, շարունակեմ օրինակներու թուումը:
Համազգայինի Սանահին մասնաճիւղի հայագիտական յանձնախումբը, կազմուած առաւելաբար գաղութիս մտաւորական ուժերէն, թատերական վերոնշեալ նոյն այդ շաբաթավերջին, շաբաթ եւ կիրակի օրերը, ցերեկին
կազմակերպած էր հայագիտական լսարան մը, փոխան արդէն աւանդութիւն դարձած հնգօրեայ տարեկան դասընթացքին: Նիւթը՝ Հայ կինը Զարթօնքէն Եղեռն, որ կ՚արծարծէր հայ կանացիական շարժումները առաւելաբար այնպէս ինչպէս կը դրսեւորուէին հայ կին գրողներու գործերուն ընդմէջէն: Չորս դասախօսներէն երեքը մոնթրէալաբնակ մտաւորականներ էին, չորրորդը՝ Նիւ Եորքէն հրաւիրուած երիտասարդ ոյժ մը: Քանի որ առանձին թղթակցութեամբ պիտի անդրադարձուի այս նախաձեռնութեան, այստեղ կ՚ուզեմ խօսիլ յատկանշական երկու երեւոյթներու մասին միայն, որոնք նոյնպէս հիմքը կը կազմեն այս մտորումներուն:
Առաջինը Նանոր Գպրանեան երեւոյթն էր, Նանորը՝ մեր չորրորդ դասախօսը: Այժմ արդէն Գոլումպիա համալսարանի հայագիտական ամբիոնի վարիչ, ան, թէեւ հայկական վարժարան յաճախած, առաւելաբար
ինքնաշխատութեամբ կարողացած է տիրանալ հարուստ ու գրեթէ կատարեալ հայերէնի մը ու խորանալ մեր գրականութեան ամենէն բարդ մշակներէն Յակոբ Օշականի գործին մէջ:
Կ՚ընդգծեմ այս մէկը անցնելու համար երկրորդ երեւոյթին, որ բնական շարունակութիւնը կը հանդիսանայ այս առաջինին. այն, որ մեր Սփիւռքի վարժարանները, յատկապէս Միջին արեւելքէն դուրս, բայց նաեւ այնտեղ, նման մակարդակի շրջանաւարտներ չեն արտադրեր, ու տաղանդաւորը, հետաքրքրուողը աւելիին հասնելու համար անպայման ստիպուած է անձնական ճիգ ընել: Փաստը՝ Սփիւռքի լաւագոյն վարժարաններէն մէկը նկատուող Մոնթրէալի Ս. Յակոբի շրջանաւարտներէն մէկը միայն ներկայ էր լսարանին, ան ալ մեծ դժուարութիւն ունեցաւ հետեւելու այնտեղ գործածուած լեզուով կատարուող ներկայացումներուն:
Ինքնաբերաբար հարց կը ծագի մեր մտքերուն մէջ, թէ եթէ նման լսարան մը անմատչելի է մեր նոր սերունդին, ապա 20-25 տարի ետք վե՞րջ պիտի գտնեն նման նախաձեռնութիւնները - »պատերազմը վերջ գտաւ կռուողներու պակասին պատճառաւ«, թէ ոչ հայերէնը պիտի փոխարինուի այլ լեզուուվ մը: Եւ ի՞նչ ընել նման ճակատագրի չենթարկուելու համար:
Նոյնն է պարագան մեր բոլոր նախաձեռնութիւններուն, թերթերէն մինչեւ մեր ժողովական կեանքը, դասախօսութիւնները եւ մասամբ նորին:
Անշուշտ միշտ կրնան գաղթողներու նոր հոսանքներ գալ, ու ժամանակ մը եւս հայերէն խօսող-գրող-հասկցողներ ըլլան, սակայն ատիկա չի փոխեր միւս իրողութիւնը:
Այս մասին կը մտածուի՞:
Սակայն շարունակենք այս մտորումները՝ անդրադառնալով մեր դպրոցներու հոլովոյթին:
Բ.
Անկիւնադարձը, որուն կ'ակնարկեմ, յատկապէս կը վերաբերի մեր կրթական կեանքին, որ գաղութիս երեք ամենօրեայ վարժարաններու առկայութեան՝ մասնաւոր կերպով քննարկման չէ ենթարկուած երկար ժամանակէ ի վեր:
Մեր երեք կրթարանները՝ ՀԲԸՄ-ի Արմէն-Քեպէգ Ալեք Մանուկեան վարժարանը, Սուրբ Յակոբ ազգային վարժարանը եւ Նարեկ վարժարանը ահա կը գործեն 30-40 տարիէ ի վեր՝ այսօր գրեթէ 1500 աշակերտներով, առաջինը բարձրագոյն նախակրթարանի, միւս երկուքը՝ երկրորդականի մակարդակով, վերջինը ա'յս տարեշրջանին ամբողջացնելով իր աւարտական կարգը:
Քեպէգի կրթական նախարարութեան ուսումնական նոր յայտագիրներուն հետեւանքով այս կրթարանները իրենց հայերէնով դասաւանդուող նիւթերու դասապահերը ստիպուած եղան կրճատել, եթէ արդէն իսկ ի սկզբանէ չէին սահմանափակած զանոնք:
Յատկապէս Սուրբ Յակոբին պարագային ասիկա պարտադիր կը դարձնէ նոր միջոցներու որոնումը՝ պահել կարենալու համար վարժարանին ունեցած հայերէնի մակարդակը:
Ի՞նչ տեսակ միջոցներու մասին կարելի է մտածել:
Ա.- Դպրոցական օրուան երկարաձգումը, թերեւս օրական կէս ժամով, սկսելով օրը քառորդ ժամ կանուխ եւ աւարտելով քառորդ ժամ ուշ: Ասիկա շաբաթական 2.5 ժամուան յաւելում մը կու տայ:
Բ.- Աւելցնելով արտադպրոցական աշխատանքները, գործակցելով մեր ուղեկից կազմակերպութիւններուն՝ ՀՄԸՄ-ին, Համազգայինին, ՀՕՄ-ին ու Պատանեկանին հետ՝ այդ աշխատանքները միասնաբար կազմակերպելու եւ համադրելու համար:
Գ.- Յատուկ քաջալերանք ընծայելով հայերէնի ու հայոց պատմութեան, կրօնի ու մշակոյթի դասերուն մէջ ինքնաշխատութեան ճիգերուն, այսինքն անոնց, որոնք տրուած դասերէն անդին, անձնական նախաձեռնութեամբ կ՚ուզեն աւելին սորվիլ, յաւելեալ ջանք թափել գիրք կարդալով, պրպտումներ
ընելով:
Կարելի է այլ միջոցներու մասին ալ մտածել:
Սակայն կայ նաեւ անկիւնադարձային ուրիշ իրողութիւն մը, որ կարելի չէ անտեսել: Այդ՝ հետզհետէ աճող թիւն է օտար ամուսնութիւններուն, եւ այդ ամուսնութիւններէն ծնած երեխաներուն, որոնք բարեբախտաբար կը յաճախեն մեր վարժարանները:
Այդ խառն ընտանիքներուն մէջ - եւ արդէն ոչ-խառն ընտանիքներուն ալ պարագային շատ յաճախ - ծնողները հայերէնի բաւական հմտութիւն չունին՝ իրենց զաւակներուն դասերուն օգնելու համար: Ի՞նչ ընել, համակերպի՞լ,
նուազեցնե՞լ տան պարտականութիւնները, ա՛լ աւելի իջեցնելով հայերէնի մակարդակը, թէ ոչ այս խնդրին լուծման համար եւս միջոցներ որոնել:
Բայց ի՞նչ տեսակ միջոցներու կրնանք դիմել: Քիչ մը երեւակայութիւն կը բաւէ յարմար լուծումներ գտնելու համար:
Ա. Դպրոցական օրուընէ ետք հաստատել սերտողութեան պահ, բոլորին համար պարտադիր, երեք քառորդ ժամ մը եւս երկարաձգելով օրը, առիթ տալով, որ աշակերտները աշխատին իրարու հետ կամ օգտուին յատուկ
դաստիարակներու աջակցութենէն, ու կատարեն իրենց հայերէնի պարտականութիւնները, գէթ փորձեն հասկնալ ինչ որ դասի պահուն չէին կրցած ըմբռնել:
Բ. Հայերէնի յստակ դասեր հաստատել ծնողներուն համար, որոնք այդ դասերուն պիտի սկսին հետեւիլ իրենց ամուսնութիւնէն առաջ իսկ, պատրաստուելով հայկական վարժարանի աշակերտի ծնողք ըլլալու
իրավիճակին:
Գ. Պահեր ստեղծել ակումբին մէջ, կամ դպրոցին, որ ծնողք ու զաւակ միասին մասնակից ըլլան աշխատանոցներու, ուր խաղերու ճամբով հարստացնեն իրենց բառապաշարը, սորվին շիտակ ու մաքուր խօսիլ:
Դեռ կարելի է շատ ուրիշ միջոցներու մասին մտածել:
Կարեւորը՝ այս բոլորին կարեւորութեան գիտակցիլն է:
Կան նաեւ ա'յլ մտահոգութիւններ:
Պետութեան կողմէ մեր վարժարաններուն կը պարտադրուի նաեւ, որ ասկէ ետք հայերէնով դասաւանդող ուսուցիչները եւս ունենան մանկավարժական վկայական:
Այս պարտադրանքը, որ անկասկած նպաստաւոր է մեր վարժարաններու զարգացման համար - ինչ աւե՛ր կրնայ գործել մանկավարժութիւն չգիտցող ուսուցիչը, եւ սա կամ նա սխալ արարքով՝ աշակերտին անհաճոյ, նոյնիսկ
ատելի դարձնել իր դասաւանդած նիւթը, այս պարագային՝ հայերէնն ու հայոց պատմութիւնը, օրինակի համար - մեր կրթարանները սակայն կը դնէ դժուարութեան առջեւ: Մեր վաստակաւոր ուսուցիչները, որոնք
ընդհանրապէս Միջին արեւելքէն եկած են, ու հոն՝ մեր ազգային վարժարաններուն կամ բարձրագոյն հաստատութիւններուն մէջ տիրացած իրենց հայերէնագիտութեան, նոյնիսկ համալսարանական կրթութիւն ունենալու պարագային մանկավարժութեան հետեւած կրնան չըլլալ, եւ եթէ այստեղ ալ չեն ամբողջացուցած իրենց ուսման այդ բաժինը, ստիպուած են ձեռք ձգել այդ մասնագիտութիւնը, կամ հրաժարիլ իրենց պաշտօնէն:
Միւս կողմէ, այստեղ մանկավարժութիւն ուսանած երիտասարդները, նոյնիսկ եթէ մեր վարժարաններէն շրջանաւարտ եղած են, չունին հայերէնի այն հմտութիւնը, որ արտօնէ իրենց դասաւանդել մեր լեզուով, մանաւանդ բարձրագոյն կարգերուն մէջ:
Այս հարցերը, որոնք շատոնց լուծուած պէտք էին ըլլալ, այսինքն՝ մեր վարժարանները բացուելէն ի վեր իսկ, այժմ շատ աւելի հրատապ կերպով պատշաճ լուծումներու կը կարօտին: Այդ մասին յաճախ գրուած է այս սիւնակին մէջ: Հայերէնի բարձրագոյն հիմնարկի մը յառաջացումը կրնայ նման լուծում մը ըլլալ, պայմանաւ որ պատասխանատու մարմինները անյապաղ անցնին գործի:
Այս անկիւնադարձը նաեւ լաւագոյն առիթն է համագաղութային, առումով, այսինքն բոլոր ուսումնական հաստատութիւններու մասնակցութեամբ վերանայելու մեր կրթական համակարգը, իր բոլոր բաղադրիչներով՝ մանկամսուրէն մինչեւ երկրորդական, շաբաթօրեայ, կիրակնօրեայ, ամառնային ճամբար եւ մասամբ նորին: Այս գործակցութիւնն ալ այլեւս կը դառնայ անյետաձգելի։
ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ
Հորիզոն, 2010-10-04, -11 )1631-1632(
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՎԱՂՈՒԱՆ ԹԻՒՈՎ
ՎԱՂՈՒԱՆ ԹԻՒԻՆ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԷՔ ՎՐԷԺ ԱՐՄԷՆԻ «ԱՆԿԻՒՆԱԴԱՐՁ Ի ՄԸ ԱՌՋԵՒ» ԱԶԳԱՅԻՆ ԼՈՒՐՋ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹԻՒՆ ՊԱՐՈՒՆԱԿՈՂ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:
«ՆՇԱՆԱԿ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«ՆՇԱՆԱԿ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՎԱՂՈՒԱՆ ԹԻՒՈՎ
ՎԱՂՈՒԱՆ ԹԻՒԻՆ ՄԷՋ ԿԱՐԴԱՑԷՔ ՎՐԷԺ ԱՐՄԷՆԻ «ԱՆԿԻՒՆԱԴԱՐՁ Ի ՄԸ ԱՌՋԵՒ» ԱԶԳԱՅԻՆ ԼՈՒՐՋ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹԻՒՆ ՊԱՐՈՒՆԱԿՈՂ ՅՕԴՈՒԱԾԸ:
«ՆՇԱՆԱԿ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«ՆՇԱՆԱԿ»
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Friday, November 19, 2010
ՇԻՐՄԻՆ ԱՌՋԵՒ ՄԱՅՐԱԿԱՆ...
