ԹԵՐԹՕՆ ԹԻՒ 2 - ՀՕՐՍ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ – ՌԻԹԱ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆ – ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ ՇԱՐ 9

 

Թարմ լաւաշ հացի հոտով արթնցայ, Սալման դարձեալ եկաւ, երկու լաւաշ եւ կտոր մը ճերմակ պանիր դրաւ մօտս եւ հասկցուց որ ուտեմ։ Մեծ ախորժակով կերայ մէկ հացը միայն։ Ջուր   խնդրեցի , թան տուին, խմեցի եւ դարձեալ քնացայ։

 

 Առաւօտուն, աքաղաղներու ձայնով արթնցայ։ Վրաս վերմակի նմանող ծածկոց մը կար։ Քիչ անդին, պառաւը քնացած կը խռկար։ Մօրս պատկերը տեսայ բաց աչքերով։ Յանկարծ՝ «Մայրիկ» պոռացի։ Պառաւը վախցած ընդոստ վեր ցատկեց։ Մօտեցաւ գլուխս շոյեց եւ ըսաւ՝ «Անա սթօ Խատիճա» ես Խատիճէ Նէնէն եմ։ Քանի մը անգամ կրկնել տուաւ ինծի՝ «Սթօ Խատիճա, սթօ Խատիճա»։ Դարձեալ կաթ, թարմ լաւաշ հաց, այս անգամ կարագ ալ կար։ Քիչ վերջ, նորէն բերաւ երեկուայ սպեղանին եւ քսեց վէրքերուս։ Այս անգամ ցաւը նուազ էր, հասկցուց որ երկննամ, հնազանդեցայ։ Մօտս եկան փոքր տղաք եւ աղջիկներ, անոնց  մէջ Հասանն ալ կար որ շատ տժգոյն էր։ Հասան բռնեց աջ ձեռքս, դրաւ իր սրտին վրայ։ Առաւ գաւազանս համբուրեց, ես մտովին թարգմանեցի, որ շնորհակալութիւն կը յայտնէր ինծի։ Ու ժպտեցայ։ Հասան հարցուց անունս, քանի մը անգամ կրկնեց, «անա Հասան ընթէ շու՞»։ Հասկցայ որ կ՛ըսէր, «ես Հասանն եմ, քու անունդ ի՞նչ է»։ Կ՛ուզէր գիտնալ անունս։ Պատասխանեցի՝ «Եուսուֆ, Եուսուֆ»։ Իմ ազատարար Կարապետը, սորվեցուցեր էր ինծի, որ Թուրքերն ու Արաբները, Յովսէփին Եուսուֆ կ՛ըսեն։

 

Մեծերն ու փոքրերը, «Եուսուֆ Էրմենի» կը կանչէին ինծի։ Կամաց-կամաց, սկսայ ընտելանալ այդ մեծ ընտանիքին անդամներուն հետ։ Բոլորը կը գուրգուրային։ Հասանը, գաւազանս կու տար աջ ձեռքս, ձախ թեւս կը մտնէր ու կը քալեցնէր զիս, այդպէս պատուիրեր էր Սթօ Խատիճան։ Հետզհետէ մինչեւ գետը սկսայ հասնիլ, երբեմն կը փորձէի քալել

առանց Հասանի եւ գաւազանի օգնութեան։

 

 0ր մըն ալ, այն հուժկու, սեւ մօրուքով ու պեխերով, հսկայ մարդը՝ Հասանին հայրը, վրան մտաւ, բոլոր փոքրիկները շրջապատեցին մեզ։ Մարդը բացատրեց եւ ըսաւ՝ «Դուն միայն Եուսուֆ ես, Արմանի չես»։ Նոյն բանը կրկնել տուաւ բոլորին եւ պատուիրեց որ գլխուս դնեմ իրենց պետեւիական գլխանոցները, որ չզանազանուիմ միւսներէն։ Բացատրեց որ եթէ թուրքերը իմանան՝ «Էրմէնի» եմ, կը մորթեն զիս ալ, զիրենք ալ։ Ես սկսեր էի քիչ շատ Արաբերէն հասկնալ, երբեմն բառեր փոխանակել։

 

 Բոլորովին ապաքիներ էի, եւ սկսայ ինձմէ մեծ տղոց ընկերանալ, դէպի արօտավայրերը։ Անցան ամիսներ, ետ գարուն եկաւ, ես շատ ուրախ էի։ Սակայն գիշերները վերմակը գլխուս քաշած, նախ կ՛աղօթէի «Հայր մեր»ը, կը խօսէի մեր բարբառով եւ կը կրկնէի հօրս, մօրս, քրոջս անուններն ու մեր մականունը։ Մօրս կտակն էր այդ...

