1. Յ. Պալեան
***Որո՞ւ հաշւոյն...
---Մեր երախտաշատ աւագ եղբայրը կը թուի մոռնալ տարրական հայերէնը, որ անցեալին աւելի ճիշդ կը գրէր: Պէտք կա՞յ յիշեցնելու, թէ հաշիւ կու տայ հաշուոյն:
Կը խնդրուի սորվեցնել Պարոյր Աղպաշեանին ու «Մարմարա»-ին եւս, որ իրենց կարգին կը գրեն հաշւոյն՝ հակառակ ճիշդը գրելու բազում թելադրանքներուն:
***Թուրքիան ճապկումներ կ’ընէր հայոց ցեղասպանութիւնը ճանչնալու համար:
---Ուրեմն Թուրքիան իր փորձանքը գտեր է, քանի... ճապկումներ կ’ընէ:
Բարի վայելում...Թող երթայ համին նայի:
Եւ հասկնայ, թէ ի՛նչ կը նշանակէ ցեղասպանութիւն չճանչնալ:
***Շարժումը կը ներառնէ...
---Ներառնել բայ չունինք. ունինք ներառել՝ առանց «ն» ածանցի:
Երբ հայերէնի ածանցաւոր բայերը կը բարդուին, անոնք ընդհանրապէս կը կորսնցնեն իրենց «ն» ածանցը եւ կու տան պարզ կանոնաւոր բայեր. օրինակ՝
--առ-ն-ել > զանցառել,
--դ-ն-ել > արտադրել, ներդրել, փոխադրել[1],
--մտ-ն-ել > հետամտել,
--պագ-ն- ել > երկրպագել,
--յայտ-ն-ել > բացայայտել,
--տես-ն-ել > նախատեսել
--ցուց-ն-ել > ապացուցել...
***Հիմա, Թուրքիա ճապկումները կը շարունակէ...
---Այս ստորակէտը ի՞նչ գործ ունի այստեղ, հայերէնի շարահիւսութեան ո՞ր կանոնի թելադրութեամբ դրուած է ան:
Բայց հայերէն մտածող մնա՞ց...
Ֆրանսացին ու անգլիացին կը դնեն այդ ստորակէտը, արեւմտահայն ալ կը դնէ:
***Ռուսիան չանդրադառնա՛ր...
---Երկու սխալ մէ՛կ բառի մէջ:
ա) Նախ պէտք է դնել ապաթարց մը, քանի ունինք՝ «չի անդրադառնար»-ին ամփոփումը. ուրեմն՝ չ’անդրադառնար:
բ) Սխալ է շեշտը եւս. սկազբնաձեւը կը շեշտենք սա՛պէս՝ չի՛ անդրադառնար:
Ամփոփումի առթիւ՝ շեշտը չի-ին վրայէն կ’անցնի առաջին ձայնաւորին վրայ. ուրեմն՝ չ’ա՛նդրադառնար:
Նաեւ՝ չ’ե՛րթար, չ’ո՛ւտեր, չ’ի՛յնար...
Այլեւ՝ չ’ո՞ւզեր, չ’ա՞տեր, չ’ե՜րգեր...
Ուրեմն առոգանութեան բոլոր նշանները կ’իյնան ձայնաւորով սկսող բային առաջին ձայնաւորին վրայ:
***«Մեծ եւ պզտիկ երկիրները, մինչեւ ե՞րբ կրնան»…
---Հայերէնի, այլեւ ֆրանսերէնի, չինարէնի ու զուլուերէնի մէջ ենթակային ու ստորոգիչին միջեւ ստորակէտ չեն դներ:
Կէտադրական նման հրէշային կանոն ունեցող լեզու չկա՜՜՜յ տիեզերքի մէջ...