Շուրջս խաղաղ է հիմա, սիրտս՝ աւերակ ու տարտամ,
Նոճիները կ'ողբերգեն մեռելոցին մէջը լուռ...
Աչքերուս դէմ կը ծաղկին սեւ կակաչներ ամէնուր,
Մա՜յր, ձմրան մէջ մեռար դուն, կեանքդ գարուն՝ անթառամ:
Գերեզմանիդ վրայ հակած՝ աղօթարար հոգիով՝
Ես քու զաւակդ դողդոջ՝ կը գանգատիմ Աստուծոյ
Իր շա'տ անգութ վճիռին համար որ քեզ առնելով՝
Այգը կեանքիս ըրաւ մութ տառապանքի երեկոյ...
Հոգիս քեզմով չարբեցած, հովանիիդ թանկագին
Չեղած երբե՛ք արժանի, ու ողնահարըս վըտիտ՝
Չկազմուած տակաւին՝ ըրաւ մարմինդ խաւարին
Բնակչուհին յաւիտեան ու խամրեցուց քու հոգիդ...
Ինչպէս, ո՜վ մայր, չկանչել, չպաղատիլ քեզ, ինչպ՜էս
Որ գէթ րոպէ մը միայն վերադառնաս քու զաւկիդ,
Զաւկիդ որ չես իսկ ճանչնար ու ինք որ չի ճանչնար քեզ՝
Որ գէթ անգամ մը տեսնէր, համբուրէր դէմքըդ վըճիտ...
Շուրջս խաղաղ է հիմա, սիրտս՝ աւերակ ու տարտամ,
Նոճիները կ'ողբերգեն մեռելոցին մէջը լուռ...
Աչքերուս դէմ կը ծաղկին սեւ կակաչներ ամէնուր,
Մա՜յր, ձմրան մէջ մեռար դուն, կեանքդ գարուն՝ անթառամ...:
Գէորգ Կարապետեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Նոճիները կ'ողբերգեն մեռելոցին մէջը լուռ...
Աչքերուս դէմ կը ծաղկին սեւ կակաչներ ամէնուր,
Մա՜յր, ձմրան մէջ մեռար դուն, կեանքդ գարուն՝ անթառամ:
Գերեզմանիդ վրայ հակած՝ աղօթարար հոգիով՝
Ես քու զաւակդ դողդոջ՝ կը գանգատիմ Աստուծոյ
Իր շա'տ անգութ վճիռին համար որ քեզ առնելով՝
Այգը կեանքիս ըրաւ մութ տառապանքի երեկոյ...
Հոգիս քեզմով չարբեցած, հովանիիդ թանկագին
Չեղած երբե՛ք արժանի, ու ողնահարըս վըտիտ՝
Չկազմուած տակաւին՝ ըրաւ մարմինդ խաւարին
Բնակչուհին յաւիտեան ու խամրեցուց քու հոգիդ...
Ինչպէս, ո՜վ մայր, չկանչել, չպաղատիլ քեզ, ինչպ՜էս
Որ գէթ րոպէ մը միայն վերադառնաս քու զաւկիդ,
Զաւկիդ որ չես իսկ ճանչնար ու ինք որ չի ճանչնար քեզ՝
Որ գէթ անգամ մը տեսնէր, համբուրէր դէմքըդ վըճիտ...
Շուրջս խաղաղ է հիմա, սիրտս՝ աւերակ ու տարտամ,
Նոճիները կ'ողբերգեն մեռելոցին մէջը լուռ...
Աչքերուս դէմ կը ծաղկին սեւ կակաչներ ամէնուր,
Մա՜յր, ձմրան մէջ մեռար դուն, կեանքդ գարուն՝ անթառամ...:
Գէորգ Կարապետեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՇԻՐՄԻՆ ԱՌՋԵՒ ՄԱՅՐԱԿԱՆ...
Շուրջս խաղաղ է հիմա, սիրտս՝ աւերակ ու տարտամ,
Նոճիները կ'ողբերգեն մեռելոցին մէջը լուռ...
Աչքերուս դէմ կը ծաղկին սեւ կակաչներ ամէնուր,
Մա՜յր, ձմրան մէջ մեռար դուն, կեանքդ գարուն՝ անթառամ:
Գերեզմանիդ վրայ հակած՝ աղօթարար հոգիով՝
Ես քու զաւակդ դողդոջ՝ կը գանգատիմ Աստուծոյ
Իր շա'տ անգութ վճիռին համար որ քեզ առնելով՝
Այգը կեանքիս ըրաւ մութ տառապանքի երեկոյ...
Հոգիս քեզմով չարբեցած, հովանիիդ թանկագին
Չեղած երբե՛ք արժանի, ու ողնահարըս վըտիտ՝
Չկազմուած տակաւին՝ ըրաւ մարմինդ խաւարին
Բնակչուհին յաւիտեան ու խամրեցուց քու հոգիդ...
Ինչպէս, ո՜վ մայր, չկանչել, չպաղատիլ քեզ, ինչպ՜էս
Որ գէթ րոպէ մը միայն վերադառնաս քու զաւկիդ,
Զաւկիդ որ չես իսկ ճանչնար ու ինք որ չի ճանչնար քեզ՝
Որ գէթ անգամ մը տեսնէր, համբուրէր դէմքըդ վըճիտ...
Շուրջս խաղաղ է հիմա, սիրտս՝ աւերակ ու տարտամ,
Նոճիները կ'ողբերգեն մեռելոցին մէջը լուռ...
Աչքերուս դէմ կը ծաղկին սեւ կակաչներ ամէնուր,
Մա՜յր, ձմրան մէջ մեռար դուն, կեանքդ գարուն՝ անթառամ...:
Գէորգ Կարապետեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Նոճիները կ'ողբերգեն մեռելոցին մէջը լուռ...
Աչքերուս դէմ կը ծաղկին սեւ կակաչներ ամէնուր,
Մա՜յր, ձմրան մէջ մեռար դուն, կեանքդ գարուն՝ անթառամ:
Գերեզմանիդ վրայ հակած՝ աղօթարար հոգիով՝
Ես քու զաւակդ դողդոջ՝ կը գանգատիմ Աստուծոյ
Իր շա'տ անգութ վճիռին համար որ քեզ առնելով՝
Այգը կեանքիս ըրաւ մութ տառապանքի երեկոյ...
Հոգիս քեզմով չարբեցած, հովանիիդ թանկագին
Չեղած երբե՛ք արժանի, ու ողնահարըս վըտիտ՝
Չկազմուած տակաւին՝ ըրաւ մարմինդ խաւարին
Բնակչուհին յաւիտեան ու խամրեցուց քու հոգիդ...
Ինչպէս, ո՜վ մայր, չկանչել, չպաղատիլ քեզ, ինչպ՜էս
Որ գէթ րոպէ մը միայն վերադառնաս քու զաւկիդ,
Զաւկիդ որ չես իսկ ճանչնար ու ինք որ չի ճանչնար քեզ՝
Որ գէթ անգամ մը տեսնէր, համբուրէր դէմքըդ վըճիտ...
Շուրջս խաղաղ է հիմա, սիրտս՝ աւերակ ու տարտամ,
Նոճիները կ'ողբերգեն մեռելոցին մէջը լուռ...
Աչքերուս դէմ կը ծաղկին սեւ կակաչներ ամէնուր,
Մա՜յր, ձմրան մէջ մեռար դուն, կեանքդ գարուն՝ անթառամ...:
Գէորգ Կարապետեան
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Sunday, November 14, 2010
ՍԷՐ ՅԱՒԵՐԺԱԿԱՆ
Սէրը տարիք չի ճանչնար, սէրը սահման չի ճանչնար , սէրը յաւերժական կրնայ ըլլալ...
Գէորգ Կարապետեանի անմեղոթիւն բուրող այս բանաստեղծութիւնը կ՜ըսէ այս բոլորը ՝ պարզ բառերով:
«Նշանակ»
««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«
Հրդեհեցի՜ր դուն սիրով վերջալոյսը իմ սրտիս,
Ըրիր կեանքիս մթնշաղն արշալոյսի առաւօտ...
Քայլերուս ու'ժ տուիր դուն, տուիր հոգի իմ մտքիս,
Գեղեցկութեանդ ցոլքին տակ՝ հրահրեցի՜ր կեանքս աղօտ...
Եղած փոքրիկ աղջնակ՝ ըրիր տղեկ մըն ալ զիս,
Մոռցար կեանքիդ հորիզոնն ու մոռցուցիր նաեւ իմս...
Կարծես միասին, վերըստին, վերածնանք ես ու դուն՝
Մկրտելով մեր սրտերն սիրոյ գետին մէջ անհուն...
Քու ներդաշնակ ձեւերուդ խաղերուն զոհն եմ զուարթ.