 

 ՇԱՐ 9

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԹԵՐԹՕՆ ԹԻՒ 2 - ՀՕՐՍ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ – ՌԻԹԱ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆ – ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ ՇԱՐ 8

 

 Գաւազանին օգնութեամբ՝ կամաց-կամաց ոտքի կանգնեցայ։ Սկսայ, նախ՝ ձեռքիս կարծրացած եւ երկար եղունգներով փորել փոսի կողերը, ոտքս բաւելու չափ, խորշեր բանալ։ Դարձեալ գաւազանին օգնութեամբ, շարունակեցի աշխատանքս։ Պզտիկ աստիճան մը կազմուեցաւ. քանի մը ձախող փորձէ ետք, վերջապէս կրցայ բաւական վեր բարձրանալ։ Կը մաքառէի, աւազի՛ն, ճանճերուն եւ մանաւանդ վէրքերուս դէմ։ Պիտի ապրի՛մ, պիտի ապրի՛մ։ Գաւազանս մխեցի դուրսի աւազին մէջ, մարմինս դէպի առաջ մղեցի, շատ տաք էր աւազը։ Վերջին ջանք մըն ալ, ամբողջ մարմնով փոսէն դուրս էի եւ բարակ ցնցոտիներս կրակ կտրած, մարմինս կ՛այրէին։

 

 Փորհարութիւնս դադրեր էր, որովհետեւ ո՞վ գիտէ քանի ժամէ իր վեր անօթի մնացեր էի։ Միշտ գաւազանիս օգնութեամբ, փորձեցի ոտքի կանգնիլ ու քալել, սակայն ապարդիւն, աչքիս առջեւ սեւ գիծեր ու կէտեր պարզուեցան, ոտքերս, որոնք սկսեր   էին ուռիլ, կթոտեցան ու գետին ինկայ։ Սկսայ սողալ առանց յուսահատելու։

 

