ԹԵՐԹՕՆ – ՇԱՐ. ԹԻՒ 30 - ԳԷՈՐԳ-ՃՈՐՃ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆԻ «ՅՈՒՇԵՐ» ԳԻՐՔԸ ԵՕԹՆԵՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ – 7 – «ԳԱՂԹԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔԸ»

Ահա այս Եսայի պապուկին ողջ ըլլալը իմանալով, ուզեցի անպայման տեսնել զինք: Մայրս ոսպէ ապուր մը եփեց եւ ըսաւ որ տանինք պաուկին եւ խնդրենք իրմէ որ մեզի համար աղօթէ: Փոքր եղբայրս Նշանը եւ ես, ապուրը առած գացինք պապուկին վրանը, ուր առանձինն պառկած էր: Այդ ժամանակ պէտք էր 90 տարեկան եղած ըլլար. միայն տեսողութիւնն ու լսողութիւնը քիչ մը տկարացած էին: Մեր բարեւին պատասխանելէ ետք հարցուց թէ որո՞ւ զաւակներն էինք: Երբ իմացաւ, բարի ծերունին յիշեց հօրս մահուան մանրամասնութիւնները, օրհնեց մեզ եւ խնդրեց որ ապուրը քովը ձգենք եւ երթանք: Մեր այդ այցելութենէն երկու օր ետք մեռաւ մեր մեծ հայրերէն վերջինը, Եսային, թշուառ վիճակի մէջ, հեռու իր սիրած ծննդավայրէն: Ամէն մարդ սկսաւ ըսել, թէ Եսայի պապուկը կրնար տակաւին 10 տարի ալ ապրիլ եթէ իրեն պէտք եղած քանակութեամբ օղի տրուէր...

Ի դէպ, Եսայի պապուկը շատ աստուածավախ ծերունի մըն էր, թունդ Առաքելական եւ վերջին ծայր բծախնդիր երբ բանը կը վերաբերէր պապենական մեր աւանդութեանց ու սովորութեանց: Եկեղեցւոյ մէջ ունէր իր անկիւնը, որ բնաւ մտքէս դուրս չի գար: Հոն ծունկի կու գար ժամերգութեան սկիզբէն եւ շարունակաբար խաչակնքելով կ'աղօթէր մինչեւ Պատարագի աւարտը: Չես գիտեր թէ որո՞ւ համար այդքան երկար կ'աղօթէր: Ըստ մօրս, ամէն մէկ խաչ հանելուն, մէկ տղուն, թոռան, թոռան թոռնիկին համար աղօթք մը կ'ընէր: Պատարագը լրանալէն ետք իր տակի մինտէրը (բազմոց) կոկիկ կը ծալէր եւ կը դնէր քովի պահարանին մէջ եւ Աւետարանը չհամբուրած դուրս չէր գար եկեղեցիէն: Բակին մէջ կը խօսակցէր բոլոր գիւղացիներուն հետ, հալ-քէֆ կը հարցնէր, մէկը կը խրատէր, ուրիշ մը՝ կը սաստէր եւ անկէ ետք միայն տուն կ'երթար:

Վատի Սարարի մէջ մեզի յատկացուեցաւ վրան մը, ուր տեղաւորեցինք մեր գոյքերը, հինցած փսիաթ մը, մէկ վերմակ բոլորիս համար, պղինձէ թէնճէրէ (կաթսայ) մը, խոշորկեկ պղինձէ պնակ մը, մի քանի փայտէ դգալներ եւ հնոտի հագուստները մօրս, եղբօրս եւ քոյրերուս: Իսկ ես ունէի իմ որբանոցի կիրակնօրեայ հագուստս, ամէնօրեայ հագուստս, կօշիկ, որ տակաւին կոկիկ վիճակի մէջ էր: Ի տես մօրս, եղբօրս եւ քոյրերուս ցնցոտիներուն ու բոպիկութեան սիրտս կը ճմլուէր եւ կ'ուզէի անմիջապէս աշխատիլ չարաչար, որպէսզի կարենայի այդ ցնցոտիները փոխարինել նոր հագուստներով: Չէի համարձակեր մօրս պատմել տալ իրենց տառապանքներուն մասին երբ ես որբանոց էի, զայն թողնելու այլ առիթներու: Երդուեցայ, որ մինչեւ իրենց հարկ եղած հագուստները չճարեմ, գէթ մէկական հագուստ, մօրս վէրքերը չքրքրել:

Վրանաքաղաքը հաստատուելէն երեք օր ետք, փոքր եղբայրս հետս առած, գացի Վատի Սարարի կայարանը, որ հետիոտն վրանաքաղաքէն մէկ ժամ հեռու էր: Այնտեղ կը գտնուէր հնդկական զինուորական քէմբ մը իսկ անկէ կէս ժամ անդին՝ անգլիական բանակատեղի մը: Հակառակ մեր փոքր հասակին (եղբայրս 11, ես 13) եւ հնդիկ զինուորներուն ահազդու կերպարանքներուն, չվարանեցայ մօտենալ պահակին եւ գիտցած կոտրտած մի քանի անգլերէն բառերով, զորս սորված էի Շնելլէր որբանոցին մէջ մէկուկէս ամսուան ընթացքին, հասկցուցի պահակին որ կ'ուզէի քէմբ մտնել եւ որեւէ ծառայութիւն ընել եղբօրս հետ միասին: Կ'երեւի թէ պահակը ինքն ալ իր զաւակները յիշեց, ուշի ուշով քննեց իմ կոկիկ եւ եղբօրս խեղճ կերպարանքները, եւ գթալով՝ մատնանշեց քէմբին մէկ անկիւնը, ուր կը գտնուէին քէմբին խոհանոցն ու քանթինը եւ պոռալով, հնդկերէնով, կ'ենթադրեմ որ յանձնարարեց մեզի ուտելիք տալ: Խոհարարը անմիջապէս ուտելիք տուաւ: Քիչ մը ուտելէ ետք աղաչեցի որ ծառայութիւն մը ընենք փոխան դրամի, որպէսզի կարենամ մօրս, եղբօրս եւ քոյրերուս հագուստ գնել: Նոյն օրը մեզ խոհանոցին մէջ մանր մունր ծառայութիւններու լծեց, այս բեր այն տար ըսելով: Իսկ զինուորները ինծի հրամայեցին քովի քանթինէն իրենց ծխախոտ կամ կազոզ  գնել եւ մնացեալ մանրուքները ինծի ձգեցին որպէս վարձք:

ՇԱՐ. 30

 

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԹԵՐԹՕՆ – ՇԱՐ. ԹԻՒ 29 - ԳԷՈՐԳ-ՃՈՐՃ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆԻ «ՅՈՒՇԵՐ» ԳԻՐՔԸ ԵՕԹՆԵՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ – 7 – «ԳԱՂԹԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔԸ»

Ականատես եղած եմ օր մը երբ մայրս հանդիպեցաւ Եսայի պապուկին, փողոցը, մեր տան մօտիկ: Մայրս ծերունիին ձեռքը առաւ եւ համբուրեց, սակայն, կ'երեւի թէ մայրս միայն ճակտին էր տարած ձեռքը՝ յանկարծ մօրս ձեռքը խլեց եւ ձայնով համբուրեց ըսելով. «ձեռքը այսպէս կը համբուրեն», թողելով մայրս ամօթահար:

Եսայի պապուկը սովորութիւն ունէր օրական փոքրիկ գաւաթով օղի խմել, հետեւաբար, երբ որեւէ Մանճիկեան տուն այցելէր, տնեցիները ինքնաբերաբար փոքր գաւաթով օղի կը հրամցնէին: Եթէ օղին հաւնէր՝ կ'ըսէր «ձեր օղին լաւ է բայց ձեր չափը փոքր է», հասկցնելով որ երկրորդ գաւաթ մը կ'ուզէր: Երբ մայրեր ուզէին իրենց երեխաները սաստել կամ զսպել՝ անոնց կ'ըսէին. «եթէ չարութիւն ընես՝ Եսայի պապուկին կը գանգատիմ»: Այնքան հմայք ունէր որ այդ ազդարարութեամբ կը հանդարտէինք: Իրականութեան մէջ շատ համեստ, ազնիւ եւ երեխաները սիրող ծերունի մըն էր:

Թուրք կամ Հայ գիւղապետեր, իրենց մարդոցմով, ղոլամներով, երբեմն այցելութիւններ եւ փոխ-այցելութիւններ կու տային իբրեւ նշան բարի դրացնութեան: Օր մը, Պըտըրսիէ գիւղի թուրք գիւղապետ Ահմատ աղան իր ղոլամներով կ'այցելէ Եսայի պապուկին: Այդ ժամանակները ան նշանաւոր որսորդ էր եւ ունէր որսորդական լաւագոյն զէնքը եւ մանաւանդ՝ նշանաւոր որսորդական շուներ: Կը պատահի որ շուներու փոքր ձագերէն մէկը Ահմատ աղան կը տեսնէ եւ կը խնդրէ որ այդ ձագը իրեն նուէր տայ: Եսայի պապուկը սիրով կու տայ ձագը որ աղան իր հետ տանի: Ամիսներ ետք Եսայի պապուկը փոխ-այցելութեան կ'երթայ Պըտըրսիէ, Ահմատ աղային մօտ, իր մարդոցմով: Կերակուրի նստած ատեն, Ահմատ աղային նուէր տուած շան ձագը, որ բաւական մեծցած էր, ներս կը մտնէ եւ Ահմատ աղան «Օշտ Մանճիկ» կը պոռայ եւ շունը ատոր վրայ դուրս կ'ելլէ: Եսայի պապուկը անմիջապէս կը հասկնայ որ շունը իրմէ առած ըլլալուն, անունը, դիտումնաւոր կամ ոչ, «Մանճիկ» դրած էին, այսինքն իր մականունին կրճատումը: Կը կարմրի մեծ հայրս բայց բնաւ դիտողութիւն չըներ եւ կը սպասէ առիթին կճելու համար Ահամատ աղան:

Ամիսներ ետք Ահմատ աղան իր ղոլամներով կրկին կու գայ մեծ հօրս այցելութեան, ջորիի մը վրայ նստած: Եսայի պապուկը իր երէց որդիին հետ կը դիմաւորէ հիւրը բակին մէջ եւ Ահմատ աղային հարկ եղած թրքական բարի եկարի խօսքերը ըսելէ ետք՝ բարձրաձայն եւ թրքերէնով իր տղուն կը պատուիրէ. « Տղաս, Յովսէփ, առ սա Ահմատ աղան եւ ախոռը կապէ, եւ լաւ տեսակ գարիէն տուր»: Ահմատ աղան կը կարմրի եւ կը բորբոքի, ըսելով. «ինչպէ՞ս կը համարձակիս իմ ջորիս իմ անունովս կոչել»: Մեծ հայրս կը պատասխանէ. «այն համարձակութեամբ, որ դուն իմ քեզի նուիրած շունս իմ անունով Մանճիկ կոչած ես»: Ահմատ աղան անմիջապէս կ'անդրադառնայ սխալին, ներողութիւն կը խնդրէ, ըսելով որ դիտումնաւոր չէ ըրած, եւ առանց ներս մտնելու եւ կերակուր ուտելու կամ հիւրասիրուելու, իր մարդոց հետ միասին երկու ժամուան ճանապարհով իրենց գիւղը կը վերադառնայ եւ կապարով մը շունը սպաննելէ ետք դիակը հետը առած նոյն օրը կրկին կու գայ Եսայի պապուկին մօտ եւ կ'ըսէ.« ահաւասիկ, մեր միջեւ գժտութիւնը այսպիսով թող վերջանայ. հիմա միայն կ'ընդունիմ հիւրասիրութիւնդ»: Ուրեմն այնքան հմայք ունէր Եսայի մեծ հայրս, իր եղբայրներուն ամենէն երէցը, որմէ կ'ակնածէին նոյնիսկ այն ժամանակուան իշխանաւորները:

ՇԱՐ. 29

 

 

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԹԵՐԹՕՆ – ՇԱՐ. ԹԻՒ 28 - ԳԷՈՐԳ-ՃՈՐՃ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆԻ «ՅՈՒՇԵՐ» ԳԻՐՔԸ ԵՕԹՆԵՐՈՐԴ ԲԱԺԻՆ – 7 – «ԳԱՂԹԱԿԱՆ ԸՆՏԱՆԻՔԸ»

Այդ զօրանոցին մէջ մնացին աւելի քան մէկ ամիս, երբ ես ալ մի քանի անգամ իրենց այցելելու հնարաւորութիւնը ունեցայ: Իմ ունեցած որբանոցի սիրուն հագուստներս ամէնուն նախանձը կը գրգռէր: Շշուկ տարածուեցաւ թէ գաղթականները պիտի փոխադրեն Փոր Սայիտի Քէմբը: Ուրեմն, մեր համագիւղացի մի քանի տղոց հետ միասին որոշեցինք փախիլ որբանոցէն եւ միանալ մեր ծնողներուն: Մեծ եղբայրս Յովսէփը, որ Ամմանի մօտերը Չէրքէզներու քով հովիւ էր, հոն մնացած էր, իրմէ լուր չունէինք եւ մայրս կ'ողբար անոր բացակայութիւնը:

Երբ ստուգեցինք մեկնումի թուականը, գիշեր մը, մեր կիրակնօրեայ գեղեցիկ լաթերը տակէն եւ ամէնօրեայ հագուստները վրայէն հագուելով, Գառնիկին օգնութեամբ փախանք որբանոցէն ու միացանք մեր ծնողներուն: Յաջորդ առաւօտ դպրոցէն եկան մեզ փնտռելու, սակայն այդ բազմութեան մէջ դիւրին էր պահուըտիլը, այնպէս որ՝ ձեռք չինկանք: Մայրս մեր թշուառութիւնը նկատի առնելով շատ խրատեց, որ մնամ որբանոց եւ չերթամ իրենց հետ, սակայն բոլոր խրատները անօգուտ անցան: Ուրեմն, 1918-ի Զատկուան տօնէն մէկ շաբաթ առաջ մեր կարաւանը սկսաւ դէպի Երուսաղէմի կայարանը ուղղուիլ: Երբ ժողովուրդը կ'անցնէր Սուրբ Յակոբայ վանքին քովէն, կ'երեւի թէ Բարեգործական Միութեան կողմէ հագուստեղէն կը բաժնուէր ժողովուրդին: Այնքան աղաչեցի ցրուիչ վարդապետին որ մօրս կտոր մը լաթ տայ մերկութիւնը ծածկելու՝ անօգուտ – անպայման որ աւելի թշուառներու էր վերապահած զանոնք: Մտովի հազար անէծք թափելով ցրուիչ վարդապետի հասցէին, ներքնապէս երդում ըրի որ աշխատիմ այս տարիքիս եւ մօրս, եղբօրս եւ քոյրերուս մերկութիւնը գոցեմ:

Ժողովուրդը փոխադրեցին բեռնատար վակոններու մէջ եւ Երուսաղէմէն 5-6 կայարան անդին՝ տեղաւորեցին Վատի Սարար կոչուած կայարանի մօտիկ վրանաքաղաք մը, որ ուղղակի անգլիական բանակի վերահսկողութեան տակ էր: Ժողովուրդը այնտեղ մնաց աւելի քան չորս ամիս: Այդտեղ էր որ հանդիպեցանք մեր գերդաստանի մնացեալ անդամներուն: Պարզուեցաւ որ գաղթականութեան ընթացքին Անդր-Յորդանանի մէջ մեր գերդաստանէն մօտ 70 անձ մահացած էին, ներառեալ մեծ հօրս եղբայրները, բացի ամենամեծէն՝ Եսայի պապուկէն, որուն մասին կ'ուզէի մի քանի խօսք ըսել, քանի որ հետաքրքրական անցեալ ունեցած էր եւ Մանճիկեաններու ցեղապետ առաջնորդը կը նկատուէր:

Եսայի պապուկը երիտասարդ հասակին եղած է Գարատուրան գիւղի առաջնորդ աղան, նաեւ Մուխթարը, գիւղապետը, եւ սաստիկ հակառակորդ բողոքականութեան: Իսկ դրացի թուրք գիւղացիներու աղաները իրմէ կ'ակնածէին եւ յարգանքով կը վերաբերէին իր հետ: Ըստ իմ յիշողութեան, Եսայի մեծ հայրը ցերեկները ընդհանրապէս իրենց բակը գտնուող, բարձր դիրքով եւ ճամբուն նայող տանձենիին տակ նստած կ'ըլլար: Օր մը պատուելիներէն մէկը երբ ջորիով ծովու թաղերէն կու գայ եղեր, Եսայի պապուկը, օր ցերեկով ձեռքին վառած մյուխր մը (մայրի ծառի փայտ, որ դիւրավառ է մոմի պէս) պատուելիին կու տայ եւ կ'ըսէ. «հրամեցէք»: Պատուելին կը հարցնէ. «այս ի՞նչ է Եսայի աղա»: Եսայի պապուկը կ'ըսէ. «գնա՛ եւ բողոքական ժողովուրդդ փնտռէ այս լոյսով եւ օր ցերեկով», ըսել կ'ուզէր որ անոնց մէջ անզգամներ եւ անուղղաներ գոյութիւն ունէին:

Ուրիշ առիթով մը, մեր Մանճիկեան աղջիկներէն մէկը կը նշանուի բողոքական տղու մը հետ: Երբ տղան եւ իր պարագաները աղջկան տունը կ'այցելեն, ընդհանրապէս իլահի՝ հոգեւոր երգեր կ'երգեն եղեր: Գիշեր մը, երբ նման երգեր կ'երգէին, Եսայի պապուկը, առիթէն օգտուելով, իր փոքր տղուն ձեռքը քերթուած իշու կաշի մը կու տայ, պատուիրելով որ տանի այն տունը ուր իլահի կ'երգուէր, եւ ըսէ. «քանի կ'ողբաք, հայրս կ'առաջարկէ որ այս իշու կաշիին վրայ ալ պէտք է ողբաք...»: Եսայի պապուկը նաեւ գիւղի հարսերուն սարսափն էր. Վայ այն հարսին եւ աղջնակինոր զինք տեսնէր եւ ձեռքը չհամբուրէր...:

ՇԱՐ. 28

 

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»