Ժպիտիդ բոցն հմայիչ՝ աչքերուս տօնն է թովիչ...
Քու գուրգուրանքդ անեղծ՝ բուրո՜ղ մեխակ, քնքո՜յշ վարդ՝
Արեւ մըն է երկնային, ջերմութեամբ մը զգլխիչ...
Քու աչքերուդ քուրային մէջ կայ հոգին պարիկի,
Ու գիծերուն մէջ դէմքիդ՝ հիասքանչ ցոլք մ'անթառամ,
Բառերուդ մէջ կայ թաաւիշ, ու բերանդ մեղրալի՝
Համբոյրներու հե՜շտ փեթակ՝ քաղցրացնող բո՜յր ու հա'մ...
Որքան ատեն որ տեւէ առինքնումն այս վայել՝
Պիտի ուզեմ ամէն օր բռնել ձեռքէդ ու քալել
Ծաղկաստանէն քու սիրոյդ՝ ու մեղւի մը պէս ալ անկուշտ
Ծծել նեկտարն բջիջիդ՝ արբեցումով մ'անյագո՜ւրդ...
ԳԷՈՐԳ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Գէորգ Կարապետեանի անմեղոթիւն բուրող այս բանաստեղծութիւնը կ՜ըսէ այս բոլորը ՝ պարզ բառերով:
«Նշանակ»
««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«
Հրդեհեցի՜ր դուն սիրով վերջալոյսը իմ սրտիս,
Ըրիր կեանքիս մթնշաղն արշալոյսի առաւօտ...
Քայլերուս ու'ժ տուիր դուն, տուիր հոգի իմ մտքիս,
Գեղեցկութեանդ ցոլքին տակ՝ հրահրեցի՜ր կեանքս աղօտ...
Եղած փոքրիկ աղջնակ՝ ըրիր տղեկ մըն ալ զիս,
Մոռցար կեանքիդ հորիզոնն ու մոռցուցիր նաեւ իմս...
Կարծես միասին, վերըստին, վերածնանք ես ու դուն՝
Մկրտելով մեր սրտերն սիրոյ գետին մէջ անհուն...
Քու ներդաշնակ ձեւերուդ խաղերուն զոհն եմ զուարթ.
Ժպիտիդ բոցն հմայիչ՝ աչքերուս տօնն է թովիչ...
Քու գուրգուրանքդ անեղծ՝ բուրո՜ղ մեխակ, քնքո՜յշ վարդ՝
Արեւ մըն է երկնային, ջերմութեամբ մը զգլխիչ...
Քու աչքերուդ քուրային մէջ կայ հոգին պարիկի,
Ու գիծերուն մէջ դէմքիդ՝ հիասքանչ ցոլք մ'անթառամ,
Բառերուդ մէջ կայ թաաւիշ, ու բերանդ մեղրալի՝
Համբոյրներու հե՜շտ փեթակ՝ քաղցրացնող բո՜յր ու հա'մ...
Որքան ատեն որ տեւէ առինքնումն այս վայել՝
Պիտի ուզեմ ամէն օր բռնել ձեռքէդ ու քալել
Ծաղկաստանէն քու սիրոյդ՝ ու մեղւի մը պէս ալ անկուշտ
Ծծել նեկտարն բջիջիդ՝ արբեցումով մ'անյագո՜ւրդ...
ԳԷՈՐԳ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՍԷՐ ՅԱՒԵՐԺԱԿԱՆ
Սէրը տարիք չի ճանչնար, սէրը սահման չի ճանչնար , սէրը յաւերժական կրնայ ըլլալ...
Գէորգ Կարապետեանի անմեղոթիւն բուրող այս բանաստեղծութիւնը կ՜ըսէ այս բոլորը ՝ պարզ բառերով:
«Նշանակ»
««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«
Հրդեհեցի՜ր դուն սիրով վերջալոյսը իմ սրտիս,
Ըրիր կեանքիս մթնշաղն արշալոյսի առաւօտ...
Քայլերուս ու'ժ տուիր դուն, տուիր հոգի իմ մտքիս,
Գեղեցկութեանդ ցոլքին տակ՝ հրահրեցի՜ր կեանքս աղօտ...
Եղած փոքրիկ աղջնակ՝ ըրիր տղեկ մըն ալ զիս,
Մոռցար կեանքիդ հորիզոնն ու մոռցուցիր նաեւ իմս...
Կարծես միասին, վերըստին, վերածնանք ես ու դուն՝
Մկրտելով մեր սրտերն սիրոյ գետին մէջ անհուն...
Քու ներդաշնակ ձեւերուդ խաղերուն զոհն եմ զուարթ.
Ժպիտիդ բոցն հմայիչ՝ աչքերուս տօնն է թովիչ...
Քու գուրգուրանքդ անեղծ՝ բուրո՜ղ մեխակ, քնքո՜յշ վարդ՝
Արեւ մըն է երկնային, ջերմութեամբ մը զգլխիչ...
Քու աչքերուդ քուրային մէջ կայ հոգին պարիկի,
Ու գիծերուն մէջ դէմքիդ՝ հիասքանչ ցոլք մ'անթառամ,
Բառերուդ մէջ կայ թաաւիշ, ու բերանդ մեղրալի՝
Համբոյրներու հե՜շտ փեթակ՝ քաղցրացնող բո՜յր ու հա'մ...
Որքան ատեն որ տեւէ առինքնումն այս վայել՝
Պիտի ուզեմ ամէն օր բռնել ձեռքէդ ու քալել
Ծաղկաստանէն քու սիրոյդ՝ ու մեղւի մը պէս ալ անկուշտ
Ծծել նեկտարն բջիջիդ՝ արբեցումով մ'անյագո՜ւրդ...
ԳԷՈՐԳ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Գէորգ Կարապետեանի անմեղոթիւն բուրող այս բանաստեղծութիւնը կ՜ըսէ այս բոլորը ՝ պարզ բառերով:
«Նշանակ»
««»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«
Հրդեհեցի՜ր դուն սիրով վերջալոյսը իմ սրտիս,
Ըրիր կեանքիս մթնշաղն արշալոյսի առաւօտ...
Քայլերուս ու'ժ տուիր դուն, տուիր հոգի իմ մտքիս,
Գեղեցկութեանդ ցոլքին տակ՝ հրահրեցի՜ր կեանքս աղօտ...
Եղած փոքրիկ աղջնակ՝ ըրիր տղեկ մըն ալ զիս,
Մոռցար կեանքիդ հորիզոնն ու մոռցուցիր նաեւ իմս...
Կարծես միասին, վերըստին, վերածնանք ես ու դուն՝
Մկրտելով մեր սրտերն սիրոյ գետին մէջ անհուն...
Քու ներդաշնակ ձեւերուդ խաղերուն զոհն եմ զուարթ.
Ժպիտիդ բոցն հմայիչ՝ աչքերուս տօնն է թովիչ...
Քու գուրգուրանքդ անեղծ՝ բուրո՜ղ մեխակ, քնքո՜յշ վարդ՝
Արեւ մըն է երկնային, ջերմութեամբ մը զգլխիչ...
Քու աչքերուդ քուրային մէջ կայ հոգին պարիկի,
Ու գիծերուն մէջ դէմքիդ՝ հիասքանչ ցոլք մ'անթառամ,
Բառերուդ մէջ կայ թաաւիշ, ու բերանդ մեղրալի՝
Համբոյրներու հե՜շտ փեթակ՝ քաղցրացնող բո՜յր ու հա'մ...
Որքան ատեն որ տեւէ առինքնումն այս վայել՝
Պիտի ուզեմ ամէն օր բռնել ձեռքէդ ու քալել
Ծաղկաստանէն քու սիրոյդ՝ ու մեղւի մը պէս ալ անկուշտ
Ծծել նեկտարն բջիջիդ՝ արբեցումով մ'անյագո՜ւրդ...
ԳԷՈՐԳ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Saturday, November 13, 2010
ՄՈՒՍԱՅԻՍ ԳԷՈՐԳ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Գիտէի որ չէ՛ր կրնար եղած ըլլալ յաւիտեան՝
Այն բաժանումը որմով դուն մեկնեցար հոգիէս.
Գիտէի թէ զիս լքել չէիր կրնար վերջնապէս,
Եւ թէ, կրկին, օր մը ետ պիտի գայիր ա՛նպայման...:
Զի պարմանի օրերէս եղար ընկերն անբաժան
Իմ ցաւերուս եւ սիրոյ ծով վշտերուս անպատում...
Տուիր կեանքիս շունչդ գոլ, եղար սրտիս բալասան,
Օրօրելով ալ յաճախ յորդ երազներն իմ տրտում:
Ճիշտ է որ ես անիրաւ եղայ քու դէմըդ սակայն՝
Հեռանալով ալ քեզմէ, չփնտռելով քեզ բնաւ,
Ու տարուելով կուրաբար անծանօթին ծոցն ունայն...
Ներողութիւն՝ փորձութեան համար որ իմըս եղաւ...:
Եղած լոկ թիւ մը այս մեծ ամբոխին մէջ խուռներամ՝
Ե՛ւ անհոգի, ե՛ւ անոք՝ կեանքս ըրած վազք մը խենդ
Ու խենդացած վազքիս մէջ՝ եղած անցեալս էր տարտամ,
Ուղեկորոյս ու անյոյս՝ ներկաս մթին ու անտենդ...:
Մինչ կը խօսիմ քեզի հետ ես կարօտովն անցեալին,
Մուսա՛ս, բուժուած կը թուի հոգիս իր բորբ վերքերէն.
Մտերիմ շո՜ւնչդ արդէն սիրտս կը վառէ վերըստին՝
Իմ պապերուս ոգիին ճաճանչագեղ կրակէն...:
Իմ արեանս խոխոջին հաւատարիմ ունկնդիր՝
Իմ յուսալիր բառերուս՝ դուն արձագանքը անգիր,
Մուսա՛ս, քեզմով այս գիշեր վերագտած եմ ես զիս՝
Ու քաղցրահունչ տա՛ղն անգին իմ մայրենի՜ բարբառիս...:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Այն բաժանումը որմով դուն մեկնեցար հոգիէս.
Գիտէի թէ զիս լքել չէիր կրնար վերջնապէս,
Եւ թէ, կրկին, օր մը ետ պիտի գայիր ա՛նպայման...:
Զի պարմանի օրերէս եղար ընկերն անբաժան
Իմ ցաւերուս եւ սիրոյ ծով վշտերուս անպատում...
Տուիր կեանքիս շունչդ գոլ, եղար սրտիս բալասան,
Օրօրելով ալ յաճախ յորդ երազներն իմ տրտում:
Ճիշտ է որ ես անիրաւ եղայ քու դէմըդ սակայն՝
Հեռանալով ալ քեզմէ, չփնտռելով քեզ բնաւ,
Ու տարուելով կուրաբար անծանօթին ծոցն ունայն...