Բաւական յառաջացեր էի, երբ նկատեցի անապատի կիսաչոր բոյսեր. մօտեցայ, արմատախիլ ընելով, ախորժակով կերայ, միշտ ցնցոտիիս ծայրով, աւազները սրբելով, մաքրելով։ Քանի մը անգամ կրկնեցի խոտ ուտել շատ ծամելով։ Երեւի բաւական խոտ կերեր էի, քանի մը ձախող փորձէ ետք, վերջապէս կրցայ ոտքի վրայ մնալ եւ գաւազանին հենելով քալել։ Յանկարծ նկատեցի հեռուն, ջուրի գիծ մը, որ արեւի ճառագայթներու ազդեցութեան տակ կը փայլէր։ Որոշեցի անպայման հասնիլ հոն։ Բաւական ժամանակ առաւ ջուրին հասնիլս։ Նկատեցի վրանախումբ մը։ Պահ մը վարանեցայ մօտենալու։ Տկարութիւնս զսպեցի, որոշումս վերջնական էր եւ վճռական։ Արդէն ջուրին շատ մօտ էի, ինծի տարեկից, ինձմէ քիչ մը մեծ տղաք կը խաղային ջուրին մէջ։ Մօտեցայ ջուրին. կ՛ուզէի նետուիլ մէջը, խմել-խմել-խմել , մարմինս ու վէրքերս լուալ։ Յանկարծ, տղաքը պոռչտացին։ Անոնք կ՛ըսէին ու կը կրկնէին՝ «եա ուէյլի, Հասան, Հասան»։ Արդեօք իմ արտաքինէս վախցա՞ն , մտածեցի, անմիջապէս նկատեցի որ տղայ մը ջուրի կլոր հոսանքի մը մէջ կը դառնար ու պիտի խեղդուէր։ Գերբնական ուժ մը եկաւ ինծի, նետուեցայ ջուրին մէջ որ մինչեւ ուսս հասաւ, նախախնամութենէն ինծի ղրկուած գաւազանը երկարեցի, սկսայ Քեսապի բարբառով պոռալ, «բռնէ գաւազանը, բռնէ գաւազանը»։ Կարծէք տղան հասկցաւ, բռնեց գաւազանիս ծայրը, ես զգուշութեամբ քաշեցի զինք մինչեւ գետափ։ Տղան կիսամեռ ինկաւ խոտերուն վրայ։ Նոյն միջոցին, այդ կանաչ եւ պարարտ խոտերը տեսնելով, ախորժակս խոտ ուտել ուզեց, սակայն ժամանակը անյարմար էր։ Արդէն վրաններէն բազմութիւն մը հասաւ մեր մօտ։ Լաճերը զիս ցոյց կու տային, բաներ մը կը պատմէին մեծերուն։ Երկու հսկայ մարդ, տղեկը ոտքերէն բռնած՝ գլուխն ի վար կը ցնցէին, երիտասարդ կին մը աղեկտուր կը պոռար, «Հասան, Հասան»։ Յանկարծ Հասանին բերնէն սկսաւ ջուր վազել, ան արթնցեր էր։ Ութէն տաս հոգի շրջապատեցին զիս։ Ջուրէն թրջուած կը դողայի, վախէս գետին ինկայ եւ բարձրաձայն սկսայ լալ։ Ծեր կին մը ձեռքէս բռնեց, գետնէն վերցուց զիս, «Եալլա, Եալլա» ըսելով, դէպի վրանները տարաւ։ Հարցումներու տարափ մը սկսաւ։ Ոչ մէկ բառ կը հասկնայի։ Պառաւը հարցական, «Արմանի՞, Արմանի՞» ըսաւ։ Գլխուս շարժումով, այո՛, պատասխանեցի։ Վրանը մտցուց զիս, փորձեց ցնցոտիներս հանել, ես ընդդիմացայ շուրջս նայելով։ Բարձրաձայն մեզ շրջապատողներուն բան մը ըսաւ, բոլորը դուրս ելան։ Երիտասարդ կնկայ մըն ալ բացատրեց ուրիշ բան մը, կինը դուրս ելաւ։ Քիչ ետք, այդ կինը բերաւ մաքուր հագուստ մը եւ ներքնազգեստ մը։ Երբ հագուստս կը փոխէր պառաւը, նկատեց ոտքերուս վէրքերը։ Հարցուց ի՞նչ են ասոնք, բացատրեցի, մատներովս, երկու ցոյց տուի եւ շունի ձայն հանեցի։ Բարեբախտաբար շուտ հասկցաւ։ Անմիջապէս Սալմա, Սալմա կանչեց, նոյն երիտասարդ կինը ներս մտաւ, իրարու հետ խօսելով Սալման գնաց, չուշացաւ կաւէ թաս մը լեցուն կաթ բերաւ որ խմեմ։ Քանի ատենէ ի վեր կաթ չէի խմած, ագահութեամբ խմեցի մինչեւ թասին յատակը։ Այս անգամ պառաւը գնաց բերաւ ուրիշ կաւէ աման մը, հեղուկով մը լեցուն։ Ձեռքի մաքուր լաթը հեղուկին մէջ մխրճեց, հանեց եւ երկու սրունքներուս ու ոտքերուս քսեց վերէն վար։ Քանի մը անգամ այդպէս շարունակեց, յանկարծ զօրաւոր այրուցք մըն էր սկսաւ կարծէք, երկու ոտքերս կրակին մէջ կը խորովէին, ու ես չդիմանալով սկսայ բարձրաձայն լալ։ Բաւական այսպէս շարունակուեցաւ, հետզհետէ մեղմացաւ, սկսաւ զովանալ, վրաս թմրութիւն մը եկաւ ու քնացայ։

 

ՇԱՐ 8

 

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԹԵՐԹՕՆ ԹԻՒ 2 - ՀՕՐՍ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ – ՌԻԹԱ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆ – ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ ՇԱՐ 7