Յարգե՛նք ստորակէտ ըսուածը, որպէսզի սորվինք յարգել աւելի բարդն ալ:
2. Յակոբ Տիւնեայեան
***«Գրել Հրաչեայ Աճառեանի անկշռելի, այլեւ ամբողջական վաստակին մասին, կը նշանակէ ըլլալ անվկանդ ու վարպետ լողորդը անհունաստեղծ ովկիանին մէջ հայագիտութեան, տիւ ու գիշեր ծաւալել խորասոյզ աշխատասիրութիւններ՝ արտահանելու այն անհամար գոհար գործերը, զորս ան ժառանգ է թողած մեր ժողովուրդին՝ աւելի քան կէս դարու ընթացքին, պարտասիլը կործանող իր աննուաճ կամքովը կենեղուտ»:
---Ի՞նչ կը մտածէք այս... հայերէնին մասին:
Ասոնք Մակար Գաղիացիի ճապկումն ալ կ’անցնին, ըսել կ’ուզեմ՝ կը գերազանցեն, հապա՞, իմա՝ փնտռել կու տան. այո՜, պարտասիլ ու կենեղուտ... լսա՞ծ էիք ասոնք:
Հետաքրքարականը այն է, որ ասոնք լոյս կը տեսնեն ոչ աւելի, ոչ պակաս... «Մարմարա»-ի մէջ:
Խե՜ղճ պոլսահայեր, կարծես քաշածնին չէր բաւեր Հատտէճեանի ձեռքէն:
Հետաքրքրական է, թէ՝
--ո՞վ կը սորվեցնէ այս հայերէնը[2],
--ո՞ր դպրոցներուն մէջ կ’ուսուցուի ան,
--ո՞վ կամ ովքե՞ր կը խօսին զայն:
3. Տառադարձական հարցեր
Վերջերս քանի մը առիթով հանդիպեցայ Լլոյտ յատուկ անունին, որ տառադարձութիւնն է անգլո-ամերիկեան Lloyd-ին:
Այդ օտար անունը կը կարդացուի Լոյտ, մինչ հայերէն տառադարձութիւնը կը կարդացուի Լը-լոյտ՝ Լլոյտը-ը արտասանելու ուրիշ կերպ չկայ հայերէնի համար:
Այս ալ կը նշանակէ, որ այդ անունը սխալ տառադարձուած է, քանի որ մենք կը տառադարձենք ըստ արտասանութեան եւ ոչ թէ ըստ գրութեան:
Տառադարձող լեզուին համար կարեւոր չէ, թէ տառադարձելի բառը կամ անունը ինչպէ՛ս գրուած է տուեալ լեզուին մէջ, կարեւորը անոր արտասանութիւնն է. այլ խօսքով՝ մենք կը տառադարձենք ըստ լսողութեան եւ ոչ ըստ տեսողութեան: Կը տեսնենք Լլոյտ, սակայն կը լսենք Լոյտ, եւ պարտինք այս վերջինը գրել:
Կը յիշեմ հանդիպած ըլլալ նաեւ Անժելա Մերքել տառադարձութեան:
Գերմանացին այս անունը կ’արտասանէ Անկելա (Անգելա), ուստի պարտիմ հետեւիլ գերմանացիին բնիկ արտասանութեան եւ ոչ թէ ֆրանսացիին, որ ամէն ինչ կը ֆրանսայնացնէ ու կ’ըսէ Անժելա: Այլապէս՝ ամերիկեան արտասանութեամբ ալ պիտի հնչենք Անճելա, սպանական արտասանութեամբ...Անխելա:
Այլ տեղ մը կը գտնեմ Փորթցմաութ տառադարձութիւնը, որ հայերէն պիտի արտասանուի Փոր-թըց-մաութ: Սակայն այս անունը կրող վայր գոյութիւն չունի աշխարհի վրայ: Կայ Portsmouth տեղանունը եւ համանուն ֆութպոլի ակումբն ու խումբը, որոնք կը կոչուին պարզապէս Փորցմաութ:
Ուրիշ տեղ Smith’s-ը դարձած է Սմիթս...մինչդեռ պէտք է ըլլայ Սմից՝ միշտ հետեւելով տուեալ լեզուի արտասանութեան:
armenag@gmail.com Արմենակ Եղիայեան
[1] Դնել -ին եզակի հրամայականն է դիր, որով կը կազմուին բաղադիր ձեւերը:
[2] «Այս խաշած հայերէնը»,− պիտի ըսէր սրտաբանս՝ բժ. Ռաֆֆի Գարամինասեանը:
«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»