Ներողութիւն՝ փորձութեան համար որ իմըս եղաւ...:
Եղած լոկ թիւ մը այս մեծ ամբոխին մէջ խուռներամ՝
Ե՛ւ անհոգի, ե՛ւ անոք՝ կեանքս ըրած վազք մը խենդ
Ու խենդացած վազքիս մէջ՝ եղած անցեալս էր տարտամ,
Ուղեկորոյս ու անյոյս՝ ներկաս մթին ու անտենդ...:
Մինչ կը խօսիմ քեզի հետ ես կարօտովն անցեալին,
Մուսա՛ս, բուժուած կը թուի հոգիս իր բորբ վերքերէն.
Մտերիմ շո՜ւնչդ արդէն սիրտս կը վառէ վերըստին՝
Իմ պապերուս ոգիին ճաճանչագեղ կրակէն...:
Իմ արեանս խոխոջին հաւատարիմ ունկնդիր՝
Իմ յուսալիր բառերուս՝ դուն արձագանքը անգիր,
Մուսա՛ս, քեզմով այս գիշեր վերագտած եմ ես զիս՝
Ու քաղցրահունչ տա՛ղն անգին իմ մայրենի՜ բարբառիս...:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՄՈՒՍԱՅԻՍ ԳԷՈՐԳ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆ
Գիտէի որ չէ՛ր կրնար եղած ըլլալ յաւիտեան՝
Այն բաժանումը որմով դուն մեկնեցար հոգիէս.
Գիտէի թէ զիս լքել չէիր կրնար վերջնապէս,
Եւ թէ, կրկին, օր մը ետ պիտի գայիր ա՛նպայման...:
Զի պարմանի օրերէս եղար ընկերն անբաժան
Իմ ցաւերուս եւ սիրոյ ծով վշտերուս անպատում...
Տուիր կեանքիս շունչդ գոլ, եղար սրտիս բալասան,
Օրօրելով ալ յաճախ յորդ երազներն իմ տրտում:
Ճիշտ է որ ես անիրաւ եղայ քու դէմըդ սակայն՝
Հեռանալով ալ քեզմէ, չփնտռելով քեզ բնաւ,
Ու տարուելով կուրաբար անծանօթին ծոցն ունայն...
Ներողութիւն՝ փորձութեան համար որ իմըս եղաւ...:
Եղած լոկ թիւ մը այս մեծ ամբոխին մէջ խուռներամ՝
Ե՛ւ անհոգի, ե՛ւ անոք՝ կեանքս ըրած վազք մը խենդ
Ու խենդացած վազքիս մէջ՝ եղած անցեալս էր տարտամ,
Ուղեկորոյս ու անյոյս՝ ներկաս մթին ու անտենդ...:
Մինչ կը խօսիմ քեզի հետ ես կարօտովն անցեալին,
Մուսա՛ս, բուժուած կը թուի հոգիս իր բորբ վերքերէն.
Մտերիմ շո՜ւնչդ արդէն սիրտս կը վառէ վերըստին՝
Իմ պապերուս ոգիին ճաճանչագեղ կրակէն...:
Իմ արեանս խոխոջին հաւատարիմ ունկնդիր՝
Իմ յուսալիր բառերուս՝ դուն արձագանքը անգիր,
Մուսա՛ս, քեզմով այս գիշեր վերագտած եմ ես զիս՝
Ու քաղցրահունչ տա՛ղն անգին իմ մայրենի՜ բարբառիս...:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Այն բաժանումը որմով դուն մեկնեցար հոգիէս.
Գիտէի թէ զիս լքել չէիր կրնար վերջնապէս,
Եւ թէ, կրկին, օր մը ետ պիտի գայիր ա՛նպայման...:
Զի պարմանի օրերէս եղար ընկերն անբաժան
Իմ ցաւերուս եւ սիրոյ ծով վշտերուս անպատում...
Տուիր կեանքիս շունչդ գոլ, եղար սրտիս բալասան,
Օրօրելով ալ յաճախ յորդ երազներն իմ տրտում:
Ճիշտ է որ ես անիրաւ եղայ քու դէմըդ սակայն՝
Հեռանալով ալ քեզմէ, չփնտռելով քեզ բնաւ,
Ու տարուելով կուրաբար անծանօթին ծոցն ունայն...
Ներողութիւն՝ փորձութեան համար որ իմըս եղաւ...:
Եղած լոկ թիւ մը այս մեծ ամբոխին մէջ խուռներամ՝
Ե՛ւ անհոգի, ե՛ւ անոք՝ կեանքս ըրած վազք մը խենդ
Ու խենդացած վազքիս մէջ՝ եղած անցեալս էր տարտամ,
Ուղեկորոյս ու անյոյս՝ ներկաս մթին ու անտենդ...:
Մինչ կը խօսիմ քեզի հետ ես կարօտովն անցեալին,
Մուսա՛ս, բուժուած կը թուի հոգիս իր բորբ վերքերէն.
Մտերիմ շո՜ւնչդ արդէն սիրտս կը վառէ վերըստին՝
Իմ պապերուս ոգիին ճաճանչագեղ կրակէն...:
Իմ արեանս խոխոջին հաւատարիմ ունկնդիր՝
Իմ յուսալիր բառերուս՝ դուն արձագանքը անգիր,
Մուսա՛ս, քեզմով այս գիշեր վերագտած եմ ես զիս՝
Ու քաղցրահունչ տա՛ղն անգին իմ մայրենի՜ բարբառիս...:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Friday, November 12, 2010
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍՐՏՈՎ ԻՏԱԼԱՑԻՆ
Կամ հետազոտություններ Արարատի գագաթին եւ փեշերին՝ կյանքը վտանգի ենթարկելով
Օրերս Հայաստանում էր ազգությամբ իտալացի մի հետազոտող-պատմագետ եւ ալպինիստ, որի իսկական անուն-ազգանունը իր խնդրանքով չենք նշում, որպեսզի հետագայում Թուրքիա մտնելիս խնդիրներ չունենա: Իտալացին խնդրեց իրեն թերթում ներկայացնել որպես Ազատ Վարդանյան, մանավանդ այդ ծածկանունով տպագրված աշխատություն ունի՝ «Մասիս, հայության մայրը»: Առաջին անգամ նա 20 տարի առաջ է բարձրացել Արարատ լեռը, տարիներ հետո հայկական Եռագույնը տարել այնտեղ, ապա, իր խոսքով, քրիստոնեական մտածողությամբ որոշել է զբաղվել Նոյյան տապանի փնտրտուքով: Ասում է՝ հաջողությունների է հասել, Արարատ լեռան շուրջը (թուրքական կողմից) գտել է հայկական գյուղերի հետքեր, ցեղասպանության ժամանակ զոհված հայերի կմախքների գտնվելու վայրեր, գերեզմաններ է ցանկագրել: Իտալացի Ազատը Արարատ լեռան շրջակայքի քրդական գյուղերում գտել է ընտանիքների, որոնք խոստովանել են, թե հայկական արմատներ ունեն:
Իտալացին մեզ բազմաթիվ լուսանկարներ ցույց տվեց՝ Արարատ լեռը մոտիկից պատկերող, ու նշեց, որ ամեն անգամ Արարատի մի նոր խորհուրդ է բացահայտում. «Իսկ ընդհանրապես լեռն ինձ համար մարդկության ծագման խորհուրդն է ներկայացնում, Աստվածաշնչյան պատմության կարեւորությունը եւ քրիստոնեության սկզբնավորման պատմությունը՝ հայերի շնորհիվ»: Խոսելով «հայկական» թեմաներով իր եռահատոր հրատարակության մասին ու մասնավորապես անդրադառնալով «Մասիս, հայության մայրը» գրքին, զրուցակիցս ասում է. «Մասիսը մարդկությանը սկզբնավորություն տվեց Ջրհեղեղից հետո, այժմ էլ իր ծոցում՝ ինչպես մայրը արգանդում, պահում է Հայոց ցեղասպանության շուրջ 200000 հայ նահատակների աճյուններ, որոնց մասին ոչ ոք դեռ չի բարձրաձայնել»:
Հետաքրքրվեցինք, ինչպե՞ս է ամեն անգամ Թուրքիա մտնում ուսումնասիրություններ իրականացնելիս՝ արդյո՞ք խոչընդոտների եւ վտանգների չի հանդիպում: Պարզվեց՝ մշտապես խնդիրներ է ունենում, մի քանի անգամ էլ հրաշքով է փրկվել թուրք զինվորների եւ քուրդ գրոհայինների բախումներին զոհ գնալուց: Չնայած ինքը իբրեւ զբոսաշրջիկ է մտնում Թուրքիա, բայց հիմնականում քրդաբնակ գյուղերում է լինում: Հիացած պատմում է իր գտած խաչքարերի, աղորիքների ու հատկապես հնագույն մենհիրների մասին, զուգահեռներ անցկացնելով դրանց քարահունջյան տեսակների հետ: Վկայակոչում է գեղեցիկ այն ավանդապատումը, թե Ջրհեղեղից հետո հնարավոր է երկրագունդը փոխել է առանցքը, ու Նոյի որդիները կարիք են ունեցել նման հաստատուն քարերի, որպեսզի մոլորակները դիտեն ու դրանց հիման վրա մարդկության օրացույցը կազմեն: Իտալացի հնագետ-ալպինիստը պնդում է, թե Արարատի փեշերին՝ 2200մ բարձրության վրա գտել է Ցեղասպանության ժամանակ ոչնչացված հայկական Գրեգոր կամ Գրիգոր ավանի ու նրա 1200 տարեկան եկեղեցու հետքերը: Իր ամենացնցող գտածոն, ըստ Ազատի, 4500մ բարձրության վրա գտնված կաղնու փայտի կտորն է: Փորձաքննությամբ որոշվել է, որ այն 5000 տարեկան է: Հնագույն կաղնու փայտից իտալացին կտորներ է նվիրել հայկական հոգեւոր կենտրոններին եւ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին: Ասում է՝ փայտի եւ Արարատի վրա արված լուսանկարների ցուցահանդեսը կկայանա Վենետիկում, ապա «կշրջի» աշխարհով մեկ: Ու երբ հասունանա պահը, գտածոները կհանձնի որեւէ թանգարանի:
Ներկայումս իտալացին սերտորեն համագործակցում է Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության դիվանի եւ գրադարանի հետ, ուսումնասիրում որոշ վավերագրեր:
Նա տեղեկացրեց, որ իր եռահատոր գրքերը («Արարատ. Նոյյան տապանի հետքերով», «Խորհրդավոր Հայաստան. Մասիսը՝ հայության մայրը», «Դուդուկի քաղցրահունչ մեղեդին») արդեն տպագրված են, պատրաստվում են դրանց հայերեն հրատարակությունները, առաջիկայում կլինեն գրքերի ֆրանսերեն, իսպաներեն եւ ռուսերեն տարբերակները: Հետաքրքրվողները եւ մասնագետները կարող են հեղինակի հետ կապվել endhanrakan.hrat@mashtoc.org հասցեով: Մեր հերոսի հետ հարցազրույցը իրականացավ Վահե Լազարյանի թարգմանության շնորհիվ:
ԳՈՀԱՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՍՐՏՈՎ ԻՏԱԼԱՑԻՆ