 

 

Օր մը, երկաթեայ դրան մը առջեւ կանգներ էի եւ անցորդներէն հաց կը խնդրէի. տան վերի յարկի պատուհանէն երկու արաբ լաճ, զիս տեսնելով, հացի կտոր մը ցոյց տուին եւ ետ քաշուեցան։ Ուրախացայ որ հաց պիտի տային ինծի։ Յանկարծ, երկաթեայ դուռը բացուեցաւ, դուրս թռան երկու կատղած մեծ շուներ, վրաս յարձակեցան եւ երկու ոտքերս խածին, ես գետին ինկայ։ Աչքս բացի, այդ լաճերը վրաս ջուր կը թափէին։ Ներսէն, պառաւ կին մը դուրս թռաւ, տղոց մէկական ապտակ տուաւ եւ ներս մտցուց կատղած շուները։ Ձեռքէս բռնեց, ոտքի կանգնեցուց, քաշքրտելով զիս ներս տանիլ ուզեց, ես ընդդիմացայ։ Արիւնլուայ, գլուխս, ցնցոտիներս խխում ջուր, լալով հեռացայ։ Խանը հասայ, Վարդուհին զիս կը սպասէր, յուսալով որ ուտելիք բան մը բերէի որ ուտէր։ Վիճակս տեսնելով, աչքերուն արցունքները յորդեցան։ Արդէն երկու օրէ  ի վեր փորհարութիւն ունէի։ Ստամոքսս եւ աղիքներս կը գալարուէին։ Յանկարծ՝ «Քեռի» կոչուած Սադայէլը հասաւ, երկու ուղտապաններու հետ։ Քաշքշելով՝ Վարդուհին ու զիս, դուրս բերաւ խանէն։ Մեզ նետեցին ուղտերու վրայ, Սադայէլին ձեռքը դրամ դրուեցաւ։ Մենք ծախուած էինք ... կու լայինք, կը պաղատէինք, կը ճչայինք։ Ուղտապանները  Արաբ  պետեւիներ էին։ Երեւի մեզ լռեցնելու համար, կէսական հաց տուին, զորս ագահութեամբ կերանք։

 

Արդէն ճամբայ ելանք, չեմ գիտեր դէպի ո՞ւր։ Ոտքիս վէրքերը ջրոտած՝ կ՛այրէին։ Աղիքներուս եւ ստամոքսիս խիթերը կը զօրանային, անզգալաբար փորհարութիւնս կը շարունակուէր, գարշահոտ եւ ուղտին կռնակն ի վար կ՛աղտոտէր։ Ուղտապանը՝ հուժկու, արեւէն խանձուած դէմքով, քաշքրտելով վար առաւ զիս, մէկ երկու  մեթր խորութեամբ փոսի մը մէջ նետեց։ Ցաւի եւ առանձին մնալու վախով, պոռացի, լացի ու լռեցի։ Վարդուհիին լացն ու ճիչը կը լսէի, Յովսէփ, Յովսէփ կը կանչէր։ Հեռանալով՝ ձայնն ալ հեռացաւ եւ կորսուեցաւ։

 

 Յիշեցի որ մայրս միշտ կ՛ըսէր, երբ Աստուծմէ հաւատքով խնդրես, Ա՛ն կու տայ քեզի։ Ծունկի չէի կրնար կենալ. կէս ընկողմանած ջերմեռանդութեամբ աղօթեցի «Տէրունական աղօթք»ը, խնդրեցի գէթ գաւազան մը շնորհէր ինծի որուն հենելով, կրնայի դուրս գալ այս գերեզմանէն։ Յոգնութենէս, տառապանքէս, թմրեր, քնացեր եմ։ Արեւի կիզիչ ճառագայթները հասեր էին գլխուս վերեւ եւ կ՛այրէին զիս։ Արթնցայ, բաւական հանգստացած, բայց անպիտան ճանճերը հանգիստ չէին տար։ Աչքս բացի թէ չէ, դիմացս գաւազան մը տեսայ։ Հրաշքը կատարուած էր, այո՛, հրաշք։ Աստուած աղօթքս լսեր էր, ղրկած գաւազանը կը նմանէր մեր տան պատին վրայ կախուած նկարին մէջ, Յիսուսի «բարի հովիւը իր ոչխարներուն հետ» ձեռքի գաւազանին։ Դարձեալ աղօթեցի, շնորհակալութիւն յայտնեցի Աստուծոյ, Յիսուսի։ Տէ՛ր, Դուն խնայէ Վարդուհիին եւ մի թողուր որ չար մարդիկ եւ չար ձեռքեր Վարդուհին չարչարեն։ Նախախնամութեան կարգադրութիւնն է այս հրաշքը։ Ու ես ամրապնդուած, «պիտի ապրի՛մ, պիտի ապրի՛մ» գոչեցի։

ՇԱՐ 7

 

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԹԵՐԹՕՆ ԹԻՒ 2 - ՀՕՐՍ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ – ՌԻԹԱ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆ – ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ ՇԱՐ 6

 

 Մեր խանի մէջ ապրող Քեսապցի Վարդուհին ալ պիտի երթար։ Մայրերը կը թելադրէին մեզի, որ իրարու տէր կ՛անգնինք, չթրքանանք։ «Տէրունական աղօթք»ը, մեր անուն մականունը, Քեսապ անունը կրկնել կու տային մեզի։ Վարդուհին ու ես, շատ դժուարաւ համոզուեցանք։ Առտու շատ կանուխ գացինք որոշուած վայրը, ուր՝ սայլերն ու «բարի» ասկեարները կը սպասէին։ Չորս սայլեր քսանհինգական փոքրեր լեցուցին։

Դահիճները ունէին տետրակներ, իբր թէ, մեր անունն ու մականունները կ՛արձանագրէին։ Ես՝ Վարդուհիին ձեռքը պինդ բռներ էի։ Յանկարծ, մեր սայլին մօտեցաւ, մեր հեռաւոր ազգականին տղան՝ Կարապետը։

- Յովսէ՛փ, վար ցատկեցէ՛ք, ըսաւ ան, ձեզի այրելու պիտի տանին, ես լսեցի, ասկեարները կը խօսէին, շու՛տ, վար ցատկեցէ՛ք եւ զիս հասէ՛ք «ըրմախը»։ Եփրատ գետին ըրմախ կ՛ըսէինք։ Ասկեար մը, «0լան կեաւուր, խնզիր օղլու խնզիր» ըսաւ, մտրակը բարձրացուց օդին մէջ, սակայն Կարապետը փախեր էր։ Ես ու Վարդուհին, օգտուելով ասկեարներու բացակայութենէն՝  ցատկեցինք վար, ուղղուեցանք դէպի գետը եւ պահուըտեցանք։ Բաւական ժամանակ անցեր էր, յանկարծ սայլերու ձիերուն գլուխները դարձան դէպի Մեսքենէ տանող ճամբուն կողմը, մայրերու սրտաճմլիկ ողբն ու կոծը բարձրացաւ օդին մէջ։ Կարապետ՝ որ ինձմէ չորս  տարեկան  մեծ  էր,  լաւ  թրքերէն գիտէր. իր փերեզակ հօր հետ, Քեսապի մօտիկ թրքաբնակ գիւղերը շրջելով, սորվեր էր լեզուն։ Կարապետ եկաւ մեր մօտ, հոն մնացինք մինչեւ կիսախաւարը պատեց մթնոլորտը։ Ան մեզի ընկերացաւ մինչեւ մեր խանը, ուր բոլոր մայրերը կ՛ողբային մեր կորուստը։ Մեզ տեսնելով զարմացան, մենք պատմեցինք մեր փախուստին մասին։