Կամ հետազոտություններ Արարատի գագաթին եւ փեշերին՝ կյանքը վտանգի ենթարկելով
Օրերս Հայաստանում էր ազգությամբ իտալացի մի հետազոտող-պատմագետ եւ ալպինիստ, որի իսկական անուն-ազգանունը իր խնդրանքով չենք նշում, որպեսզի հետագայում Թուրքիա մտնելիս խնդիրներ չունենա: Իտալացին խնդրեց իրեն թերթում ներկայացնել որպես Ազատ Վարդանյան, մանավանդ այդ ծածկանունով տպագրված աշխատություն ունի՝ «Մասիս, հայության մայրը»: Առաջին անգամ նա 20 տարի առաջ է բարձրացել Արարատ լեռը, տարիներ հետո հայկական Եռագույնը տարել այնտեղ, ապա, իր խոսքով, քրիստոնեական մտածողությամբ որոշել է զբաղվել Նոյյան տապանի փնտրտուքով: Ասում է՝ հաջողությունների է հասել, Արարատ լեռան շուրջը (թուրքական կողմից) գտել է հայկական գյուղերի հետքեր, ցեղասպանության ժամանակ զոհված հայերի կմախքների գտնվելու վայրեր, գերեզմաններ է ցանկագրել: Իտալացի Ազատը Արարատ լեռան շրջակայքի քրդական գյուղերում գտել է ընտանիքների, որոնք խոստովանել են, թե հայկական արմատներ ունեն:
Իտալացին մեզ բազմաթիվ լուսանկարներ ցույց տվեց՝ Արարատ լեռը մոտիկից պատկերող, ու նշեց, որ ամեն անգամ Արարատի մի նոր խորհուրդ է բացահայտում. «Իսկ ընդհանրապես լեռն ինձ համար մարդկության ծագման խորհուրդն է ներկայացնում, Աստվածաշնչյան պատմության կարեւորությունը եւ քրիստոնեության սկզբնավորման պատմությունը՝ հայերի շնորհիվ»: Խոսելով «հայկական» թեմաներով իր եռահատոր հրատարակության մասին ու մասնավորապես անդրադառնալով «Մասիս, հայության մայրը» գրքին, զրուցակիցս ասում է. «Մասիսը մարդկությանը սկզբնավորություն տվեց Ջրհեղեղից հետո, այժմ էլ իր ծոցում՝ ինչպես մայրը արգանդում, պահում է Հայոց ցեղասպանության շուրջ 200000 հայ նահատակների աճյուններ, որոնց մասին ոչ ոք դեռ չի բարձրաձայնել»:
Հետաքրքրվեցինք, ինչպե՞ս է ամեն անգամ Թուրքիա մտնում ուսումնասիրություններ իրականացնելիս՝ արդյո՞ք խոչընդոտների եւ վտանգների չի հանդիպում: Պարզվեց՝ մշտապես խնդիրներ է ունենում, մի քանի անգամ էլ հրաշքով է փրկվել թուրք զինվորների եւ քուրդ գրոհայինների բախումներին զոհ գնալուց: Չնայած ինքը իբրեւ զբոսաշրջիկ է մտնում Թուրքիա, բայց հիմնականում քրդաբնակ գյուղերում է լինում: Հիացած պատմում է իր գտած խաչքարերի, աղորիքների ու հատկապես հնագույն մենհիրների մասին, զուգահեռներ անցկացնելով դրանց քարահունջյան տեսակների հետ: Վկայակոչում է գեղեցիկ այն ավանդապատումը, թե Ջրհեղեղից հետո հնարավոր է երկրագունդը փոխել է առանցքը, ու Նոյի որդիները կարիք են ունեցել նման հաստատուն քարերի, որպեսզի մոլորակները դիտեն ու դրանց հիման վրա մարդկության օրացույցը կազմեն: Իտալացի հնագետ-ալպինիստը պնդում է, թե Արարատի փեշերին՝ 2200մ բարձրության վրա գտել է Ցեղասպանության ժամանակ ոչնչացված հայկական Գրեգոր կամ Գրիգոր ավանի ու նրա 1200 տարեկան եկեղեցու հետքերը: Իր ամենացնցող գտածոն, ըստ Ազատի, 4500մ բարձրության վրա գտնված կաղնու փայտի կտորն է: Փորձաքննությամբ որոշվել է, որ այն 5000 տարեկան է: Հնագույն կաղնու փայտից իտալացին կտորներ է նվիրել հայկական հոգեւոր կենտրոններին եւ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտին: Ասում է՝ փայտի եւ Արարատի վրա արված լուսանկարների ցուցահանդեսը կկայանա Վենետիկում, ապա «կշրջի» աշխարհով մեկ: Ու երբ հասունանա պահը, գտածոները կհանձնի որեւէ թանգարանի:
Ներկայումս իտալացին սերտորեն համագործակցում է Վենետիկի Մխիթարյան միաբանության դիվանի եւ գրադարանի հետ, ուսումնասիրում որոշ վավերագրեր:
Նա տեղեկացրեց, որ իր եռահատոր գրքերը («Արարատ. Նոյյան տապանի հետքերով», «Խորհրդավոր Հայաստան. Մասիսը՝ հայության մայրը», «Դուդուկի քաղցրահունչ մեղեդին») արդեն տպագրված են, պատրաստվում են դրանց հայերեն հրատարակությունները, առաջիկայում կլինեն գրքերի ֆրանսերեն, իսպաներեն եւ ռուսերեն տարբերակները: Հետաքրքրվողները եւ մասնագետները կարող են հեղինակի հետ կապվել endhanrakan.hrat@mashtoc.org հասցեով: Մեր հերոսի հետ հարցազրույցը իրականացավ Վահե Լազարյանի թարգմանության շնորհիվ:
ԳՈՀԱՐ ՀԱԿՈԲՅԱՆ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Thursday, November 11, 2010
ՄՆՁՈՒՐԻՆ ՀԵՏԱՔՐՔՐՈՒՄ Է ԹՈՒՐՔԵՐԻՆ
Իսկ արեւմտահայերենը՝ թուրքաբնակ հայաստանցիների երեխաներին, ոչ այնքան
Ստամբուլում է գտնվում միակ հայկական՝ «Արաս» հրատարակչությունը: Այն հիմնադրվել է 1993թ.՝ մի խումբ ստամբուլահայերի կողմից: Վերջերս, երբ «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի հրավերով մի խումբ լրագրողներով Թուրքիայում էինք, այցելեցինք նաեւ «Արաս», որտեղ մեզ դիմավորեցին հրատարակչության խմբագիր Արտաշես Մարկոսյանը, Փայլինե եւ Թագուհի Թովմասյանները: Պարոն Մարկոսյանն ասաց, որ «Արասի» նպատակը հայկական մշակույթը եւ հայության վերաբերյալ ամեն ինչ հանրությանը ծանոթացնելն է, հայ գրականությունը՝ հայերեն չիմացող հայերին եւ օտարին ներկայացնելը: Խմբագիրը պատմեց, որ հիմնադրման օրվանից մինչ այսօր շուրջ 120 անուն գիրք են հրատարակել, որոնց 1/3-ից ավելին հայերեն է: Ցանկն էլ սկսվում է մանկականից, ավարտվում պատմափիլիսոփայական գրականությամբ: «Արասը» երկլեզու՝ թուրքերեն-հայերեն հրատարակություն իրականացնող հրատարակչություն է, երբեմն նաեւ անգլերեն գրքեր են տպագրում:
Ա. Մարկոսյանը նշում է, որ իրենց նախաձեռնությամբ Երվանդ Օտյանից մինչեւ Գրիգոր Զոհրապ հրատարակել են: Պարզեցինք, որ Թուրքիայում բոլոր հրատարակիչները ցրիչներ ունեն, որոնք էլ գրքերը տարածում են գրախանութներում: Ոչ ամենուր, բայց Ստամբուլի գրախանութներում հնարավոր է հանդիպել հայատառ գրքերի:
«Արասի» հրատարակչության խմբագիրը փաստում է. «Թուրքիո մեջ ընթերցողներու թիվը կնվազի, Թուրքիան լավ ընթերցողներու երկիր մը չէ, բայց համեմատաբար մեր գիրքերը լավ կընկալվին»:
«Առավոտը» հետաքրքրվեց՝ թուրք ընթերցողների կողմից թուրքերեն հրատարակված հայ ո՞ր հեղինակների գրքերն են փնտրված: Ըստ Ա. Մարկոսյանի, Մկրտիչ Մարկոսյանով, Մնձուրիիով եւ Զահրատով են հատկապես հետաքրքրված: Խմբագիրն ասում է, որ հայկական որոշ դպրոցների պատվերով իրենք մանկական գրականություն եւ օժանդակ կրթական ձեռնարկներ էլ են տպագրում: Հարցին՝ Հայոց ցեղասպանության թեմաներով գրքերը գրախանութները հե՞շտ են վերցնում, հրատարակիչն ասում է, որ այդ իմաստով Թուրքիայում ազատություն է, պատճառն էլ հետեւյալն է. «Քանի որ գիրք կարդացող չիկա»: Նա նաեւ հավելում է, որ ամեն դեպքում «10-15 տարիների ընթացքի փոփոխություններով ազատություն կա» ու դա ամեն քաղաքացի զգում է իր վրա: «Արասում» հնարավոր է տպագրվեն նաեւ թուրք հեղինակներ, թեեւ հիմնականում իրենց գրողները հայեր են: Գիրքն էլ կարող է արժենալ, օրինակ, 40 լիրա, դա համարժեք է 20 եվրոյին:
Ա. Մարկոսյանը նշում է, որ իրենց հրատարակչության գրքերը վաճառվում են Երեւանում՝ «Արթ-բրիջում», ինքը ուսումնասիրել է երեւանյան գրախանութների գրքերը ու որակից դժգոհ է: Ի տարբերություն հայաստանյան հրատարակչությունների, «Արասը» սպիտակ թղթով չի աշխատում, խմբագիրն ասում է՝ նախ այդ գույնը աչքը հոգնեցնում է, հետո այդ տեսակ թուղթը ծանր է եւ առաքման տեսանկյունից՝ ոչ հարմար:
Հետաքրքրվեցինք, օրինակ, Նարեկ տպագրե՞լ են կամ թուրքերեն թարգմանե՞լ են: Մեր զրուցակիցը բացասական պատասխան տվեց՝ Թուրքիայում հայ աշակերտների հայերենն այնքան տկար է, որ իմաստ չունի Նարեկն անգամ հայերեն տպագրել, միեւնույն է՝ երեխաները կկարդան ու չեն ընկալի: Իսկ Սերգեյ Վարդանյանի «Արեւածաղիկը» գրքույկը արեւելահայերենից վերածել են արեւմտահայերենի: Ա. Մարկոսյանը ցավով նշում է, որ Թուրքիայում ապրող հայաստանցի ծնողները չեն ցանկանում, որ իրենց զավակները հայկական դպրոցներ հաճախեն, ինչ է թե՝ ուսուցումը արեւմտահայերեն է:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Ստամբուլում է գտնվում միակ հայկական՝ «Արաս» հրատարակչությունը: Այն հիմնադրվել է 1993թ.՝ մի խումբ ստամբուլահայերի կողմից: Վերջերս, երբ «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի հրավերով մի խումբ լրագրողներով Թուրքիայում էինք, այցելեցինք նաեւ «Արաս», որտեղ մեզ դիմավորեցին հրատարակչության խմբագիր Արտաշես Մարկոսյանը, Փայլինե եւ Թագուհի Թովմասյանները: Պարոն Մարկոսյանն ասաց, որ «Արասի» նպատակը հայկական մշակույթը եւ հայության վերաբերյալ ամեն ինչ հանրությանը ծանոթացնելն է, հայ գրականությունը՝ հայերեն չիմացող հայերին եւ օտարին ներկայացնելը: Խմբագիրը պատմեց, որ հիմնադրման օրվանից մինչ այսօր շուրջ 120 անուն գիրք են հրատարակել, որոնց 1/3-ից ավելին հայերեն է: Ցանկն էլ սկսվում է մանկականից, ավարտվում պատմափիլիսոփայական գրականությամբ: «Արասը» երկլեզու՝ թուրքերեն-հայերեն հրատարակություն իրականացնող հրատարակչություն է, երբեմն նաեւ անգլերեն գրքեր են տպագրում:
Ա. Մարկոսյանը նշում է, որ իրենց նախաձեռնությամբ Երվանդ Օտյանից մինչեւ Գրիգոր Զոհրապ հրատարակել են: Պարզեցինք, որ Թուրքիայում բոլոր հրատարակիչները ցրիչներ ունեն, որոնք էլ գրքերը տարածում են գրախանութներում: Ոչ ամենուր, բայց Ստամբուլի գրախանութներում հնարավոր է հանդիպել հայատառ գրքերի:
«Արասի» հրատարակչության խմբագիրը փաստում է. «Թուրքիո մեջ ընթերցողներու թիվը կնվազի, Թուրքիան լավ ընթերցողներու երկիր մը չէ, բայց համեմատաբար մեր գիրքերը լավ կընկալվին»:
«Առավոտը» հետաքրքրվեց՝ թուրք ընթերցողների կողմից թուրքերեն հրատարակված հայ ո՞ր հեղինակների գրքերն են փնտրված: Ըստ Ա. Մարկոսյանի, Մկրտիչ Մարկոսյանով, Մնձուրիիով եւ Զահրատով են հատկապես հետաքրքրված: Խմբագիրն ասում է, որ հայկական որոշ դպրոցների պատվերով իրենք մանկական գրականություն եւ օժանդակ կրթական ձեռնարկներ էլ են տպագրում: Հարցին՝ Հայոց ցեղասպանության թեմաներով գրքերը գրախանութները հե՞շտ են վերցնում, հրատարակիչն ասում է, որ այդ իմաստով Թուրքիայում ազատություն է, պատճառն էլ հետեւյալն է. «Քանի որ գիրք կարդացող չիկա»: Նա նաեւ հավելում է, որ ամեն դեպքում «10-15 տարիների ընթացքի փոփոխություններով ազատություն կա» ու դա ամեն քաղաքացի զգում է իր վրա: «Արասում» հնարավոր է տպագրվեն նաեւ թուրք հեղինակներ, թեեւ հիմնականում իրենց գրողները հայեր են: Գիրքն էլ կարող է արժենալ, օրինակ, 40 լիրա, դա համարժեք է 20 եվրոյին:
Ա. Մարկոսյանը նշում է, որ իրենց հրատարակչության գրքերը վաճառվում են Երեւանում՝ «Արթ-բրիջում», ինքը ուսումնասիրել է երեւանյան գրախանութների գրքերը ու որակից դժգոհ է: Ի տարբերություն հայաստանյան հրատարակչությունների, «Արասը» սպիտակ թղթով չի աշխատում, խմբագիրն ասում է՝ նախ այդ գույնը աչքը հոգնեցնում է, հետո այդ տեսակ թուղթը ծանր է եւ առաքման տեսանկյունից՝ ոչ հարմար:
Հետաքրքրվեցինք, օրինակ, Նարեկ տպագրե՞լ են կամ թուրքերեն թարգմանե՞լ են: Մեր զրուցակիցը բացասական պատասխան տվեց՝ Թուրքիայում հայ աշակերտների հայերենն այնքան տկար է, որ իմաստ չունի Նարեկն անգամ հայերեն տպագրել, միեւնույն է՝ երեխաները կկարդան ու չեն ընկալի: Իսկ Սերգեյ Վարդանյանի «Արեւածաղիկը» գրքույկը արեւելահայերենից վերածել են արեւմտահայերենի: Ա. Մարկոսյանը ցավով նշում է, որ Թուրքիայում ապրող հայաստանցի ծնողները չեն ցանկանում, որ իրենց զավակները հայկական դպրոցներ հաճախեն, ինչ է թե՝ ուսուցումը արեւմտահայերեն է:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՄՆՁՈՒՐԻՆ ՀԵՏԱՔՐՔՐՈՒՄ Է ԹՈՒՐՔԵՐԻՆ
Իսկ արեւմտահայերենը՝ թուրքաբնակ հայաստանցիների երեխաներին, ոչ այնքան
Ստամբուլում է գտնվում միակ հայկական՝ «Արաս» հրատարակչությունը: Այն հիմնադրվել է 1993թ.՝ մի խումբ ստամբուլահայերի կողմից: Վերջերս, երբ «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի հրավերով մի խումբ լրագրողներով Թուրքիայում էինք, այցելեցինք նաեւ «Արաս», որտեղ մեզ դիմավորեցին հրատարակչության խմբագիր Արտաշես Մարկոսյանը, Փայլինե եւ Թագուհի Թովմասյանները: Պարոն Մարկոսյանն ասաց, որ «Արասի» նպատակը հայկական մշակույթը եւ հայության վերաբերյալ ամեն ինչ հանրությանը ծանոթացնելն է, հայ գրականությունը՝ հայերեն չիմացող հայերին եւ օտարին ներկայացնելը: Խմբագիրը պատմեց, որ հիմնադրման օրվանից մինչ այսօր շուրջ 120 անուն գիրք են հրատարակել, որոնց 1/3-ից ավելին հայերեն է: Ցանկն էլ սկսվում է մանկականից, ավարտվում պատմափիլիսոփայական գրականությամբ: «Արասը» երկլեզու՝ թուրքերեն-հայերեն հրատարակություն իրականացնող հրատարակչություն է, երբեմն նաեւ անգլերեն գրքեր են տպագրում:
Ա. Մարկոսյանը նշում է, որ իրենց նախաձեռնությամբ Երվանդ Օտյանից մինչեւ Գրիգոր Զոհրապ հրատարակել են: Պարզեցինք, որ Թուրքիայում բոլոր հրատարակիչները ցրիչներ ունեն, որոնք էլ գրքերը տարածում են գրախանութներում: Ոչ ամենուր, բայց Ստամբուլի գրախանութներում հնարավոր է հանդիպել հայատառ գրքերի:
«Արասի» հրատարակչության խմբագիրը փաստում է. «Թուրքիո մեջ ընթերցողներու թիվը կնվազի, Թուրքիան լավ ընթերցողներու երկիր մը չէ, բայց համեմատաբար մեր գիրքերը լավ կընկալվին»:
«Առավոտը» հետաքրքրվեց՝ թուրք ընթերցողների կողմից թուրքերեն հրատարակված հայ ո՞ր հեղինակների գրքերն են փնտրված: Ըստ Ա. Մարկոսյանի, Մկրտիչ Մարկոսյանով, Մնձուրիիով եւ Զահրատով են հատկապես հետաքրքրված: Խմբագիրն ասում է, որ հայկական որոշ դպրոցների պատվերով իրենք մանկական գրականություն եւ օժանդակ կրթական ձեռնարկներ էլ են տպագրում: Հարցին՝ Հայոց ցեղասպանության թեմաներով գրքերը գրախանութները հե՞շտ են վերցնում, հրատարակիչն ասում է, որ այդ իմաստով Թուրքիայում ազատություն է, պատճառն էլ հետեւյալն է. «Քանի որ գիրք կարդացող չիկա»: Նա նաեւ հավելում է, որ ամեն դեպքում «10-15 տարիների ընթացքի փոփոխություններով ազատություն կա» ու դա ամեն քաղաքացի զգում է իր վրա: «Արասում» հնարավոր է տպագրվեն նաեւ թուրք հեղինակներ, թեեւ հիմնականում իրենց գրողները հայեր են: Գիրքն էլ կարող է արժենալ, օրինակ, 40 լիրա, դա համարժեք է 20 եվրոյին:
Ա. Մարկոսյանը նշում է, որ իրենց հրատարակչության գրքերը վաճառվում են Երեւանում՝ «Արթ-բրիջում», ինքը ուսումնասիրել է երեւանյան գրախանութների գրքերը ու որակից դժգոհ է: Ի տարբերություն հայաստանյան հրատարակչությունների, «Արասը» սպիտակ թղթով չի աշխատում, խմբագիրն ասում է՝ նախ այդ գույնը աչքը հոգնեցնում է, հետո այդ տեսակ թուղթը ծանր է եւ առաքման տեսանկյունից՝ ոչ հարմար:
Հետաքրքրվեցինք, օրինակ, Նարեկ տպագրե՞լ են կամ թուրքերեն թարգմանե՞լ են: Մեր զրուցակիցը բացասական պատասխան տվեց՝ Թուրքիայում հայ աշակերտների հայերենն այնքան տկար է, որ իմաստ չունի Նարեկն անգամ հայերեն տպագրել, միեւնույն է՝ երեխաները կկարդան ու չեն ընկալի: Իսկ Սերգեյ Վարդանյանի «Արեւածաղիկը» գրքույկը արեւելահայերենից վերածել են արեւմտահայերենի: Ա. Մարկոսյանը ցավով նշում է, որ Թուրքիայում ապրող հայաստանցի ծնողները չեն ցանկանում, որ իրենց զավակները հայկական դպրոցներ հաճախեն, ինչ է թե՝ ուսուցումը արեւմտահայերեն է:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Ստամբուլում է գտնվում միակ հայկական՝ «Արաս» հրատարակչությունը: Այն հիմնադրվել է 1993թ.՝ մի խումբ ստամբուլահայերի կողմից: Վերջերս, երբ «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի հրավերով մի խումբ լրագրողներով Թուրքիայում էինք, այցելեցինք նաեւ «Արաս», որտեղ մեզ դիմավորեցին հրատարակչության խմբագիր Արտաշես Մարկոսյանը, Փայլինե եւ Թագուհի Թովմասյանները: Պարոն Մարկոսյանն ասաց, որ «Արասի» նպատակը հայկական մշակույթը եւ հայության վերաբերյալ ամեն ինչ հանրությանը ծանոթացնելն է, հայ գրականությունը՝ հայերեն չիմացող հայերին եւ օտարին ներկայացնելը: Խմբագիրը պատմեց, որ հիմնադրման օրվանից մինչ այսօր շուրջ 120 անուն գիրք են հրատարակել, որոնց 1/3-ից ավելին հայերեն է: Ցանկն էլ սկսվում է մանկականից, ավարտվում պատմափիլիսոփայական գրականությամբ: «Արասը» երկլեզու՝ թուրքերեն-հայերեն հրատարակություն իրականացնող հրատարակչություն է, երբեմն նաեւ անգլերեն գրքեր են տպագրում:
Ա. Մարկոսյանը նշում է, որ իրենց նախաձեռնությամբ Երվանդ Օտյանից մինչեւ Գրիգոր Զոհրապ հրատարակել են: Պարզեցինք, որ Թուրքիայում բոլոր հրատարակիչները ցրիչներ ունեն, որոնք էլ գրքերը տարածում են գրախանութներում: Ոչ ամենուր, բայց Ստամբուլի գրախանութներում հնարավոր է հանդիպել հայատառ գրքերի:
«Արասի» հրատարակչության խմբագիրը փաստում է. «Թուրքիո մեջ ընթերցողներու թիվը կնվազի, Թուրքիան լավ ընթերցողներու երկիր մը չէ, բայց համեմատաբար մեր գիրքերը լավ կընկալվին»:
«Առավոտը» հետաքրքրվեց՝ թուրք ընթերցողների կողմից թուրքերեն հրատարակված հայ ո՞ր հեղինակների գրքերն են փնտրված: Ըստ Ա. Մարկոսյանի, Մկրտիչ Մարկոսյանով, Մնձուրիիով եւ Զահրատով են հատկապես հետաքրքրված: Խմբագիրն ասում է, որ հայկական որոշ դպրոցների պատվերով իրենք մանկական գրականություն եւ օժանդակ կրթական ձեռնարկներ էլ են տպագրում: Հարցին՝ Հայոց ցեղասպանության թեմաներով գրքերը գրախանութները հե՞շտ են վերցնում, հրատարակիչն ասում է, որ այդ իմաստով Թուրքիայում ազատություն է, պատճառն էլ հետեւյալն է. «Քանի որ գիրք կարդացող չիկա»: Նա նաեւ հավելում է, որ ամեն դեպքում «10-15 տարիների ընթացքի փոփոխություններով ազատություն կա» ու դա ամեն քաղաքացի զգում է իր վրա: «Արասում» հնարավոր է տպագրվեն նաեւ թուրք հեղինակներ, թեեւ հիմնականում իրենց գրողները հայեր են: Գիրքն էլ կարող է արժենալ, օրինակ, 40 լիրա, դա համարժեք է 20 եվրոյին:
Ա. Մարկոսյանը նշում է, որ իրենց հրատարակչության գրքերը վաճառվում են Երեւանում՝ «Արթ-բրիջում», ինքը ուսումնասիրել է երեւանյան գրախանութների գրքերը ու որակից դժգոհ է: Ի տարբերություն հայաստանյան հրատարակչությունների, «Արասը» սպիտակ թղթով չի աշխատում, խմբագիրն ասում է՝ նախ այդ գույնը աչքը հոգնեցնում է, հետո այդ տեսակ թուղթը ծանր է եւ առաքման տեսանկյունից՝ ոչ հարմար:
Հետաքրքրվեցինք, օրինակ, Նարեկ տպագրե՞լ են կամ թուրքերեն թարգմանե՞լ են: Մեր զրուցակիցը բացասական պատասխան տվեց՝ Թուրքիայում հայ աշակերտների հայերենն այնքան տկար է, որ իմաստ չունի Նարեկն անգամ հայերեն տպագրել, միեւնույն է՝ երեխաները կկարդան ու չեն ընկալի: Իսկ Սերգեյ Վարդանյանի «Արեւածաղիկը» գրքույկը արեւելահայերենից վերածել են արեւմտահայերենի: Ա. Մարկոսյանը ցավով նշում է, որ Թուրքիայում ապրող հայաստանցի ծնողները չեն ցանկանում, որ իրենց զավակները հայկական դպրոցներ հաճախեն, ինչ է թե՝ ուսուցումը արեւմտահայերեն է:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Wednesday, November 10, 2010
ՊՐԻՍՄԱԿ ՍԻՐՈՅ... - Գէորգ Կարապետեան
Յաջորդաբար «Նշանակ» պիտի հրապարակէ Սան Ֆրանսիսքոյի բնակիչ Գէորգ Կարապետեանի բանաստեղծութիւնները: Այս բանաստեղծութեան վերնագիրը հարազատ վերնագիր է տրուած սիրոյ պատճառած հակասութեանց, տառապանքին, յոյսերուն ու հոգեբանական բարդ իրավիճակներու: Բանաստեղծը կը վերդարձընէ ռոմանթիզմը պարզ լեզուովն իր ստեղծելու բարդ ապրումներ:
«Նշանակ»
.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.
Ա.
Տենդերս ու սէրս հիմա, անպատասխան կը մնան...
Ու յոյսերուս թափն աշխոյժ՝ կը կամացնայ ալ այնքա՜ն,
Երբ կը տեսնեմ գրկին մէջ, քեզ՝ անծանօթ անձերու՝
Կը զգամ ցաւը ծննդեան՝ արեանս մէջ՝ վէրքերու...
Կեանքիս կարծես կը մութնայ արեւը տաք, սիրաջերմ.
Կը ծեռանայ փոթ առ փոթ՝ հոգիիս դէմքը յանկարծ.
Ապա սրտիս զարկերով, ես վերըստին քե՛զ կ՛ուզեմ՝
Երբ իբր ծփուն դուն տեսիլք՝ կուգաս ինծի վերարծա՜րծ...:
Բ.
Քեզ սիրելս սիրեցիր. ուզեցիր ալ սիրո՛ւիլ միշտ՝
Սակայն առանց սիրելու... Ըսիր թէ զիս չե՜ս սիրեր,
Ու փոխանակ փախչելու, հեռանալու աներեր՝
Մնացիր մօտ դուն ինծի, գթոտ, ժպտուն ու անվիշտ:
Յաճախ մտար սրտէս ներս, խօսքերով քաղցր ու բարի,
Դիւթեցիր միտքս ու կրքերս՝ որ բաղձամ քեզ աւելի...
Յետոյ դիտմամբ, զլացար գուրգուրալու իղձդ անգոյթ՝
Որ տառապիմ ու այրիմ կրակին մէջ քու սիրոյդ...:
Հոգիս գինով է հիմա կախարդանքովն քու հոգւոյդ.
Մօտիկութիւնդ՝ հեռու՝ զիս կը դիւթէ սաստկօրէն...
Կը սիրեմ ու կը փնտռեմ քեզ աւելի ես արդէն՝
Իբր բանտարկեալը սիրոյ՝ քու կանացի խաղերուդ...
Գ.
Յաճախ կը զգամ եւ գիտեմ որ կը սիրե՛ս զիս ալ դուն,
Զի չես ուզեր որ ըլլամ այլ կիներու հետ սիրով...
Կը փափաքիս որ ըլլան օրերն յղի, անվրդով՝
Քաղցրաթափանց պտուղովն մեր անյագուրդ խե՜նթ սիրոյն:
Իմ քեզ սիրելս կարծես քեզ զգլխած է արդէն,
Ու չես ուզեր որ բնաւ քեզ համար սէրս սպառի...
Թող մեր սրտերը ծփա՜ն ու հոգիներն թե՜ւ առնեն
Երջանկատանջ այս սիրոյ մթնոլորտէն հաշիշի...:
Պիտի չըսես թէ որքան դուն կը փնտռես յաճախ զիս...
Պիտի երբե՛ք չընդունիս որ պէտք ունինք իրարու.
Պիտ՛ նախընտրես ալ յաճախ, շոյանքներուդ մէջ այլուր՝
Երազել զիս, ու ըղձալ ջերմութիւնը մարմինիս...
Դ.
Սակայն ինծի, մերթ ընդ մերթ, վերադառնաս պիտի դուն՝
Ու կիրքերուդ տենդերով պիտ՛ փաթթուիս հոգիիս...
Պիտի վառես հաճոյքի կրակներով սեռս արբուն՝
Ամբողջովին իմս բայց՝ պիտի չըլլաս, սիրելիս...:
Զի աստղերը մեր բախտին, սիրոյ երկնին մէջ ունայն՝
Եղած են միշտ իրարմէ խիստ հեռաւոր ու անջատ.
Կարծես պատիժ մ՛երկնային սահմանուած է որ ազատ
Չըլլանք երբեք՝ մենք իրար կախարդելու յաւիտեան...:
Գէորգ Կարապետեան
Սան Ֆրանսիսքօ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Նշանակ»
.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.
Ա.
Տենդերս ու սէրս հիմա, անպատասխան կը մնան...
Ու յոյսերուս թափն աշխոյժ՝ կը կամացնայ ալ այնքա՜ն,
Երբ կը տեսնեմ գրկին մէջ, քեզ՝ անծանօթ անձերու՝
Կը զգամ ցաւը ծննդեան՝ արեանս մէջ՝ վէրքերու...
Կեանքիս կարծես կը մութնայ արեւը տաք, սիրաջերմ.
Կը ծեռանայ փոթ առ փոթ՝ հոգիիս դէմքը յանկարծ.
Ապա սրտիս զարկերով, ես վերըստին քե՛զ կ՛ուզեմ՝
Երբ իբր ծփուն դուն տեսիլք՝ կուգաս ինծի վերարծա՜րծ...:
Բ.
Քեզ սիրելս սիրեցիր. ուզեցիր ալ սիրո՛ւիլ միշտ՝
Սակայն առանց սիրելու... Ըսիր թէ զիս չե՜ս սիրեր,
Ու փոխանակ փախչելու, հեռանալու աներեր՝
Մնացիր մօտ դուն ինծի, գթոտ, ժպտուն ու անվիշտ:
Յաճախ մտար սրտէս ներս, խօսքերով քաղցր ու բարի,
Դիւթեցիր միտքս ու կրքերս՝ որ բաղձամ քեզ աւելի...
Յետոյ դիտմամբ, զլացար գուրգուրալու իղձդ անգոյթ՝
Որ տառապիմ ու այրիմ կրակին մէջ քու սիրոյդ...:
Հոգիս գինով է հիմա կախարդանքովն քու հոգւոյդ.
Մօտիկութիւնդ՝ հեռու՝ զիս կը դիւթէ սաստկօրէն...
Կը սիրեմ ու կը փնտռեմ քեզ աւելի ես արդէն՝
Իբր բանտարկեալը սիրոյ՝ քու կանացի խաղերուդ...
Գ.
Յաճախ կը զգամ եւ գիտեմ որ կը սիրե՛ս զիս ալ դուն,
Զի չես ուզեր որ ըլլամ այլ կիներու հետ սիրով...
Կը փափաքիս որ ըլլան օրերն յղի, անվրդով՝
Քաղցրաթափանց պտուղովն մեր անյագուրդ խե՜նթ սիրոյն:
Իմ քեզ սիրելս կարծես քեզ զգլխած է արդէն,
Ու չես ուզեր որ բնաւ քեզ համար սէրս սպառի...
Թող մեր սրտերը ծփա՜ն ու հոգիներն թե՜ւ առնեն
Երջանկատանջ այս սիրոյ մթնոլորտէն հաշիշի...:
Պիտի չըսես թէ որքան դուն կը փնտռես յաճախ զիս...