 Կարապետը մեր ազատարարն էր...

````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````````

 Տարիներ վերջ 1939ին երբ մենք ընտանեօք դարձեալ

Թուրքիայէն փախանք, «Սանճաք»ի պարպումով, Քեսապ հանդիպեցայ Սերոբ անունով համագիւղացիի մը։ Ան պատմեց թէ ինչպէ՞ս Մեսքենէ գացող չորրորդ սայլին վրայ դրուած էր: Բոլոր  փոքրիկները հորերուն մէջ լեցուցած միջոցին, օգտուելով ոստիկաններու զբաղ վիճակէն , մազապուրծ ազատեր էր , պահուըտեր էր հսկայ ժայռերուն ետին, անօթի, ծաrաւ, ամայի վայրերէ անցնելով, հասեր էր արաբ պետեւիներով բնակուած գիւղ մը։ Հո՛ն, հանդիպեր Քեսապցի Հաննա Յովհաննէս անունով մարդու մը, որ հնակարկատութեամբ կը զբաղուէր  այդ գիւղին մէջ։ Հաննա՝ հայրութիւն կ՛ընէ Սերոբին։ 0ր մըն ալ, անապատներու մէջ, Հայու բեկորներ փնտռող, պետեւի ձեւացած փերեզակներու կը հանդիպին, կ՛իմանան թէ Հալէպի մէջ Հայութիւն կայ, անոնց ցուցմունքներով Հալէպ կը հասնին, հո՛ն Հայ կարմիր խաչի օգնութեամբ, տասը հոգինոց խումբ մը համագիւղացիներու հետ կը հասնին Հայրենի գիւղ՝ Քեսապ։

 

 Քրոջս մահէն ետք, շարունակեց պատմել հայրս, մայրս հետզհետէ հիւծեցաւ, անօթութենէն եւ զաւակը կորսնցնելու ցաւէն։ Առտու մը գացի խոտ փնտռելու եւ մուրալու։ Բաւական ժամանակ վերջ վերադարձայ, մայրս չկար։ Գամուած մնացի, խանի ախոռին այդ անկիւնը։ Դրացիները հասկցուցին թէ մայրս Յովսէփ, Յովսէփ կանչելով մահացեր է... քանի մը օր ետք, Վարդուհիին մայրն ալ նոյն ճակատագրին ենթարկուեցաւ։

  Վարդուհիին, ես հոգ կը տանէի, չէի արտօներ իրեն խանէն հեռանալ։ Ինչ որ հաւաքէի, խոտ կամ պատառ մը հաց, երկուքով կը կիսուէինք եւ կ՛ուտէինք։

ՇԱՐ 6

 

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»

ԹԵՐԹՕՆ ԹԻՒ 2 - ՀՕՐՍ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ – ՌԻԹԱ ՊԱՍՄԱՃԵԱՆ – ՄԱՃԻԿԵԱՆ ՇԱՐ 5

 «Ճըսըր Շուղուր»ի մէջ քիչ մը հանգստացանք, նոյնիսկ գետի աղտոտ ջուրերուն մէջ լոգցանք։ Մայրս, քանի մը ոսկի ունէր,

մէկ ոսկի մանրել տուաւ, մեզի համար հաց, պանիր, վարունգ եւ հրուշակ գնեց։ Արձակուրդը շուտ վերջացաւ։ Երրորդ օրը, առաւօտ կանուխ, նոր ասկեարներ եկան, շատ ուրախ էին, հասնողին մտրակով կը զարնէին, ձիերը վազցնելով։

 

Կարաւանը դարձեալ կը շարժէր, ընդարձակ դաշտի մը մէջ խռնուելով։ Մունիր էֆէնտին դարձեալ յայտնուեցաւ, ձեռքին՝ երկար գաւազան մը։ Մտաւ ամբոխին մէջ, այդ գաւազանով, երկու մասի բաժնեց կարաւանը։ Մէկ մասը դէպի հիւսիս, միւս մասը դէպի հարաւ։ Մենք առաջին խումբին մէջ մնացինք։ Վայնասունները սիրտ կը ծակէին։ Հարազատները զիրար կը կորսնցնէին։ Վայ անոր, որ կը փորձէր մէկ կողմէն միւսը անցնիլ։

 

 Այսպէս գաղթի նոր ճանապարհը բռնեցինք, դէպի բաց տափաստաններ։ Ո՛չ ծառ, ոչ ալ ջուր ... տաք հովը կը փչէր, աւազը մեր աչքերը կը կուրցնէր։ Իսկ կիզիչ արեւը՝ կ՛այրէր մեր կիսամերկ մարմինները։ Գիշերներն ալ անապատի պաղ հովը կը սառեցնէր մեր արիւնը։

 

 Չեմ յիշեր քանի շաբաթ քալեցինք մինչեւ որ հասանք «Ռաքքա» քաղաքը։ Հոն տեղաւորուեցանք աղտոտ խանի մը, գարշահոտ ախոռի մը մէկ անկիւնը։ Հոս սկսաւ մեր խաչելութիւնը։ Անօթութիւնն ու համաճարակը կը հնձէին գաղթականները առանց տարիքի ու սեռի խտրութեան։ Ամէն առտու կու գային մեռելներ փոխադրող սայլեր, կը հաւաքէին դիակները ու կը

տանէին։ Խանի բնակչութեան թիւը մէկ կողմէն կը պակսէր, անոնց տեղ նոր խլեակներ կու գային կը տեղաւորուէին, երբեմն կռիւներ եւ ծեծուըրտուք ալ կը պատահէին։

 

 Ես՝ կ՛երթայի մուրալու, ինչ որ բերէի, քիչ մըն ալ, Եփրատի եզերքէն խոտ կը հաւաքէի՝եթէ գտնուէր: Կ՛ուտէինք: Մարդ մը կար, մօրս մէկ հեռու ազգականը, որուն քեռի կ՛ըսէինք, յաճախ կու գար ու կը խլէր իմ բերած ուտելիքներուն մեծ մասը, ու անհագօրէն կը լափէր։ Ես կ՛ատէի զայն եւ չէի հանդուրժեր անոր դաժանութիւնը։ Քեսապէն մեր բերած առարկաներէն, մեզի մնացեր էր սեւցած տապակ մը, որուն մէջ կը խարկէինք ձիերու թրիքներուն մէջէն հաւաքած գարիի հատիկները։ Քեռի կոչուած Սադայէլը, օր մը եկաւ, մօրս ձեռքէն բռնի կերպով խլեց այդ տապակը, ծախեց քանի մը պարղութով, դրամը գրպանեց ու անհետացաւ։

 

 Գիշեր մըն ալ քոյրս, անօթութենէն սրտաճմլիկ ձայնով կու լար հաց-հաց...ըսելով։ Ո՞ւրկէ ճաrել հաց... առտուայ կողմ կամաց-կամաց լռեց... խորհեցանք քնացաւ, սակայն յաւիտենական քունի մտեր էր։ Մենք շատ լացինք, խանի մէջ գտնուող դրացիները մեզ մխիթարելու եկան։ Առտու դարձեալ յայտնուեցաւ «Քեռի» կոչուածը։ Մեռելասայլը եկած էր արդէն  քոյրս ալ նետեցին սայլին վրայ, խանին մէջէն քանի մը ուրիշ կիներու դիակներ նոյնպէս, քոյրս մնաց միւսներուն տակ։ «Քեռին» կարծէք կ՛ուրախանար մեր դժբախտութեան համար ու կը քրքջար։ Մայրս արդէն հիւծած էր։ Առաւօտ մը, խանին առջեւ երեւցան չորս ասկեարներ, մէկը՝ ձեռքին թմբուկ մը, ուժգին կը թմբկահարէր, մեր ականջները կը խլանային եւ դատարկ աղիքները կը ցնցուէին ու կը ցաւէին։ Բոլորս սարսափեցանք։ Ասկեարները շատ ժպտուն եւ սիրալիր կ՛ըսէին՝.- «Խանըմներ եթէ կ՛ուզէք, ձեր զաւակները փրկել, վաղը հաւաքուէցէ՛ք, Ռաքքայի ծայրամասը, ուրկէ ճամբան Հալէպ կը տանի։ Հո՛ն, սայլեր պիտի սպասեն։ Մեր բարեխնամ կառավարութիւնը գթալով ձեր զաւակներուն վրայ, որոշած է Հալէպի որբանոցը տեղաւորել զանոնք, որ ապրին եւ վերադառնան ձեր քաղաքները»։ Մայրս՝ քաջալերուած  ուրիշ  մայրերէ, զիս  ալ  ղրկել  ուզեց, գէթ ես ազատէի մեր ընտանիքէն։

ՇԱՐ 5

 

 

«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»«»