Պիտի երբե՛ք չընդունիս որ պէտք ունինք իրարու.
Պիտ՛ նախընտրես ալ յաճախ, շոյանքներուդ մէջ այլուր՝
Երազել զիս, ու ըղձալ ջերմութիւնը մարմինիս...
Դ.
Սակայն ինծի, մերթ ընդ մերթ, վերադառնաս պիտի դուն՝
Ու կիրքերուդ տենդերով պիտ՛ փաթթուիս հոգիիս...
Պիտի վառես հաճոյքի կրակներով սեռս արբուն՝
Ամբողջովին իմս բայց՝ պիտի չըլլաս, սիրելիս...:
Զի աստղերը մեր բախտին, սիրոյ երկնին մէջ ունայն՝
Եղած են միշտ իրարմէ խիստ հեռաւոր ու անջատ.
Կարծես պատիժ մ՛երկնային սահմանուած է որ ազատ
Չըլլանք երբեք՝ մենք իրար կախարդելու յաւիտեան...:
Գէորգ Կարապետեան
Սան Ֆրանսիսքօ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
ՊՐԻՍՄԱԿ ՍԻՐՈՅ... - Գէորգ Կարապետեան
Յաջորդաբար «Նշանակ» պիտի հրապարակէ Սան Ֆրանսիսքոյի բնակիչ Գէորգ Կարապետեանի բանաստեղծութիւնները: Այս բանաստեղծութեան վերնագիրը հարազատ վերնագիր է տրուած սիրոյ պատճառած հակասութեանց, տառապանքին, յոյսերուն ու հոգեբանական բարդ իրավիճակներու: Բանաստեղծը կը վերդարձընէ ռոմանթիզմը պարզ լեզուովն իր ստեղծելու բարդ ապրումներ:
«Նշանակ»
.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.
Ա.
Տենդերս ու սէրս հիմա, անպատասխան կը մնան...
Ու յոյսերուս թափն աշխոյժ՝ կը կամացնայ ալ այնքա՜ն,
Երբ կը տեսնեմ գրկին մէջ, քեզ՝ անծանօթ անձերու՝
Կը զգամ ցաւը ծննդեան՝ արեանս մէջ՝ վէրքերու...
Կեանքիս կարծես կը մութնայ արեւը տաք, սիրաջերմ.
Կը ծեռանայ փոթ առ փոթ՝ հոգիիս դէմքը յանկարծ.
Ապա սրտիս զարկերով, ես վերըստին քե՛զ կ՛ուզեմ՝
Երբ իբր ծփուն դուն տեսիլք՝ կուգաս ինծի վերարծա՜րծ...:
Բ.
Քեզ սիրելս սիրեցիր. ուզեցիր ալ սիրո՛ւիլ միշտ՝
Սակայն առանց սիրելու... Ըսիր թէ զիս չե՜ս սիրեր,
Ու փոխանակ փախչելու, հեռանալու աներեր՝
Մնացիր մօտ դուն ինծի, գթոտ, ժպտուն ու անվիշտ:
Յաճախ մտար սրտէս ներս, խօսքերով քաղցր ու բարի,
Դիւթեցիր միտքս ու կրքերս՝ որ բաղձամ քեզ աւելի...
Յետոյ դիտմամբ, զլացար գուրգուրալու իղձդ անգոյթ՝
Որ տառապիմ ու այրիմ կրակին մէջ քու սիրոյդ...:
Հոգիս գինով է հիմա կախարդանքովն քու հոգւոյդ.
Մօտիկութիւնդ՝ հեռու՝ զիս կը դիւթէ սաստկօրէն...
Կը սիրեմ ու կը փնտռեմ քեզ աւելի ես արդէն՝
Իբր բանտարկեալը սիրոյ՝ քու կանացի խաղերուդ...
Գ.
Յաճախ կը զգամ եւ գիտեմ որ կը սիրե՛ս զիս ալ դուն,
Զի չես ուզեր որ ըլլամ այլ կիներու հետ սիրով...
Կը փափաքիս որ ըլլան օրերն յղի, անվրդով՝
Քաղցրաթափանց պտուղովն մեր անյագուրդ խե՜նթ սիրոյն:
Իմ քեզ սիրելս կարծես քեզ զգլխած է արդէն,
Ու չես ուզեր որ բնաւ քեզ համար սէրս սպառի...
Թող մեր սրտերը ծփա՜ն ու հոգիներն թե՜ւ առնեն
Երջանկատանջ այս սիրոյ մթնոլորտէն հաշիշի...:
Պիտի չըսես թէ որքան դուն կը փնտռես յաճախ զիս...
Պիտի երբե՛ք չընդունիս որ պէտք ունինք իրարու.
Պիտ՛ նախընտրես ալ յաճախ, շոյանքներուդ մէջ այլուր՝
Երազել զիս, ու ըղձալ ջերմութիւնը մարմինիս...
Դ.
Սակայն ինծի, մերթ ընդ մերթ, վերադառնաս պիտի դուն՝
Ու կիրքերուդ տենդերով պիտ՛ փաթթուիս հոգիիս...
Պիտի վառես հաճոյքի կրակներով սեռս արբուն՝
Ամբողջովին իմս բայց՝ պիտի չըլլաս, սիրելիս...:
Զի աստղերը մեր բախտին, սիրոյ երկնին մէջ ունայն՝
Եղած են միշտ իրարմէ խիստ հեռաւոր ու անջատ.
Կարծես պատիժ մ՛երկնային սահմանուած է որ ազատ
Չըլլանք երբեք՝ մենք իրար կախարդելու յաւիտեան...:
Գէորգ Կարապետեան
Սան Ֆրանսիսքօ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Նշանակ»
.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.«.
Ա.
Տենդերս ու սէրս հիմա, անպատասխան կը մնան...
Ու յոյսերուս թափն աշխոյժ՝ կը կամացնայ ալ այնքա՜ն,
Երբ կը տեսնեմ գրկին մէջ, քեզ՝ անծանօթ անձերու՝
Կը զգամ ցաւը ծննդեան՝ արեանս մէջ՝ վէրքերու...
Կեանքիս կարծես կը մութնայ արեւը տաք, սիրաջերմ.
Կը ծեռանայ փոթ առ փոթ՝ հոգիիս դէմքը յանկարծ.
Ապա սրտիս զարկերով, ես վերըստին քե՛զ կ՛ուզեմ՝
Երբ իբր ծփուն դուն տեսիլք՝ կուգաս ինծի վերարծա՜րծ...:
Բ.
Քեզ սիրելս սիրեցիր. ուզեցիր ալ սիրո՛ւիլ միշտ՝
Սակայն առանց սիրելու... Ըսիր թէ զիս չե՜ս սիրեր,
Ու փոխանակ փախչելու, հեռանալու աներեր՝
Մնացիր մօտ դուն ինծի, գթոտ, ժպտուն ու անվիշտ:
Յաճախ մտար սրտէս ներս, խօսքերով քաղցր ու բարի,
Դիւթեցիր միտքս ու կրքերս՝ որ բաղձամ քեզ աւելի...
Յետոյ դիտմամբ, զլացար գուրգուրալու իղձդ անգոյթ՝
Որ տառապիմ ու այրիմ կրակին մէջ քու սիրոյդ...:
Հոգիս գինով է հիմա կախարդանքովն քու հոգւոյդ.
Մօտիկութիւնդ՝ հեռու՝ զիս կը դիւթէ սաստկօրէն...
Կը սիրեմ ու կը փնտռեմ քեզ աւելի ես արդէն՝
Իբր բանտարկեալը սիրոյ՝ քու կանացի խաղերուդ...
Գ.
Յաճախ կը զգամ եւ գիտեմ որ կը սիրե՛ս զիս ալ դուն,
Զի չես ուզեր որ ըլլամ այլ կիներու հետ սիրով...
Կը փափաքիս որ ըլլան օրերն յղի, անվրդով՝
Քաղցրաթափանց պտուղովն մեր անյագուրդ խե՜նթ սիրոյն:
Իմ քեզ սիրելս կարծես քեզ զգլխած է արդէն,
Ու չես ուզեր որ բնաւ քեզ համար սէրս սպառի...
Թող մեր սրտերը ծփա՜ն ու հոգիներն թե՜ւ առնեն
Երջանկատանջ այս սիրոյ մթնոլորտէն հաշիշի...:
Պիտի չըսես թէ որքան դուն կը փնտռես յաճախ զիս...
Պիտի երբե՛ք չընդունիս որ պէտք ունինք իրարու.
Պիտ՛ նախընտրես ալ յաճախ, շոյանքներուդ մէջ այլուր՝
Երազել զիս, ու ըղձալ ջերմութիւնը մարմինիս...
Դ.
Սակայն ինծի, մերթ ընդ մերթ, վերադառնաս պիտի դուն՝
Ու կիրքերուդ տենդերով պիտ՛ փաթթուիս հոգիիս...
Պիտի վառես հաճոյքի կրակներով սեռս արբուն՝
Ամբողջովին իմս բայց՝ պիտի չըլլաս, սիրելիս...:
Զի աստղերը մեր բախտին, սիրոյ երկնին մէջ ունայն՝
Եղած են միշտ իրարմէ խիստ հեռաւոր ու անջատ.
Կարծես պատիժ մ՛երկնային սահմանուած է որ ազատ
Չըլլանք երբեք՝ մենք իրար կախարդելու յաւիտեան...:
Գէորգ Կարապետեան
Սան Ֆրանսիսքօ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
Tuesday, November 9, 2010
Թուրքերը Ծափահարեցին Իսպանացի Դատաւորին յօդուածի առիթով
Իստամպուլահայ մտաւորական Օշին Էլակէօզ հետեւեալ նկատողութիւնը կ՜ընէ մի քանի օր առաջ «Նշանակ»ին մէջ հրապարակուած Գոհար Յակոբեանի վերոնշեալ վերնագրով յօդուածին առթիւ:
«Սարգիս Սերոբեանի նման անձերուն ունեցած այս մտայնութեան պատճառով է որ թրքահայութեան հարիւրին ութսունը այսօր հայերէն չի խօսիր :Իսկ երիտասարդներուն հարիւրին ինիսունը հայերէն չեն խօսիր: եւ երբ մեզի պէս անձեր կը քարոզէն մայրենի լեզու խօսելու կարեւորութեան մասին մեզ ազգայնամոլութիւնով կը մեղադրեն :Ահաւասիկ այս է առայժմ Թրքահայութեան վիճակը:»
Օշին Էլակէօզ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
«Սարգիս Սերոբեանի նման անձերուն ունեցած այս մտայնութեան պատճառով է որ թրքահայութեան հարիւրին ութսունը այսօր հայերէն չի խօսիր :Իսկ երիտասարդներուն հարիւրին ինիսունը հայերէն չեն խօսիր: եւ երբ մեզի պէս անձեր կը քարոզէն մայրենի լեզու խօսելու կարեւորութեան մասին մեզ ազգայնամոլութիւնով կը մեղադրեն :Ահաւասիկ այս է առայժմ Թրքահայութեան վիճակը:»
Օշին Էլակէօզ
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»